Туберкулёз: өлгөләр араһындағы айырма

'''Туберкулёз''' ({{lang-la|tuberculum}} «төйөр») — ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' (Кох таяҡсыҡтары) кеүек [[бактериялар|микробактерияларҙан]] таралған [[кеше]] һәм [[хайуандар]]ҙың донъяла киң таралған йоғошло {{-1|<ref name=Robbins>{{cite book |author=Kumar, Vinay; Abbas, Abul K.; Fausto, Nelson; & Mitchell, Richard N. |year=2007 |title=Robbins Basic Pathology |edition=8th |publisher=Saunders Elsevier |pages=516–522 |isbn=978-1-4160-2973-1}}</ref>}}. Туберкулёз, беренсиберенсе сиратта үпкәне зарарлай, башҡа орган һәм системаларҙы йышыраҡһирәгерәк зарарлай. ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' сирле кеше һөйләшкәнде, йүтәлләгендә, сәсәгендә тапшырыла {{-1|<ref name=AP>Konstantinos, A (2010). «Testing for tuberculosis». ''Australian Prescriber'', 33:12-18. http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18/</ref>}}. Ауырыу йоҡҡандан һуң симптомһыҙ үтә, һәм унул йәшерен инфекцияның береһе актив формаға күсә {{-1|<ref name=Pet2005>{{cite book|last=al.]|first=edited by Peter G. Gibson ; section editors, Michael Abramson ... [et|title=Evidence-based respiratory medicine|year=2005|publisher=Blackwell|location=Oxford|isbn=978-0-7279-1605-1|pages=321|url=http://books.google.ca/books?id=sDIKJ1s9wEQC&pg=PA321|edition=1. publ.}}</ref>}}.

1882 йыллны немец ғалиме [[Генрих Герман Роберт Кох|Роберт Кох]] туберкулез ауырыуын тыуҙырыусы микробларҙы микроскоп аша күрә. Был ул заман өсөн иң ҙур асыштарҙың береһе була. Микроскоптан ҡарағанда таяҡсыҡ рәүешендә оҙонса булганға микробтарҙы туберкулез таяксыҡтары тип атағандар. Микробты аскан ғалим хөрмәтенә Кох таяҡсыҡтары тип тә йөрөтәләр.

Ауырыуҙы кислотаға ҡаршы торошло ''[[Mycobacterium]]'' [[микобактерии]] тыуҙыра. Барлығы микобактерияларҙыңмикоробактерияларҙың 74 [[төр (биология (төр)|төрө]] билделе.

ДакалауДауалау өсөн төрле дарыуҙар ҡулланыкҡулланыу нәтижәһендә туберкулез микобактериялары ла үҙгәрештәр кисерә. Микробтың оҙолоғыоҙонлоғы, йыуанлығы һәм формаһы шаҡтаййшаҡтай үҙгәргән. Ғәҙәттә, Кох таяҡсыҡтары саҡ ҡына дуғаланып, парлашып торалар, икегә бүленеп үрсейҙәрү[[үрсеү|сейҙәр]].

Туберкулез микобактериялары үҙәренең кайһы бер үҙенсәлектәре менән дә башҡа микробтарҙан бик ныҡ айырыла. Мәҫәлән, улар һалкынғаһалҡынға түҙем. Хатта -10 градуста дала оҙаҡ ҡына үлмәйҙәр. Организмдан ситтә микроб урсемәй, ләкин оҙаҡ ваҡыт тереклеген һаҡлай. Ҡараңгы һәм йеүеш (дымлы) тораҡтарҙа ул оҙаҡ һаҡлана. Урам туҙанында ике аҙнанак артыҡ йәшәй. Ҡайнатканда һәм тура ҡояш нурҙары тәэҫирендә микроб тиҙ һәләк була. Ҡайһы бер химик эретмәләр туберкулез таяҡсыҡтарын үлтерә, шуға күрә лә 5%лы хлорамин эретмәһе ҡаҡрыҡты зарарһыҙлау-дизенфекциялаү өсөн ҡулланыла.

Туберкулез микобактерияһы 2 типкатипҡа бүленә: кеше һәм үгеҙ микобактерияларына. Кеше өсөн ике типтағы микроб та хәүефле. Үгеҙ тибы микробы менән зарарланған кешелә үпкә туберкулезынан тыш, лимфа биҙҙәре туберкулезы, бөйөр, енес ағзалары туберкулезы башланырға ла мөмкин. Йыш ҡына был органдарҙағы туберкулез үҙ ваҡытында беленмәй ҙә ҡала. Ауырыу кеше йәки ауырыу хайуан һейҙек һәм тиҙәк мелән дә туберкулез микробтарын таратыуы мөмкин. Шуға күрә, мал-тыуар араһында туберкулез ауырыуы табылһа, унда эшләүсе кешеләрҙе тикшерәләр. Туберкулездың асык формаһы менән ауырыусы кешене көтөүсе итеп тә, мал ҡараусы итеп тә фермаға әшкәэшкә алыргаалырға ярамай.

Кеше йүткергәндә, сөскөргәндә, һөйләшкәндә микроб төкөрөк менән һауаға сыға һәм шул һауаны һулаусы сәләмәт кешенең тын юлдарына үтеп керергә мөмкин. Микробтары, ауырыу кешенән таҙа кешегә күп осраҡта (85—95%) тын юлдары аша йоға. Туберкулездың асыҡ формаһы менән ауырыусы кеше микробтарҙы тирә-яҡҡа күпләп тарата. Ауырыу менән сәләмәт кеше бер-берһенән 1-2 метр йыраҡлыҡта тороп һөйләшергә тейеш. Ҡалған осраҡта микобактериялар аҙыкаҙыҡ аша ла керергә мөмкин. Башҡаса ла була. Мәҫәлән, ауырыу кеше ҡаҡрығын иҙәнгә йәки ергә төкөрһә, ҡаҡрыҡ кибә, туҙан менән һауаға күтәрелеп әйбергә, диуарға, мебельгә ҡунып, шушы туҙанлы һәм микроблы һауаны сәләмәт кеше һулаһа — уның ауырыу ихтималы арта. Бына шуға күрә ауырыуҙың һәм уның ғаиләһенең шәхси гигиена тәртиптәрен һаҡлауы, өйөн таҙа тотоуы бик мөһим. Ғаиллә асык формалағы туберкулез ауырыуы булғанда бигерәк тә балаларҙы һаҡларга кәрәк.

Туберкулездың хроник формалары ла байтаҡ. Уларҙың микробтары препараттар тәэҫиренәтәьҫиренә күптән эйәләшкән, дарыу тәэҫиртәьҫир итмәй торған формаға әйләнгән була. Шундый кешенән туберкулез йоҡторған осраҡта дәуалау ҡыйынлаша, хатта был яңы сирләгән ауырыуҙы тулыһынса терелтеп тә булмай.

Туберкулез микобактерияһы менән осрашҡан һәр кеше ауырымай. Бының сәбәбе − организмдың ҡаршы тороусанлығы, йәғни иммунитеты. Ә инде теге йәки был сәбәптәр арҡаһында организм көсһөҙләнә икән, был осраҡта тын юлына эләккән туберкулез таяҡсыҡтары үрсей башлай һәм үпкәлә ялҡынһыныу башлана. Кайһы бер осраҡта ул еңелсә генә уҙып, хатта ауырган кеше уны үҙе лә һиҙмәй ҡалырга мөмкин. Икенсе берәүҙә бубыл ялҡынһыныу үпкәнең күп өлөшөнә тарала. Был айырма микробтың күпме миҡтарҙа эләгүенә генә ҡарамай, ә күпселек осраҡта кешенең ниндәй шартларҙа йәшәүенә һәм организмдың ни дәрәжәлә көслө булыуына ла бәйле. Билдәле булыуынса, туберкулез микробы тын юлдары аша керә. Үпкәгә еткәнсе уға оҙон юл үтергә тура килә (танау, тамаҡ, боғаҙ, бронхалар). Был тын юлдары эске яҡтан лайлалы ҡатлам менән ҡапланған. Һулыш алғанда тын юлына эләккән туҙан бөртөктәре һәм төрлө микробтар ошо лайлалы ҡатламға йәбешып та ҡалалар һәм кире сығарып ташланалар. Ләкин туберкулездан яфаланған ауырыу менән йыш һәм дауамлы аралашҡан кешеләрҙең тын юлына күпләп эләккән микробтарҙың бер өлөшө үпкәгә үк үтеп керә. Шулай булһа ла, күп кешенең организмы бирешмәй, сөнки аҡ ҡан тәнсектәре (лейкоциттар) микробты йоталар, эретәләр һәм юҡҡа сығаралар. Бындай күҙәнәктәрҙе фагоцит тип йөрөтөләр.

Туберкулез инфекцияһе организмда бармы-юҡмы икәнен Манту реакцияһы буйыенсабуйынса белеп була. Манту тигән һүҙ щшщшул ысулды тәҡдим иткән автор исеменән алынған. Был ысулды мәктәптәрҙә, йәштәр уҡыған башҡа коллективтарҙа киң ҡулланалар. Һәм шуның нәтижәһенә ҡарап БЦЖ тип аталған прививкалар яһала. Беренсе мәртәбә БЦЖ прививкаһы бала тыуғас уҡ бала табыу йортонда яһала, һуңыраҡ, Манту реакцияһының нәтижәһенә ҡарап, яңынан ҡабатлана. БЦЖ прививкаһы профилактик сара булараҡ ҡулланыла.

Температура күтәрелеү – сирҙең беренсе симптомы. Башҡа йоғошло ауырыуҙарҙан айырмалы булараҡ, туберкулез менән ауырыусының температураһы әлләни юғары булмай һәм кискә табан күтәрелә. Кешелә хәлһеҙлек һиҙелә. Ул кеше әҙ генә хәрәкәтләнһә лә тиҙ арый. Туберкулез менән сирләгән кешенең аппетиты боҙолмаһа ла ул әкренләп ябыға бара, ләкин баштараҡ ул үҙе һиҙмәй. Һуңға табан, ауырыуҙың башҡа билдәләре лә асыҡлангас, ауыру кеше үҙенең шактай ябығыуын аңлай. Үпкә сирле кеше тиҙ тирләй. Тирләү кеше эш эшләгәнгә йәки көн эҫе булганға түгел, бәлки төндә йоҡлагандайоҡлағанда, башлыса таң алдынан була. Тын кыҫылуҡыҫылыу, үпкә ауырыуҙарының бар төрлөрөнә лә хас билдә булса ла, туберкулездың башланғыс осорында бөтөнләй һизелмәйһиҙелмәй ҙә, сөнки был осорҙа үпкә үҙенең резерв мөмкинлекләрен эшкә егә. Шулай ук, күкрәк ауырытуы ла баштаракбаштараҡ бик һиҙелмәй. Һуңыраҡ арҡала, ҡалаҡ һөяге тирәһендә сәнсеү һизелә. Йүтәлләү туберкулез ауырыуына хас билдә.

Туберкулез организмда анатомик һәм функциональ үҙгәрештәр китереп сығара. Үпкә туберкулезы менән ауырыған кешенең үпкәһе генә ауырыу тип ҡарап булмай, сөнки был сир бөтә организмдың ауырыуы. Шуға ҡарап дауаалау алымдары ла күп яҡлы һәм күп төрлө. Туберкулезға ҡаршы көрәштә дарыу менән дауалау төп урынды тора. Үпкә ауырыуын дауалауҙа хәҙерге ваҡытта хирургия методы ла киң ҡулланыла.