Төрки ҡағанлығы: өлгөләр араһындағы айырма

'''Төрки ҡағанаты''' - [[Ашин]] ырыуы етәкселәре төрки ҡәбиләләре берләшмәһенән төҙөгән Азиялағы боронғо дәүләттәрҙең береһе. Ул тарихтағы иң эре дәүләттәрҙән һанала. Ныҡлы киңәйеп, ҡеүәтләнгән осоронда (VI быуат аҙағы) Ҡытай (Маньчжурия), Монголия, Алтай, Көнсығыш Төрөкстан, Көнбайыш Төрөкстан (Урта Азия) территориялары өҫтөнәнбиләмәләрендә хакимлыҡ иткән. Бынан тыш [[576]] йылдан алып [[Сасанидтар Ираны]], [[Төньяҡ Чжоу]], [[Төньяҡ Ци]] ҡытай дәүләттәре Төрки ҡағанатына яһаҡ түләгән. Шул уҡ ваҡытта Төрки ҡағанаты [[Византиянан]] [[Төньяҡ Кавказ]] менән Ҡырымды тартып ала.

[[УсундәрҙеңУсундәр]]ҙең ҡеүәте бөткәндән һуң, [[Етеһыу]] араһы даими рәүештә һуғыштарһуғыш аренаһынамайҙанына әүерелә. Бында V быуатта аяҡ баҫҡан [[жужань]] отрядтары усундәрҙе күсенеп йөрөү урындарын (йәйләүҙәрен, ҡышлауҙарын) дала өлөшөнән Тянь-Шангә күсерергә мәжбүр итә. Бушаған ерҙәрҙә [[юэчжиҙәрҙеңюэчжиҙәр]]ҙең иҫән-һау ҡалғандары нығынырға ниәтләй, ләкин 418-419 йылдарҙағы жужандәр менән һуғыштарҙан һуң улар Урта Азияға китә һәм унда фарсы, эфталиттар менән бәрелешә. [[Шу]] менән [[Талас]] йылғаларының башы кангарҙар тарафынан баҫып алына, һәм улар жужандәрҙең көнбайышҡа хәрәкәтен туҡтата. Етеһыу араһы һәм Көнсығыш Ҡаҙағстан жужандәр дәүләтенең сиген тәшкил итә, шуға күрә уларға ныҡлы иғтибар булмай. Әммә тап бына ошонда, [[Алтайҙа]], жужандәргә ҡаршы торорлоҡ көс формалаша башлай.

Етеһыуҙың төньяҡ-көнсығышында, [[Иртыш]] уйһыулығында һәм [[ДжунгариялаДжунгария]]ла урынлашҡан [[теле]] халҡының күп һанлы ҡәбиләләре жужандәргә ҡаршы баш күтәрә һәм [[482]] йылда үҙ дәүләтен төҙөй. Тик ул оҙаҡ йәшәй алмай: телеләр [[516]] йылда яңынан жужандәр иҙеүе аҫтына эләгә. Ашинаның Алтайҙағы бер ҡәбиләһе жужандәргә тимер сығара. Шул ҡәбиләгә Евразия тарихында мөһим роль башҡарыу роле тәтей ҙә инде. Тап бына Ашина ҡәбиләһе кешеләре аҙаҡ [[төркиҙәр]] тип атала башлай.