Иҙелғужин Кәрим Абдулла улы: өлгөләр араһындағы айырма

|дата рождения = [[2 ноябрь]] [[.11.1895]]

|место рождения = [[Ырымбур губернаһы]] [[Ырымбур өйәҙе]] Мерәҫ ауылы (хәҙерге [[{{ТУ|Ырымбур өлкәһе]]}} [[Новосергиевка районы|Яңы Сергиевск районы]]

|дата смерти = [[8 декабрь]] [[.12.1937]]

'''Иҙелғужин Кәрим Абдулла улы''' ([[2 ноябрь]] [[1895]], [[Ырымбур губернаһы]] [[Ырымбур өйәҙе]] Мерәҫ ауылы (хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]] [[Новосергиевка районы|Яңы Сергиевск районы]])  — [[8 декабрь]] [[1937]], [[Коми АССР‑ы]])  — Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре. Милләте [[башҡорт]].

Кәрим Абдулла улы Иҙелғужин 1895 йылдың 10 октябрендә Ырымбур губернаһының Мерәҫ ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Был башҡорт милли азатлыҡ хәрәкәте етәкселәренең береһе - — Сәғит Мерәҫов йәшәгән ауыл. Атаһы вафат булғас, Кәрим тормоштоң әсеһен-сөсөһөн күп күрә, байҙарҙа мал көтә, ялланып эшләй. Отҡор үҫмерҙе Сәғит Мерәҫов күреп ҡала һәм мәктәпкә уҡырға урынлаштыра.

1912 йылда Кәрим Иҙелғужин Өфөләге «[[Ғәлиә мәҙрәсәһе|Ғәлиә]]» мәҙрәсәһенә уҡырға инә. Бында ул алгебра, геометрия, физика, химия, тарих, география, педагогика, урыҫ телен өйрәнә, шәкерттәрҙең төрлө түңәрәктәрендә ҡатнаша.

Был осорҙа Башҡортостанда сәйәси хәл бик ҡатмарлы була. Берәүҙәр Башҡортостан автономияһын яҡлап көрәшә, икенселәр уға ҡаршы сығыш яһай. Халыҡ араһында ризаһыҙлыҡ көсәйә. Шулваҡытта баш күтәреүселәр менән һөйләшеү өсөн Темәскә делегация ебәрелә. Уның составында К. А. Иҙелғужин да була.

Яңы тормош өсөн көрәш йылдарында белемле кешеләр бер юлы әллә нисә урында эшләй, кадрҙар йыш алышынып тора. К. А. Иҙелғужин да Тамъян-Түңгәүер, [[Туҡ-Соран кантоны|Туҡ-Соран]] кантон башҡарма комитеттарына етәкселек итә, бер аҙ Ырымбур башҡорт педагогия техникумы директоры булып та ала.

1924 йылдың баштарында К. А. Иҙелғужин Мәскәүҙә була, Советтарҙың XI Бөтә Россия съезы эшендә ҡатнаша, унан ҡайтҡас, Арғаяш кантон башҡарма комитеты рәйесе итеп ебәрелә. 1925 йылда ул «[[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]» гәзитенең мөхәррире итеп тәғәйенләнә. Полиграфия базаһының йомшаҡ булыуы һәм ҡағыҙ етмәү сәбәпле, ул саҡта гәзит сығарыу бик ауыр була. Уны ваҡытында баҫып сығарыу өсөн, яңы мөхәрриргә күп эшләргә тура килә. Тырышлыҡ яҡшы һөҙөмтәләр бирә - — гәзиттең йөкмәткеһе, биҙәлеше яҡшыра, форматы ҙурайтыла. Төрлө проблемалар яҡтыртыла, гәзиттең абруйы күтәрелә. Был мәлдә Кәрим Абдулла улы Иҙелғужин башҡорт халҡы тарихын ныҡлап өйрәнә. Шуның һөҙөмтәһендә «1917-1919 йылдарҙа башҡорттар хәрәкәте» тигән ҡиммәтле китап яҙа. Был китап әле лә әһәмиәтен юғалтмаған.

1931- 19341931—1934 йылдарҙа К. А. Иҙелғужин Ленинградта ғилми-тикшеренеү педагогия институты аспирантураһында уҡый. Уны тамамлағандан һуң, Өфөгә ҡайтып, Башҡортостан ғилми-тикшеренеү педа¬гогика институты ойоштороу һәм асыу эшенә тотона, уның директор урынбаҫары вазифаһын намыҫлы башҡара.

Шулай ҙа нығый барған Совет власы элекке дошмандарын тыныс ҡалдырмай. 1936 йылдың сентябрендә К. А. Иҙелғужин ҡулға алынып, контрреволюцион эшмәкәрлектә ғәйепләнә. 1937 Йылдың 10 февралендә биш йылға иркенән мәхрүм ителә, әммә бер аҙҙан эш яңынан ҡарала һәм ҡот осҡос хөкөм сығарыла: атырға! Башҡорт халҡының данлы улдарының береһе - — Кәрим Абдулла улы Иҙелғужиндың ғүмере 1937 йылдың 8 декабрендә өҙелә.

1956 йылдың июнендә Башҡортостан Юғары суды президиумы ултырышы К. А. Иҙелғужинға билдәләнгән нигеҙһеҙ ғәйепләүҙе ғәмәлдән сығара, ул аҡланып, яҡты исеме яңынан тарихҡа ҡайта.

* Октябрь революцияһы башҡорт крәҫтиәндәренә ни бирҙе. — [[Өфө]], [[1925]];

* Башҡорт хәрәкәттәре. 1917-19191917—1919 йылдар. — Өфө, [[1926]].

* Ярмуллин А. Ш.  Автономиялы Башҡортостан байрағы аҫтында. Өфө, 2009;

* Давлетшин Р. А.  Башкирское национально-освободительное движение в лицах: К. А. Идельгужин //История края и судьбы людей: тез. докл. и сообщ. второй науч.‑краеведч. конф. Уфа, 1994.

* К. Я.  Яйыҡбаев. Мәғрифәтсе мөғәллимдар, күренекле уҡытыусылар һәм мәғариф эшмәкәрҙәре.