Цунами: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Legobot (фекер алышыу | өлөш) ә Bot: Migrating 114 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q8070 (translate me) |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) текст |
||
1 юл:
[[Рәсем:US Navy 050102-N-9593M-031 A village near the coast of Sumatra lays in ruin after the Tsunami that struck South East Asia.jpg|thumb|2004 йылғы Һинд океанындағы цунами үткәндән һуң]]
'''Цунами'''<ref>Большой толковый словарь русского языка. - 1-е изд-е: СПб.: Норинт</ref> ({{lang-ja|津波}}, {{lang-ja2|津}} — «порт, ҡултыҡ», {{lang-ja2|波}} — «тулҡын») — диңгеҙ, океан төбөндә ер тетрәү, вулкан атылыуҙан барлыҡҡа килгән тулҡын. Көслө цунами 7 һәм күберәк магнитудалы ер тетрәү ваҡытында барлыҡҡа килә. Асыҡ океанда, цунами барлыҡҡа килгән урындан, <math>\sqrt{g\cdot H}</math>, бында<math>g</math> — [[ирекле төшөү тиҙләнеше]], а <math>H</math> — океан тәрәнлеге. Һыу тәрәнлеге 400 м булғанда, тулҡын тиҙлеге 200 м/с йәки 720км/сәғ. Асыҡ диңгеҙҙә тулҡын бейеклеге 1 м-ҙан артмай, ә тулҡын оҙөнлоғо 100-200 км. Әммә шул тулҡын яр буйына кbлеп еткәс, уның бейеклеге арта башлай һәм 40 м-ға етә.
Диңгеҙҙә йә иһә океанда барлыҡҡа килгән ҙур һәм киң тулҡындар.
== Цунами барлыҡҡа килтереүсе сәбәптәр ==
* [[Диңгеҙ]] һәм [[океан]] аҫтында [[ер тетрәү]]. Океан төбөндәге ер тетрәүҙә кешеләр һиҙмәй, сөнки уның эпицентры һыу төбөнде була.
* [[Диңгеҙ]] һәм [[океан]] аҫтында бушлыҡтар емерелеү, ер ишелеү
* [[Диңгеҙ]] һәм [[океан]] ға метеорит төшөү
Асыҡ океанда цунами тулҡындары бейеклеге 1 метрҙан артмай, шуға күрә акеандағы караптар уны һиҙмәй. Яр буйына яҡынлашҡан һайын тулҡын тиҙлеге кәмей, яр һөҙәгәйгән һайын тулҡын бейеклеге бермә-бер арта. Ҡоро ергә килеп еткәндә тулҡын бейеклеге 30-40 метрға етеүе мөмкин. Шундай ғәйәт ҙур тулҡын яр буйына килеп ябырыла, кире сигенгәндә үҙе менән йорттар, кешеләр, караптарҙы йыуап диңгеҙгә алып китә.
Көслө диңгеҙ тулҡыны судноларҙы ярға сығарып ырғыта, төҙөлөш ҡоролмаларын емерә, ә кире сигенгәндә юлындағы бөтә нәмәне океанға йыуып алып китә.
<gallery>
Рәсем:Propagation du tsunami en profondeur variable.gif|Ярға килеп еткәс, тулҡын бейеклеге арта.
Юл 7 ⟶ 18:
Рәсем:2004 Indonesia Tsunami Complete.gif|Һинд океанында цунами таралыуы.
</gallery>
== Халыҡты иҫкәртеү һәм ҡотолоу юлдары ==
Был афәтте булдырмау мөмкин түгел, бары халыҡты цунами яҡынлашауы тураһында бер нисә минут алдан иҫкәртергә генә мөмкин.
Һыу аҫтындағы гидрофонда (тауышты) махсус ҡорамалдар ярҙамында ишетеп, цунами йүнәлешен, ҡайҙан килеүен, таралыу тиҙлеген иҫәпләп сығарап халыҡты иҫкәртергә мөмкин.
Яр буйында һыу кинәт кенә сигенә лә, яр буйында диңгеҙ төбө күренә. Бер аҙҙан ғәйәт ҙур тулҡан ярға килеп ябырыла. Һыу сигенгән ваҡыта бейек тау башына менергә кәрәк, шулай ҡотолоп була.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
* [http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=71&Itemid=122 А.С.Алексеев, В.К.Гусяков. О ВОЗМОЖНОСТИ КОСМОГЕННЫХ ЦУНАМИ В МИРОВОМ ОКЕАНЕ.]
| |||