Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) өҫтәмә мәғлүмәт |
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) өҫтәмә мәғлүмәт |
||
26 юл:
Хәлифә [[:ru:Абу Джафар аль-Мансур|Абу Йәғәфәр әл-Мансур]] илдең башҡалаһын ''Анбар'' ҡалаһынан [[Бағдад]] ҡалаһына күсерә<ref name="Krugosvet">Аббасиды // Энциклопедия «Кругосвет»</ref>. 836 йылдан алып 892 йылға тиклем хәлифәлектең башҡалаһы ''Һамарра'' булған. Ғәббәсиҙәр заманында ғәрәптәрҙең дәүләте '''Бағдад хәлифәлеге''' тип аталған.
[[File:Abbasids Baghdad Iraq 765.jpg|thumb|upright|Ғәббәсиҙәр аҡсаһы. [[Бағдад]], 765 йыл.]]
=== Ғәббәсиҙәрҙең властҡа килеүе ===
Ғәббәсиҙәр властҡа үҙ дәғүәһен идара итеүсе ''Омейядтар''ҙың сығышы ғәрәптәрҙең ''курейш'' ҡәбиләһенән барлыҡҡа килһәләр ҙә, әммә [[Мөхәммәт пәйғәмбәр]]ҙең — ''Хәшимиттәр'' нәҫеленә ҡарамағандар тип дәлилләгәндәр. Ғәббәсиҙәр үҙҙәренең нәҫелен пәйғәмбәрҙең олатаһынан йәки Мөхәммәтең атаһы ''Ғабдулла ибн Ғәбдел-Мөтәлиб''тең ҡустыһынан — ''Ғәббәс ибн Ғәбдел-Мөтәлиб''тан башлағандар.
Юл 35 ⟶ 36:
750 йылда хәлифәлектәге власть тулыһынса Ғәббәсиҙәр династияһы ҡулына күскән.
=== Хәлифәлектең
762 йылда хәлифә [[:ru:Абу Джафар аль-Мансур|Абу Йәғәфәр әл-Мансур]] ''Тигр'' йылғаһы буйындағы бәләкәй генә ауыл урынында буласаҡ ҡалаға [[Бағдад]]ҡа илдең башҡалаһын күсерә. Башҡала өсөн урын уңышлы һайланған: ике йылға араһының (Тигр һәм ''Ефрат'') уңдырышлы, халыҡ тығыҙ ултырған үҙәгендә ''Ғәрәбстан''дан, [[Сирия]]нан, ''Кавказ'' аръяғынан, [[Иран]]дан килгән сауҙа юлдары киҫешкән.
Юл 45 ⟶ 46:
VIII—IX быуаттарҙа хәлифлектә ғәрәптәрҙең хакимлығына һәм халыҡты иҙеүгә ҡаршы ихтилалдар тулҡыны күтәрелгән, ә был хәлифәлекте эстән ҡаҡшатҡан. Халыҡ ихтилалдарын баҫтырыр өсөн, хәлифәләр ғәскәрҙәрҙе төрки халыҡтарынан йыйғандар, уларҙан хакимдарға тоғро гвардия ойошторолған. Әммә һуңыраҡ гвардия башлыҡтары, көслө власҡа эйә булып алғас, хәлифәләрҙе үҙ ихтыярҙары менән тәхеткә ултыртҡандар һәм бәреп төшөргәндәр.
Дәүләттәге бөтә ерҙәрҙә хәлифәнеке тип һаналған. Хәлифәләрҙең туғандары төбәктәрҙә һанаттары итеп тәғәйенләнгәндәр. Һанаттар — әмирҙәр халыҡтан алынған һалым иҫәбенә чиновниктар һәм ғәскәр тотҡан, баҫып алыу һуғыштарына етәкселек иткән. Тора бара әмирҙәр үҙҙәренең вазифаларын идара итергә алған провинциялары менән бергә мираҫҡа ҡалдыра башлаған. Үҙҙәренең хәрби көсөнә таянып, уларҙың ҡайһылары хәлифәгә буйһонорға баш тартҡандар һәм бойондороҡһоҙ хакимға әйләнгәндәр. Мәҫәлән, VIII быуат уртаһында [[Испания]]ла үҙаллы ғәрәп дәүләте — ''Кордова әмирлеге'' (Х быуаттан — ''Кордова хәлифәлеге'') барлыҡҡа килгән, ә IX быуатта Бағдад хәлифәлегенән Урта Азия, Иран, Афғанстан, Урта Азия, Мысыр һәм Төньяҡ Африка провинциялары айырылып сыҡҡандар.
945 йылда Бағдадты шиғыйҙар династияһынан сыҡҡан ''Бөүәхиҙәр'' була. Был осорҙа хәлифәлек составында тик башҡала һәм уның тирәһендәге ерҙәр генә тороп ҡала. Бөүәхиҙәр әмирҙәре хәлифәләр исеменән дәүләт менән идара иткәндәр. Ғәббәсиҙәр хәлифәләренең тәңкәләрҙә яҙылыуы дауам ителһәлә, уларҙың сәйәси власы булмай һәм тик рухи авторитеты һаҡланып ҡала.
1055 йылда Бағдадты ''сельджуктар'' баҫып алғандан һуңда Ғәббәсиҙәр тик рухи авторитеты ғына һаҡланған. Ғәббәсиҙәр ҡулында дини власы булғанға күрә, әмирҙәр һәм солтандар уларға ант иткәндәр һәм инвеститура алғандар.
1118 йылда сельджук солтаны ''Мөхәммәт I'' үлгәндән Ираҡ солтанатлығы тарҡылыш кисерә башлаған. Ғәббәсиҙәр яңынан властты ҡайтарыр өсөн көрәш башлағандар. 1124 йылда ''Әбу Мансур әл-Мөстәшиҙи'' сельджук солтанына — ''Мөхәммәт II'' һалым түләүҙән баш тарта. Һәм халыҡтан 30-меңлек ғәскәр йыйып Бағдадты сельджуктар яулап алыуынан ҡотҡара.
Бөүәхиҙәргә тиклемге заманынан алып тәүге тапҡыр бойондороҡһоҙ хаким тип ''Мөхәмәт әл-Мөҡтәфи'' (1136—1160) идаралығы осоро һанала. Хәлифәлектең биләмәләре Тигр һәм Ефрат йылғаларының бассейнында ''Тикрит'' ҡалаһынан алып ''Шатт-әл-Ғәрәб''кә тиклем һәм ''Әл-Ҡуфа''нан алып ''Хульван''ға тиклем һуҙылған. Әл-Мөҡтәфинең вариҫтары дәүләттең сәйәси һәм
иғтисади торошон нығытҡандар. Хәлифә ''Әл-Mөстәжи'' (1160—1170) сельджуктарҙың көслө союздаштарын — Мазйәҙиттәрҙе ҡыйрата, ә хәлифә ''Әл-Mөстәжи'' (1170—1180) Әзербәйжан атабәктәре һәм Әйүбиҙәр менән дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре урынлаштыра.
Хәлифә ''Әхмәт ән-Насыр'' (1180—1225) дәүләт составына Хузестан, Рей һәм Хамадан ҡала-өлкәләрен ҡуша. Хорезм шаһы ''Текеш'' ярҙамында Ираҡтағы сельджукидтарҙы еңеп ҡуялар, 1194 йылда сельджук солтаны ''Тогрул III'' хорезмлылар менән алышта һәләк була. Әммә тиҙҙән хәлифәлектең Хорезм менән низағ барлыҡҡа килгән. Ән-Насыр хорезмлыларҙан Көнбайыш Иранды ташлап китеүҙе талап иткән, әммә хорезмшах Текеш Хузестанды уға биреүен һораған. 1200 йылда
Текеш үлгәндән һуң ихтилал тоҡана, Хорезмдың ғәскәрҙәрен баш күтәреүселәр ҡыйрата.
=== Хәлифәлектең тарҡалыуы ===
Ғәббәсиҙәр дәүләтендә ике йөҙ йыллыҡ дауамында үҫеш күҙәтелгән, әммә хәлифәлектең феодал тарҡалышы көсәйә барған һайын, династия яйлап бөтә барған.▼
1258 йылдың февралендә [[Монгол империяһы]]ның кенәзе [[:ru:Хулагу|Һулағи]] Бағдадты яулап ала һәм ҡаланы талай. Башҡала яулап алынғандан һуң 10 көн үткәс Бағдад хәлифәлегенең иң аҙаҡҡы хәлифәһе ''Әл-Мөстәһсим'' язалап үлтерелә. Уның нәҫеленән тик кесе улы Һулағиның ҡатыны булышлығында тере ҡалдырыла.▼
1261 йылда Мәмлүк солтаны [[Бейбарс]] [[Ҡаһирә]]лә хәлифә итеп Бағдадтан ҡасып килгән һәм үҙен Ғәббәсиҙәр нәҫеленән булыуын иғлан иткән ''Әл-Мөстәнсир II әл-Ҡаһирә''не ҡуйған. Әммә монголдар менән алышта Әл-Мөстәнсир II юҡ булған һәм хәлифә итеп ''Әл-Хаким I әл-Ҡаһирә'' (идара итеү йылдары: 1262—1302) танылған. Ҡаһир хәлифәләре артабанғы йөҙ йыллыҡтарҙа солтандарҙың ихтиярына бәйле булғандар, һәм тик һарайҙағы һәм дини церемонияларҙа ғына ҡатнашҡандар. Улар был вазифаны [[Мысыр]]ҙы 1517 йылда [[Ғосман империяһы]] баҫып алғанға тиклем башҡарғандар. Шул уҡ йылды ғосман солтаны [[:ru:Селим I|Селим I]], һуңғы Ҡаһирә хәлифәһен ''Әл-Mөтәүәки III'' [[Истанбул]]ға һөргөнгә ебәреп, хәлифә титулын ҡабул итә.▼
== Хәлифәлек мәҙәниәте ==
Юл 67 ⟶ 87:
[[Фарсы теле]]ндә ижад иткән билдәле шағир [[Фирҙәүси]] (934—1020) ''«Шаһнәмә»'' поэмаһын 30 йыл дауамында яҙа.
▲== Хәлифәлектең тарҡалыуы ==
▲Ғәббәсиҙәр дәүләтендә ике йөҙ йыллыҡ дауамында үҫеш күҙәтелгән, әммә хәлифәлектең феодал тарҡалышы көсәйә барған һайын, династия яйлап бөтә барған.
▲1258 йылдың февралендә [[Монгол империяһы]]ның кенәзе [[:ru:Хулагу|Һулағи]] Бағдадты яулап ала һәм ҡаланы талай. Башҡала яулап алынғандан һуң 10 көн үткәс Бағдад хәлифәлегенең иң аҙаҡҡы хәлифәһе ''Әл-Мөстәһсим'' язалап үлтерелә. Уның нәҫеленән тик кесе улы Һулағиның ҡатыны булышлығында тере ҡалдырыла.
▲1261 йылда Мәмлүк солтаны [[Бейбарс]] [[Ҡаһирә]]лә хәлифә итеп Бағдадтан ҡасып килгән һәм үҙен Ғәббәсиҙәр нәҫеленән булыуын иғлан иткән ''Әл-Мөстәнсир II әл-Ҡаһирә''не ҡуйған. Әммә монголдар менән алышта Әл-Мөстәнсир II юҡ булған һәм хәлифә итеп ''Әл-Хаким I әл-Ҡаһирә'' (идара итеү йылдары: 1262—1302) танылған. Ҡаһир хәлифәләре артабанғы йөҙ йыллыҡтарҙа солтандарҙың ихтиярына бәйле булғандар, һәм тик һарайҙағы һәм дини церемонияларҙа ғына ҡатнашҡандар. Улар был вазифаны [[Мысыр]]ҙы 1517 йылда [[Ғосман империяһы]] баҫып алғанға тиклем башҡарғандар. Шул уҡ йылды ғосман солтаны [[:ru:Селим I|Селим I]], һуңғы Ҡаһирә хәлифәһен ''Әл-Mөтәүәки III'' [[Истанбул]]ға һөргөнгә ебәреп, хәлифә титулын ҡабул итә.
== Халифәләр исемлеге ==
| |||