Тырнаҡлы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
З. ӘЙЛЕ (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
З. ӘЙЛЕ (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
'''Тырнаҡлы''' — [[Әйле]] (әй) башҡорт ҡәбиләһе составындағы ырыу. Хәҙерге ваҡытта тырнаҡлылар [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ның дүрт ([[Елгилде]], [[Лағыр]], [[Торналы]], [[Шәрәк]]) һәм [[Ҡыйғы районы]]ның ете ([[Ибрай (Ҡыйғы районы)|Ибрай]], [[Яңы Мөхәмәт]], [[Сағыр]], [[Иҫке Мөхәмәт]], Ураҡ, [[Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы)|Йүкәлекүл]], [[Яуын (Ҡыйғы районы)|Яуын]]) ауылында йәшәй.▼
Ырыу
Ырыу ҡошо — торна; ағасы — тирәк (дөйөм әйлеләрҙеке — муйыл); ораны — һандал (салауат).
Этнонимды «тырнаҡ» тамғаһы менән бәйләйҙәр. Уралда Әй йылғаһы буйлап ойошоп ултырғандар.
Р. Ғ. Кузеев үҙенең «Башҡорт халҡының килеп сығышы. Этник составы, тарихы, таралып ултырыуы» хеҙмәтендә әйле башҡорттарының тырнаҡлы ырыуы вәкилдәрен Һырдарья башҡорттары тип атай һәм был фаразын Арал диңгеҙендә Күктырнаҡ ярымутрауы булыуы менән нығыта<ref>{{Cite web|lang=русский|url=http://journal.iea.ras.ru/archive/1970s/1977/no1/1977_1_162_Karmisheva.pdf|title=Народы СССР|author=Кузеев Р. Г.|website=http://journal.iea.ras.ru|date=|publisher=}}</ref>.
== Ырыу тарихы ==
Бижанова әй, [[тырнаҡлы]], һарт, [[ҡаңлы]] этнонимдарын уғыҙ-ҡыпсаҡ ҡатламына (X—XII бб.) индерә. Ырыу легендалары буйынса, әйлеләр менән бергә [[мырҙалар]] ҙа [[Амударъя]]нан һәм
Шәжәрәләрҙең береһе буйынса, ырыуға башҡорттарҙың уртаҡ ата-бабаһы Иштәк хан нигеҙ һалған тип иҫәпләнә. Уның 8 улы башҡорт ҡәбиләләре һәм ырыуҙары эпонимы булып тора: Бикатун (Бикәтин), Дыуан, Күбәләк, Һарт, Тамъян, Түбәләҫ, Тырнаҡлы, Үҫәргән.
Юл 16 ⟶ 17:
Тырнаҡлы башҡорттарының шәжәрәһе буйынса уларҙың ырыу тораҡтары асыҡлана.
1725—1726 йылдарҙа Көнгөр бургомистры Юхнев исемлегендә Тырнаҡлы волосы юҡ; П. И. Рычковтың 1737 йылғы исемлегендә Тырнаҡлы түбәһе Әйле волосына индерелә, унда 113 йорт иҫәпләнә. 1735—1737 йылдарҙағы хәрби хәрәкәттәр картаһында Тырнаҡлы волосы Әй йылғаһы буйлап Һатҡы һәм Ҡатайтамаҡ (Ҡатаутамаҡ) заводтарынан төньяҡтараҡ билдәләнә. 8-се ревизия мәғлүмәттәре буйынса (1833), Өфө өйәҙенең Тырнаҡлы волосында 497 кеше йәшәгән Лағыр ауылы билдәләнә (икенсе исеме Үәскәй — [[Васҡын]], Иҫке йорт, беренсе тапҡыр документаль сығанаҡтарҙа 1740 йылдар тирәһендә телгә алына); хәрби йәһәттән ул 4-се Көнбайыш башҡорт кантонының 3-сө түбәһенә ҡарай. Троицк әйәҙендә Тырнаҡлы ырыуының Ибрай (Соңҡа, Сөңкә), Елгилде (Әнйәк, Тишек ҡаҙан, 1795), Сағыр (Сутыш, 1740), Иҫке Мөхәмәт (Сыуашкин, Тораморон — тотемҡа бәйле, торна мороно тигәндән алынғаг, 1740), Тирәк (1816), Йүкәлекүл (Йүкәле, 1760), Яуын (Жауын, сыуаш, 1740) ауылдары ҡарай, улар хәрби йәһәттән 8-се кантондың 9-сы түбәһенә инә; халҡының дөйөм һаны 2454 кеше була. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса Өфө өйәҙенә Тырнаҡлы ырыуының Йыланлы (1795), Ишмән (1765), Ҡаҙыр (1737), Сүрәкәй (1765), Шәрәк (Ширәй, 1795;. Троицк өйәҙенә — Баймөхәмәт (1795) ауылдары инә. 19-сы быуат һуңында Златоуст өйәҙенең Тырнаҡлы волосында 2886 башҡорт йәшәй, 15 ауылда 10541 килмешәк (татар, мишәр, рус, майриҙар) иҫәпләнә.
▲Хәҙерге ваҡытта тырнаҡлылар [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ның дүрт ([[Елгилде]], [[Лағыр]], [[Торналы]], [[Шәрәк]]) һәм [[Ҡыйғы районы]]ның ете ([[Ибрай (Ҡыйғы районы)|Ибрай]], [[Яңы Мөхәмәт]], [[Сағыр]], [[Иҫке Мөхәмәт]], Ураҡ, [[Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы)|Йүкәлекүл]], [[Яуын (Ҡыйғы районы)|Яуын]]) ауылында йәшәй.
== 17-18-се быуаттағы башҡорт ихтилалдарында Тырнаҡлылар ==
17-18-се быуаттағы башҡорт ихтилалдарында Тырнаҡлылар әүҙем ҡатнаша. Мәҫәлән, 1739 йылдың мартында мишәр старшинаһы Йәнеш Абдуллин Өфө провинция канцелярияһына, Васҡын ауылында Асы Васҡин йортонда 100 самаһы башҡорт, шул иҫәптән күрше волостарҙың старшиналары йыйылыуын һәм халыҡ иҫәбен алыуға ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәтергә йыйыналар, тип белдерә. 1740 йылдың февралендә Тырнаҡлы волосының Иҫке Мөхәмәт ауылында, күҙаллауҙар буйынса старшина [[Йәрмөхәмәт Хажиев|Йәрмөхәмәт Хажимөхәмәтов]]тың йортонда башҡорт старшиналары: Әйле волосынан Аланжианғол, Дыуандан — Миңлейәр Ҡапрабаев улы менән, ҡаратаулынан — Исламғол Юлдашев, ҡыуаҡандан — Сәйетҡол батыр һәм башҡалар [[Ҡараһаҡал]]ды хан итеп күтәрә.
«Тоғро» ғәскәр менән күрше Васҡын ауылына килгән Шайтан-Көҙәй старшинаһы Шиғанаҡ Бурһыҡаев, ҡошсоларҙан — Күҙәш мулла Рахманғолов, һарттарҙан — Размет Сираев Ҡараһаҡалды һәм 1735—1740 йылдарҙағы ихтилалда ҡатнашыусыларҙы ҡулға алырға тырыша. Баш күтәреүселәрҙең Ҡараһаҡал һәм Аланжиянғол етәкселегендәге ҙур булмаған отряды, Әй йылғаһын аша сығып, «тоғро» башҡорттарҙы сигенергә мәжбүр итә. Ихтилалды баҫтырыу һөҙөмтәһендә тырнаҡлылар 184 кешеһен юғалта (мырҙалар — 247, дыуандар — 259).
Е. И. Пугачёв етәкселегендә Крәҫтиәндәр һуғышы башланғас Ырымбур эргәһенән 1773 йылдың декабрендә полковник чинында ҡайтҡан Салауат Юлаев Васҡын ауылында нығытма лагеры төҙөй ([[Лағыр]] ауылы исеме шунан килеп сыҡҡан тигән фараз бар) һәм баш тәреүселәр армияһын туплай башлай.
Тырнаҡлы волосы старшинаһы Яуын Сыуашев 184 йорттан 100 кеше бирә, ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә 800 кешелек отряд туплана. 1774 йылдың ғинуарында Яуын Сыуашев улы менән бергә Красноуфимскка походта, Көнгөрҙө штурмлауҙа ҡатнаша. 11 ноябрҙә Юлай Аҙналин менән бергә И. Л. Тимашевҡа баш һалып килә, 1784 йылда старшина булып хеҙмәт итеүе билдәле.
<!-- == Y-ДНК ==
{{нет ссылок в разделе|дата=9 ноября 2020}}
Мужской генофонд рода Тырнаклы ([[Кигинский район]] РБ) представлен генетической линией, которая достаточно редко встречается у башкир. Благодаря частным экспедициям были получены образцы представителей рода Мурзалар из разных населённых пунктов Салаватского района РБ, которые оказались близки к генетическим материалам тырнаклинцев. Генотипирование в лаборатории [[FamilyTreeDNA]] (Хьюстон, США) показало принадлежность этих образцов к гаплогруппе [[Гаплогруппа I1 (Y-ДНК)|I1-M253]], а точнее к одной из линий в составе этой гаплогруппы I1-Z140. С наибольшей частотой гаплогруппа I1-M253 представлена, прежде всего, у народов германской языковой группы и соответственно распространена на территории проживания этих народов ([[Норвегия]] (31,5 %), [[Швеция]] (37 %), [[Дания]] (34 %), [[Германия]] (16 %) и [[Великобритания]] (15 %)). С достаточно высокой частотой эта гаплогруппа представлена также в [[Финляндия|Финляндии]] (28 %) и соседних с Финляндией регионах России ([[карелы]] (15 %)) . Гаплогруппа I1-M253 разделяется на три основных субклада: I1-Z2336, I1- Z58 и I1-Z63. В связи с распространением в определённых регионах эти ветви иногда называются скандинавская, западно-германская и восточно-германская.
Субклад I1-Z140, к которому принадлежат представители рода Мурзалар, является частью западно-германского субклада I1-Z58. Метод датировок на основании накопления однонуклеотидных мутаций показывает, что разделение разных линий I1-Z140 произошло 4 000±400 лет назад. И случилось это, судя по распространению генетических линий, вероятнее всего, в северозападной Германии. То есть общий предок представителей субклада I1-Z140 жил на территории северо-западной Германии примерно 4 000 лет назад. Несомненными близкими родственниками тырнаклинцев являются представители рода Мурзалар, которые проживают в Салаватском районе.
Судя по количеству мутаций, общий предок тырнаклинцев и мурзаларцев жил 500±30 лет назад, что согласуется с примерным временем жизни Имсы, предка тырнаклинцев, и Мырзабека, предка мурзаларцев, которые одновременно, согласно легенде, вместе с Тумсой, родоначальником айлинцев, переселились на Урал. В некоторых преданиях Имса, Мырзабек и Тумса называются братьями. -->
== Әҙәбиәт ==
* Бижанова М. Р. Башкиро-казахское этнокультурное взаимодействие в XVIII — первой половине XIX
* История башкирских родов [Текст] : [монография] / [[Хәмиҙуллин Салауат Ишмөхәмәт улы|С. И. Хамидуллин]] и др. ; ред. Е. Р. Малая, А. Р. Андреева] ; АНО "Центр изучения исторического наследия Башкортостана «Шежере». — Уфа : ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат, 2014. — 25 см. Т. 25, ч. 2: Айле, Тырнаклы, Тубаляс. — 2017. — 695, [1] с. : ил., портр., табл., факс., цв. ил., карты, портр.; ISBN 978-5-295-06786-0 : 2000 экз.
* Мазитов В. Р. Башкирское шежере как историко-этнографический источник : диссертация … кандидата исторических наук : 07.00.07 / Мазитов Вадим Радикович; [Место защиты: Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН]. — Уфа, 2012. — 237 с. : ил.
| |||