Википедия

Тарихи Башҡортостан: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
ә Робот: косметик үҙгәртеүҙәр
28 юл:
|Годы-3 = 1483-1581
|Государство-4 = Царство Русское
|Герб-4 = [[FileФайл:Herb Moskovia-1 (Alex K).svg|36px]]
|Годы-4 = 1554—1721
|Государство-5 = [[Российская империя]]
35 юл:
*Исетская провинция
*Уфимская губерния
|Герб-5 = [[FileФайл:Greater Coat of Arms of the Russian Empire 1700x1767 pix Igor Barbe 2006.jpg|36px]]
*[[FileФайл:Coat of Arms of Kazan gubernia (Russian empire).png|36px]]
*[[FileФайл:Coat of Arms of Orenburg gubernia (Russian empire).png|36px]]
*[[FileФайл:IlshatS Isetskaia provintsia gerb.jpg|36px]]
*[[FileФайл:Coat of Arms of Ufa gubernia (Russian empire).png|36px]]
|Годы-5 = 1721-1917
*1708-1744
46 юл:
*1865-1917(1920)
|Государство-6 = [[Российская Республика]]
|Герб-6 = [[FileФайл:Russian coa 1917 vrem.png|36px]]
|Годы-6 = 1917
|Государство-7 = [[Российская демократическая федеративная республика]]
57 юл:
*[[РСФСР]]
** [[Башкирская АССР]]
|Герб-9 = [[FileФайл:Coat of arms of the Soviet Union.svg|36px]]
*[[FileФайл:COA Russian SFSR 1920-1978.svg|36px]]
**[[FileФайл:Coat of Arms of Bashkir ASSR.png|36px]]
|Годы-9 = 1919 - 1990
|Государство-10 = [[Российская Федерация]]
*[[Республика Башкортостан]]
|Герб-10 =[[FileФайл:Coat of Arms of the Russian Federation.svg|36px]]
*[[FileФайл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|36px]]
|Годы-10 =1990-наст.вр.
|Государство-11 =
86 юл:
|Викисклад =
}}
[[РәсемФайл:Исторический башкортостан.jpg|400px||thumb|right ]]
'''Тарихи Башҡортостан''' ({{lang-ba|Тарихи Башҡортостан}}) — тарихи тәңгәл,
башҡорт халҡының тарихи биләгән ере.
 
99 юл:
Географик урыны Көньяҡ Урал һәм уның тирәһенә тап килә. Рәсми яҡтан сиктәре билдәләнмәгән. Һәр бер тарихи осорҙа сиктәре яҡынса ғына күрһәтелгән.
 
Иң боронғо мәғлүмәттәрҙе «Диуан әл-лөғәт әт-төрк» (1072—1074) авторы Мәхмүд Ҡашғари күрһәтә.Китаптағы һыҙмаға ярашлы был урындар «Фийафи Башҡырт» йәки «Башҡырт далалары»[7] тип атала. Һыҙма дөрөҫ географик урынды тасуирламай, ләкин көнбайыштан [[Каспий диңгеҙе|Каспий диңгеҙе]] һәм [[Каспий диңгеҙе|Волга]]ның Этиль үҙәненең, көнбайыштан һәм төньяҡтан - [[Каспий диңгеҙе|Урал тауҙары]]ның, көнсығыштан - [[Каспий диңгеҙе|Иртыш]] үҙәненең булыуы «Башҡырт далалары»ның урынын билдәләргә ярҙам итә. Унан алда X б. Ибн Фаҙлан исемле сәйәхәтсе Әл-Башгирд дәүләте тураһында яҙа һәм сәйәхәт иткән саҡта үткән йылғаларҙы һанап китә[[Әхмәт ибн Фаҙлан|[8]]].
 
Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик һүҙлегенә ярашлы:
{{Цитата|«[[Башкиры]] или башкирцы — народ тюркского племени, живут преимущественно на западных склонах и предгорьях Урала и в окрестных равнинах. Но во второй половине XVI стол. им, за небольшими исключениями, принадлежала вся земля между [[Кама (река)|Камой]] и [[Волга (река)|Волгой]] до [[Самара|Самары]], [[Оренбург]]а и [[Орск]]а (тогда ещё не существовавших), и на восток по [[Миасс (река)|Миясу]], [[Исеть (река)|Исети]], [[Пышма (река)|Пышме]], [[Тобол (река)|Тоболу]] и [[Иртыш (река)|Иртышу]] до [[Обь (река)|Оби]]».<ref>[[Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]]. Т.3, [[Санкт-Петербург]], 1891. с. 225-240.</ref>}}
 
Ошо уҡ ваҡыттағы икенсе сығанаҡҡа ҡарағанда, территорияға ''«…Кама, Ағиҙел, Яйыҡтың ике яғынан бөтә урман һәм дала ерҙәр …»'' [[Ағиҙел (йылға)|[10]]] инәләр.
 
Төрлө тарихи сығанаҡтар һәм рәсми документтарҙы, шул иҫәптән, Ҙур һыҙым китабын <ref>Книга Большого Чертежа. / Подготовка к печати и редакция К.&nbsp;Н.&nbsp;Сербиной. М.:Л.,1950. С.139</ref>, ҡулланып, заман тарихсылары тарихи территорияны XVII—XIX&nbsp;бб. ошолай тасуирлайҙар:
111 юл:
== Дәүләт һәм ерле-административ буйһоноуы ==
 
[[Башҡорттар|Көньяҡ Урал]] [[Башҡорттар|башҡорттар]]ында тәүге осорҙа дәүләтселектең булыуы тураһында хаҡ дәлилдәр юҡ. Шул уҡ ваҡытта, [[Әхмәт ибн Фаҙлан|Ибн Фаҙлан]], [[Әхмәт ибн Фаҙлан|Джиованни дель Плано Карпини]][13], [[Әхмәт ибн Фаҙлан|Гийом де Рубрук]][14], башҡорт шәжәрәләре һәм эпостары бында [[Әхмәт ибн Фаҙлан|XIII б.]] тиклем уҙ аллы идара итеү формаһы булыуы тураһында һөйләй. С.&nbsp;И.&nbsp;Руденко<ref>Руденко С.&nbsp;И.&nbsp;Башкиры: Историко-этнографические очерки.&nbsp;— [[Өфө (ҡала)|Уфа]]:Китап, 2006.&nbsp;— 376с.:ил.</ref>, Әбү Заид әл-Балхи <ref>Руденко С.&nbsp;И.&nbsp;Башкиры: Историко-этнографические очерки.&nbsp;— [[Өфө (ҡала)|Уфа]]:Китап, 2006.&nbsp;— 376с.:ил.</ref>ға һылтанып, Башҡортостандың көнбайыш райондары Булғар дәүләтенә инеүе тураһында яҙа. З.&nbsp;И.&nbsp;Йәнекәев Р.Ғ.&nbsp;Кузеев<ref>Башкирские шежере/ Сост. Р.&nbsp;Г.&nbsp;Кузеев. Уфа, 1960. С. 50-63, 166—173, 175—223</ref>ҡа һылтанып, ''«…бүләр (биләр), йәнәй, меңле, әйле ырыуҙары башҡорттары шәжәрәләрендә үҙ хакимдары итеп булғар хандарын Айҙар, Сәйет,Әмир, Сәлим, Илһам, Ғабдуллаларҙы яҙғандар…»'' <ref>Башкирские шежере/ Сост. Р.&nbsp;Г.&nbsp;Кузеев. Уфа, 1960. С. 50-63, 166—173, 175—223</ref>. З.&nbsp;И.&nbsp;Йәнекәев үҙ эшендә татар-монголдарҙың баҫып инеүенә тиклем төрки телле дәүләттәр конфедерацияһы Дешт Ҡыпсаҡ составында көслө башҡорт дәүләте — Табын ханлығы булыуы тураһында яҙа. Автор Р.&nbsp;Ғ.&nbsp;Кузеевтың<ref>Кузеев Р.&nbsp;Г.&nbsp;Происхождение башкирского народа. С. 261—265.</ref> ғилми эшенә нигеҙләнә. Венгр монахы Юлиан [20] 1235—1236&nbsp;йй. башҡорттарҙың үҙ хакимы&nbsp;— ханы&nbsp;— тураһында яҙа.
 
XIII быуатта Тарихи Башҡортостан Монгол дәүләтенең йоғонтоһона әләгә. Джиованни дель Плано Карпино һәм И.&nbsp;С.&nbsp;Руденко кеүек авторҙарға ярашлы, Башҡортостан Волга Булғары дәүләтенең тарҡалыуынан һуң монголдар менән яулап алына. И.&nbsp;С.&nbsp;Руденко фекеренсә, Булғар ханлығын яулау 1229 йылда булһа, 1236 йылда «…бар Башҡортостан яуланған…». Л.&nbsp;Н.&nbsp;Гумилев тасуирламаһында ''«… монгол-башҡорт һуғышы 14 йыл барған… Башҡорттар яуҙарҙа еңгәндәр һәм ахырҙа дуҫлыҡ һәм берләшмә тураһында килешеү төҙөп, артабанғы яулауҙарҙа бергә ҡатнашҡандар…»'' <ref>Гумилев Л.&nbsp;Н.&nbsp;Древняя Русь и Великая Степь. С. 459.</ref>. Уныңса был хәл 1220—1223&nbsp;йй. булған
 
З.&nbsp;И.&nbsp;Йәнекәев ҡарашынса, был ике фекер бер-береһенә ҡаршы килмәй. [[Башҡорттар|Волга Булғары]] йоғонтоһо аҫтында булған [[Башҡорттар|башҡорт]] ырыуҙары, [[Башҡорттар|Биләр]]ҙең ҡолауынан һуң, бойондороҡто танырға мәжбүр була. Мөйтән-бей башлығында башҡорт ырыуҙарының күпселеге Монгол дәүләтенә үҙ ирке менән ҡушыла. «Башҡортостан тарихы» авторҙары «…башҡорттарҙың монгол дәүләтенә ҡушылыу…» 1207—1208&nbsp;йй. булған, тип һанайҙар. Шул уҡ ваҡытта ''«…башҡорттарҙың ҡушылыуында мәжбүр итеү һәм таныу акты ла бар…»'' . Шуға күрә, Алтын Урҙа тарихын өйрәнеүсе Г.&nbsp;А.&nbsp;Федоров-Давыдовтың фекере иғтибарға лайыҡ. Монголдар яуланған ерҙәрҙә урындағы хакимдарҙы бер ҡасан да ҡалдырмағандар. Башҡорттарға ғына үҙ ханын ҡалдырыу мөмкинселеге бирелгән, сөнки үҙ иректәре менән монголдарҙың башлығын танығандар…"<ref>История Башкортостана с древнейших времен до наших дней: В 2 т. / И.&nbsp;Г.&nbsp;Акманов, Н.&nbsp;М.&nbsp;Кулбахтин, А.&nbsp;З.&nbsp;Асфандияров, и др.; Под ред. И.&nbsp;Г.&nbsp;Акманова. Т.1. История Башкортостана с древнейших времен до конца XIX&nbsp;в.&nbsp;— Уфа:Китап, 2004.&nbsp;— 488 с.: ил.&nbsp;— С.66.</ref>. Тарихи Башҡортостандың урындағы халҡының һәм буйһондороусылар араһындағы мөнәсәбәттең үҙенсәлекле булыуы тураһында [[Башҡорттар|башҡорттар]]ҙың үҙ аллы халыҡ булып ҡалыуы һөйләй.
 
Билдәле булыуынса, XIII б. Батый-хан ҡорған үҙ аллы Алтын Урҙа дәүләте барлыҡҡа килгән, тарихи Башҡортостан уның эсенә ингән. В.&nbsp;Л.&nbsp;Егоров<ref>[http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm Егоров В.&nbsp;Л.&nbsp;Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV&nbsp;вв.] —М.:Наука, 1985.&nbsp;— 244 с.:ил.</ref> [http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm «Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV&nbsp;вв.»] эшендә, Әл-Омари һәм Рубрукка һылтанып, Алтын Урҙаның территорияһын (Башҡортостан өлкә итеп әйтелгән ерен) шулай итеп тасуирлай — «…дәүләттең территорияһын тотош тасуирлағанда, иң билдәле ҡалаларҙың исемен килтерә. ''Улар араһында Хорезм, Сыгнак, Сайрам, Яркенд, Дженд, Сарай, Маджар, Азак, Акчакерман, Кафу, Судак, Саксин, Укек, Булғар, Дербент, шулай уҡ Себер һәм Ибирь өлкәләре, Башкырд, Чулыман»'' (С.29) һәм империяның төньяҡ сиге— ''«… төньяҡ сик булып '' ''Булғар һәм Башкырд (Башҡортостан) өлкәһе күрһәтелгән…»'' (с.30).
121 юл:
Ғәрәп тарихсыһы әл-Омариға һылтанып, шулай уҡ Греков һәм Якубовский «Алтын Урҙа һәм уның ҡолауы» эшендә: «…Джейхун яғынан был дәүләттең сиктәре&nbsp;— Хорезм, Саганак, Сайрам, Яркенд, Дженд, Сарай, Маджар ҡалаһы, Азак, Акча-кермен, Кафа, Судак, Саксин, Укек, Булгар, Себер өлкәһе, Ибирь, Башкырд һәм Чулыман… Баку ҡалаһы…&nbsp;— Ширван крайы ҡалаларының береһе, уның эргәһендә „Тимер ҡапҡалар“, уларҙы төрөктәр Димиркапу» тип атайҙар''[24]'' .
 
Сәйәси-административ төҙөлөш тураһында: ''«…сығанаҡтарҙа Алтын Урҙаның уң һәм һул яҡ сигенең барлыҡҡа килеү сәбәптәре аныҡ билдәләнмәгән, тей автор '' . ''Г.&nbsp;А.&nbsp;Федоров-Давыдов ике яҡты Волга бүлгән тигән фекер менән ризалашмай. '' ''Моғайын, был сик Яйыҡ (Урал)[[й. ]] тирәһенән үткәндер…» (160 б.). '' ''Яика (Урал) …»'' (С.160). ''«… Алтын Урҙаның ерле-административ бүленеше нигеҙендә олоҫ системаһы булған. '' ''Уның асылында феодалдарҙың хандан биләмә (олоҫ) алыу хоҡуғы тора, шуның өсөн биләүсе үҙенә хәрби һәм иҡтисади бурыстары алған…»'' (С.162). Олоҫтарҙың урынлашыу тасуирламаһын алғанда (163б.), тарихи Башҡортостан туғыҙынсы һәм унынсы олоҫтарға ( Яйыҡтың (Урал) уң һәм һул ярҙары буйында) буленгән, тип фаразларға була. Бәлки ҡайһы бер ерҙәр Волганың һул яры буйлап урынлашҡан һигеҙенсе олоҫҡа (Батый-хандың шәхси ере) ингәндер. [http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm «Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв.»] китабындағы карталарға ярашлы, тарихи Башҡортостан ерҙәре Сарай һәм Шибан олоҫтары ҡарамағында булған.
 
XIII—XIV&nbsp;бб. ерҙәр төрлө олоҫтарға, йәғни урындағы хакимдарға, буйһонған. Олоҫтарҙың аныҡ сиктәре булмаһа, Урал һырты йәки Ағиҙел йылғаһы буйлап үткәндер, тип фаразларға мөмкин.
 
Алтын Урҙа тарҡалғас, тарихи Башҡортостан ерҙәре Нуғай урҙаһы, Ҡаҙан, Себер ханлыҡтарына ингән.
 
XVI б. икенсе яртыһында башҡорттар Рәсәйгә ҡушылалар .
133 юл:
1586 йылдан төп ерҙәр – Өфө өйәҙенә, төньяҡ-көнсығыш өлөш -Верхотур өйәҙенә, Урал аръяғы ерҙәре – Тобол өйәҙенә бүленә. Был өйәҙҙәр менән идара итеү Мәскәү ҡалаһында урынлашҡан Ҡазан һәм Себер приказдары тарафынан алып барылған. Бындай идара итеү системаһы XVIII б. тиклем һаҡланған.
 
Петр батша реформаһы (1708 й.) нигеҙендә [[Рәсәй|Рәсәй]] 8 ҙур губернияға бүленә. Башҡортостан ерҙәре бүленеп, Ҡаҙан, Себер губернияларына буйһона.
Киләһе Петр реформаһы (1744 й.) ваҡытында [[Ырымбур губернаһы]] барлыҡҡа килә, ул тәүҙә Өфө, Иҫәт, Ырымбур провинцияларынан, ә 1781 й. – Ырымбур, Өфө, Стәрлетамаҡ, Бөрө, Минзәлә, Верхнеуральск, Троицк, Силәбе, Бөгөлмә өйәҙҙәренән тора.
 
1781й. Ырымбур губернияһы үҙгәртелеп, Өфө наместниклығына әйләнә, ул Өфө һәм Ырымбур өлкәләренән тора. Өфө өлкәһе Өфө, Бөрө, Стәрлетамаҡ, Минзәлә, Бәләбәй, Силәбе, Бөгөлмә, Боғорослан өйәҙҙәренән торған. Ырымбур өлкәһе – Ырымбур, Верхнеуральск, Быҙаулыҡ, Сергиев өйәҙҙәренән торған. 1784 й. Өфө наместниклығында Троицк өйәҙе барлыҡҡа килә.
 
1796 йг. Өфө наместниклығынан 10 өйәҙҙән торған [[Ырымбур губернаһы]]н төҙөгәндәр. Бәләбәй, Боғорослан һәм Сергиев өйәҙҙәре бөтөрөлә. 1804 й. Бәләбәй һәм Боғорослан өйәҙҙәре яңынан төҙөлә. Тарихи Башҡортостандың сит ерҙәре Пермь өлкәһенең Осинск, Пермь, Красноуфимск, Екатеринбург, Шадрин өйәҙҙәренә, Вятск губернияһының Йылабуға, Сарапул өйәҙҙәренә, Һарытау губернияһының Вольск, Хвалын, Хотинск өйәҙҙәре ерҙәренә инә . 1851й. Бөгөлмә, Быҙаулыҡ, Боғорослан өйәҙҙәре Һамар губернияһына күсә. 1865 й. [[Ырымбур губернаһы]] Өфө һәм Ырымбур губернияларына бүленә. Өфө губернияһы составына Өфө, Бөрө, Бәләбәй, Стәрлетамаҡ, Златоуст, Минзәлә өйәҙҙәре инә. <ref> Гатауллин Р.Ш. Динамика административно-территориального подчинения исторического Башкортостана // Организация территории: статика, динамика, управление: Материалы IV Всероссийской научно-практической конференции (Уфа, февраль 2007). – Уфа, 2007. – 288 с. – стр. 98-103.</ref> Февраль революцияһына тиклем башҡорттарҙың Рәсәй империяһы составында хоҡуҡи статусын "Положение о башкирах" (1863й. 14 майында ҡабул ителгән). Революциянан һуң республиканың дәүләт структураһын төҙөү процесстары башлана.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* История Башкортостана
* [[Башҡорттар|Башҡорттар]]
* [[Башҡортостан Республикаһы]]
* [[Башҡорт АССР-ы|Башҡорт АССР-ы]]
* Малая Башкирия
* Уфимская губерния
161 юл:
* [http://www.vatandash.ru/index.php?article=1616 Южные башкирские территории в начале XVIII века]
* [http://bashkorttar.ru/?p=323 Название «Башкирия» в прошлом]
* [http://vatandash.ru/index.php?article=1900 ''Расселение народов Исторического Башкортостана.'' Статья в журнале Ватандаш]
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Тарихи_Башҡортостан» битенән алынған