Фонема: өлгөләр араһындағы айырма

'''Фонемалар''' (боронғо грек теленән <span lang="grc"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">φώνημα</span></span> «тауыш»)  — [[тел]]<nowiki/>дең минималь семантик берәмеге. Фонема үҙ аллы [[Лексика|лексик]] йә [[Грамматика|грамматик]] мәғәнәгә эйә түгел, ә телдең мөһим берәмектәрен (морфемаларҙы һәм [[һүҙ]]<nowiki/>ҙәрҙе) айырыу һәм асыҡлау өсөн хеҙмәт итә:

* бер фонеманы икенсеһенә алмаштырғанда икенсе һүҙ килеп сыға (<к>әм  — <т>әм);

* фонемаларҙың тәртибен үҙгәртһәң, тағы бер һүҙ килеп сыға (<ҡыйыш>  — <шыйыҡ>);

* фонеманы алып ташлау ҙа икенсе һүҙгә килтерә (i<б>ала  — бал, ала).

«Фонема» терминын хәҙергегә яҡын мәғәнәлә [[Ҡазан]]<nowiki/>да эшләп киткән поляк-Рәсәй лингвистары Н.  В.  Крушевский һәм И.  А.  Бодуэн де Куртенэ индерә. (Крушевскийҙың иртә вафатынан һуң Бодуэн де Куртенэ уның өҫтөнлөгөн күрһәтә).

[[Тел]]<nowiki/>дең абстракт берәмеге булараҡ фонема, матди яҡтан тормошҡа ашырылған аныҡ берәмек булараҡ, телмәр тауышына тап килә. Ҡәтғи әйткәндә, [[Телмәр өнө|телмәр өн]]<nowiki/>дәре сикһеҙ күп төрлө; етерлек теүәл физик анализ күрһәтеүенсә, бер кеше бер ҡасан да бер үк тауышты бер төрлө әйтеп бирә алмай (мәҫәлән, баҫымлы [a']). Әммә бөтә был әйтелеш варианттары һүҙҙәрҙе дөрөҫ танырға һәм айырырға мөмкинлек бирһә, уның бөтә варианттарында ла [а'] тауышы бер үк <а> фонемаһын тормошҡа ашырыу була.

Фонема  — [[Фонология|фонологиянфонология]]<nowiki/>ыңның өйрәнеү объекты. Был төшөнсә [[алфавит]]<nowiki/>тар, [[орфография]] принциптары һ. б. кеүек ғәмәли проблемаларҙы хәл итеүҙә мөһим роль уйнай.

Шулай уҡ актуаль проблема булып фонеманың айырылып тороуы ла тора. Был йәһәттән телмәрҙең акустик-артикуляцион яҡтары ғына етмәй, сөнки ауыҙ-тел телмәре  — өҙлөкһөҙ тауыш ағымы, ул сегментация өсөн билдәле бер ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Күп осраҡта фонеманы айырып күрһәтеү өсөн телде белеү кәрәк; шуға ярашлы, фонеманың айырылыуы ниндәйҙер мәғәнә менән бәйле, тип фараз ителә, ул үҙе менән бик мөһим берәмек булып тормай. Был йәһәттән Л.  В.  Щерба, мәҫәлән, айырым [[тауыш]] элементтары теге йәки был төрҙәге семантик берләшмәләр урынлаштырыу арҡаһында билдәле бер дәрәжәлә бойондороҡһоҙлоҡ ала, тип билдәләй. Бынан тыш, фонеманың айырымлығы уның башҡа фонемалар менән теге йәки был комбинацияларҙа уның күп тапҡыр ҡабатланыуын тәьмин итә.

Фонема асылда абстракт һәм идеаллаштырылған лингвистик кәүҙәләнеш булғанлыҡтан, телмәр ағымында һәр саҡ бер үк тауыш менән тормошҡа ашырылмай; киреһенсә, уны төрлөсә тормошҡа ашырыу юлдары бар. Ябай ғына әйткәндә, бер фонема эсендә физик яҡтан бер нисә төрлө өн берләштерелә (һәм был процесс уларҙың акустик йә артикуляцион яҡынлығы менән генә билдәләнмәй). Фонеманың айырым тормошҡа ашырыуының варианттары, төҫмөрләнеше, [[аллофон]]<nowiki/>дары (аллофондары) тип атала. Был йәһәттән фонематик һәм аллофоник транскрипцияларҙы айырыу ғәҙәте бар: беренсеһендә һәр фонема бер үк билдә менән яҙыла, уның үҙенсәлекле тауышы ниндәй генә булмаһын, икенсеһе төрлө билдәләр ҡулланып тауыш айырмаһын еткерә. Фонемаларҙың дистинктив функция күҙлегенән ҡарағанда өндәр айырмаһы бер үк әһәмиәткә эйә түгел; уларҙың ҡайһы берҙәре фонологик йәһәттән әһәмиәтле, йәки көнүҙәк тип билдәләнә, ҡайһы берҙәре фонологик йәһәттән әһәмиәткә эйә түгел, йәки әһәмиәткә эйә түгел.

Фонеманың үҙе кеүек, аллофондар ҙа тел факты булып тора; билдәле бер фонетик шарттарҙа туған телдә һөйләшкән кешеләрҙә даими ҡабатланалар, норманың бер өлөшө булып торалар һәм тасуирламаға һәм ассимиляцияға дусар ителәләр. Телмәр кимәлендә фондар  — тирә-яҡ мөхит үҙенсәлектәре менән билдәләнгән үҙенсәлекле өндәр өлгөләре, уларҙы иғлан итеүсе шәхестең телмәр аппараты һ. б. айырыла. Икенсе төрлө әйткәндә, фонема һәр ваҡыт уның варианттарының береһендә барлыҡҡа килә, ә вариант, үҙ сиратында, артҡы планда күренә.

Бынан тыш, фонеманың функциональ өйрәнеүенең мөһим аспекты булып [[:ru:Дистрибуция|дистрибуция]] тора. Был төшөнсә буйынса түбәндәгене аңларға була: «был элемент теге йәки был телдә барлыҡҡа килгән бөтә позицияларҙың һәм мөхиттәрҙең дөйөмлөгө  — ул үтәй алмаған бөтә позицияларҙан һәм мөхиттәрҙән айырмалы рәүештә» (Я.  С.  Маслов билдәләмәһе буйынса). Атап әйткәндә, фонемаларҙың мотлаҡ варианттары бер-береһе менән киҫешмәгән мөнәсәбәттәр йәки, шулай уҡ, шулай уҡ өҫтәмә бүлеү тип тә атала. Үҙ сиратында, фонеманың факультатив варианттарына ирекле вариация тип аталған бүлеү төрө хас.

Телдең фонемалар системаһын тасуирлау фонемаларҙың үҙенсәлекле һыҙаттары буйынса (һаңғырау-яңғырау, ҡатылыҡ-йомшаҡлыҡ һ.б.) ҡаршы тороуына нигеҙләнгән. Фонемаларҙы айырыу буйынса билдәләр дифференциаль (йәки, икенсе төрлө әйткәндә, айырмалы) фонема билдәләре, ҡыҫҡаса ДП, тип атала; билдәләп китергә кәрәк, һуңғыһы бер фонеманың бөтә варианттары өсөн дә уртаҡ булырға тейеш. Фонема тик ошо үҙенсәлектәрҙән генә тора тип әйтергә мөмкин («телдә айырмаларҙан башҡа бер нәмә лә юҡ»)<ref>{{Cite web|url=http://www.gramma.ru/BIB/4/X11.htm|title=''Фердинанд де Соссюр.'' Курс общей лингвистики. Извлечения|accessdate=2007-11-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071031103646/http://gramma.ru/BIB/4/X11.htm|archivedate=2007-10-31|deadlink=yes}}</ref>. Ҡаршылыҡһыҙ фонологик система мөмкин түгел: әгәр телдә (мәҫәлән, [[француз теле]]<nowiki/>ндә) йомшаҡ тартынҡы фонема төшөнсәһе булмаһа, ҡаты тартынҡы фонемалар булмай, әммә әйтеп үтелгән [[Телмәр өнө|телмәр өн]]<nowiki/>дәрҙе башҡа телдә һөйләшеүселәр ҡаты йәки йомшаҡ тип баһалай ала.

Әммә йышыраҡ мәғәнәһенә йоғонто яһамаған айырымсы һыҙаттар туған телдә һөйләшеүселәр тарафынан тормошҡа ашырылмай. Мәҫәлән, [[рус теле]]<nowiki/>ндә ябыҡ һуҙынҡылар: ''тесть'' [т’э̂с’т’]  — ''тест'' [тэст] һүҙендә төрлө һуҙынҡылар яңғырай, әммә ''тесть'' һәм ''тест'' һүҙҙәрен айырабыҙ һәм өндөң ябыҡлығы менән түгел, ә тартынҡыларҙың ҡатылығы менән. Рус телендә асыҡ һәм ябыҡ һуҙынҡылар бер төрлө торошта булмай (ябыҡ һуҙынҡылар һәр ваҡыт йомшаҡ тартынҡыларҙан һуң ғына була); ябыҡ асыҡ һуҙынҡылар менән генә айырылып торған бер пар һүҙ ҙә юҡ; һуҙынҡының асыҡ-ябыҡ булыуы  — тартынҡының йомшаҡлығы билдәһе генә. [[Немец теле]]<nowiki/>ндә, мәҫәлән, Ähre [ˈɛːrә] (башаҡ) һәм Ehre [ˈeːrә] (намыҫ) һүҙҙәре беренсе һуҙынҡы өнөн асыҡ ябыҡ булыуы менән генә айырыла (йәғни был үҙенсәлек мәғәнәһен аңларға ярҙам итеүсе), шуға күрә немец телендә һөйләшеүселәр һуҙынҡы өндәренең яҡынлығы айырмаһын асыҡ ҡабул итә<ref>''Панов М. В.'' Современный русский язык. Фонетика: Учебник для ун-тов.  — М.: [[Высшая школа (издательство)|Высшая школа]], 1979.  — С. 92.</ref>.

Морфемалар составында үҙ-ара алмаштырыу фонемаларҙың йә уларҙың варианттарының береһендә лә булырға мөмкин. Шуға ярашлы, был процестарҙа ҡатнашҡан тауыш элементтары альтернатор тип атала. Сиратлашыуҙың билдәле бер грамматик күренештәр менән ярайһы уҡ тығыҙ бәйләнеше арҡаһында өйрәнелә, шул иҫәптән [[фонология]] һәм [[грамматика]]  — морфонология сиселешендә махсус дисциплина сиктәрендә өйрәнелә.

Сиратлашыу шулай уҡ бер нисә фонологик күренеште билдәләй. Ундайҙарға, атап әйткәндә, Ҡапма-ҡаршылыҡты нейтралләштереү инергә мөмкин. Уның асылы түбәндәгесә: ҡайһы бер позицияларҙа билдәле бер дифференциаль нигеҙҙә фонемаларға ҡаршы тороу башҡарылмай. Тейешле позициялар, изоляцияланғанмы, коррелятивмы  — көсһөҙ тип билдәләнә. Н.  С.  Трубецкой, нейтралләштереү позицияһында фонема тураһында һөйләү мөмкин түгел, тип иҫәпләгән, Юғарыраҡ кимәлдәге билдәле бер берәмек  — архифонема, ДП йыйылмаһы ике фонема өсөн уртаҡ, әммә ҡайһы бер төшөнсәләрҙә (атап әйткәндә, Л.  В.  Щерба мәктәбендә ҡабул ителгән) нейтралләштереү айырым позицияларҙа фонемаларҙың ҡайһы бер оппозицияларын ҡулланмау тип аңлатыла.

# Фонетик яҡтан бәйле,

# Тарихи (ғәҙәти, фонетик яҡтан аңлатып булмаған),

Шуны билдәләп үтергә кәрәк: аллофондарҙың сиратлашыуын алдан әйтеп була; фонеманың мотлаҡ варианттарын бүлеү ҡағиҙәләрен белеп, теләһә ниндәй алмашты алдан әйтәәйтеп була. Шулай итеп, был йәһәттән аныҡ ориентирлашыу юҡ, әммә, мәҫәлән, тере фонема сиратлашыуы көслө тороштан (традицион) көсһөҙгә (фонетик кондиционерлы) йүнәлештә бер яҡлы алдан әйтелеү менән ҡылыҡһырлана. Ҡайһы берҙә алмаштар составы бер үк булған һәм бер үк ваҡытта ҡапма-ҡаршы йүнәлешкә эйә булған тере сиратлашыуҙар ҙа була.

Фонемаларҙы билдәле бер тел өсөн фонема варианттарынан айырыу өсөн Н.  С.  Трубецкой сығарған дүрт ҡағиҙә<ref name="Трубецкой 1960">''Трубецкой.'' 1960.</ref>:

Айырым фонемаларҙы фонема комбинацияларынан айырыу өсөн Н.  С.  Трубецкой сығарған ете ҡағиҙә<ref name="Трубецкой 1960">''Трубецкой.'' 1960.</ref>:

# 1-ҙән 3-кә тиклемге ҡағиҙәләр талаптарына яуап биргән өндәр төркөмөн, әгәр ул телдең бөтә системаһынан килһә, ябай фонема тип иҫәпләргә кәрәк. Дифтонгтарҙы интерпретациялау тураһында ҡарар ҡабул итеү өсөн был ҡағиҙә айырыуса мөһим. [[Рус теле]]<nowiki/>ндә [ай], [ой] тибының ҡушылыуы һүҙ үҙгәргәндә һуҙынҡының тартынҡы [й]: [дай  — да-ю] берләшмәһенән бүленә. Герман телдәрендә ябай һуҙынҡылар менән сиратлашып киләләр: write [raɪt]  — written [ˈrɪt (ə)n]. Шуға күрә герман телдәрендә дифтонгтарға ябай һуҙынҡылар менән бер рәттән фонема кеүек ҡарайҙар<ref>''Кодзасов, Кривнова.'' 2001. С. 334.</ref>

* с[а]м.  — с[ʌ]ма  — с[ъ]мосвал  — <а>

* д[о]м  — д[ʌ]ой  — д[ъ]мовой  — <о>

Шул уҡ ваҡытта бер үк тауыш төрлө фонемалар менән күренергә мөмкин. Мәҫәлән, баҫымһыҙ [ʌ] өнө сорняк, домой һүҙҙәрендә <о> фонемаһын һөйләгәндә тормошҡа ашырыу, ә сама, давать һүҙҙәренең тәүге ижектәрендә <а> фонемаһын тормошҡа ашырыу.

Өн төрлө фонемаларҙың (s[ʌ]ma  — ''сом''дан һәм ''сам''дан) вәкиле була алған осраҡта, тауыштың фонемаға ҡарауы билдәле бер морфемала көслө телмәр торошо (йәки иң яҡшы айырма торошо) менән билдәләнә. Рус телендәге һуҙынҡылар өсөн бындай торош баҫымлы ижек булып тора, тартынҡылар өсөн (һаңғыраулыҡ-яңғыраулыҡ буйынса)  — мәҫәлән, һуҙынҡыларға тиклемге тороуы. Әгәр ундай морфема өсөн өн формаһы булмаһа, гиперфонема йәки архифонеманы фараз итәләр (бөтә мөмкин булған фонемалар күрһәтеләр һәм фигуралы йәйәләргә алалар): tr{a/o}mwai.

[[Мәскәү]] [[фонология]] [[Мәктәп|мәктәб]]<nowiki/>ендә фонемаларҙы мөйөшлө йәйәләргә уратып алыу ғәҙәтенә индерелгән: <жил да был {а/о}д’ин к{а/о}рол’ь>  — фонемик [[кириллица]] транскрипцияһы.

[[Ленинград]] фонология мәктәбе вәкилдәре фонеманың мәғәнә менән бәйле булыуын таный (фонеманы семантик берәмек тип һанай), ләкин морфемаларҙың оҡшашлығы аша фонемаларҙы билдәләмәй; был теория буйынса, d[o]m  — д[ʌ]мой рәтендә фонемаларҙың сиратлашыуы/o/  — /a/. Фонемалар Ленинград фонология мәктәбе вәкилдәре ғәҙәттә ике ҡыя һыҙыҡ араһына ҡуя: /жыл да был ад’и́н каро́л’ь/  — Ленинград фонология мәктәбенең фонемик кирилл транскрипцияһы.