Мартин Хайдеггер: өлгөләр араһындағы айырма

'''Мартин Хайдеггер''' ({{Lang-de|Martin Heidegger}} {{Ipa|[ˈmaɐ̯tiːn ˈhaɪdɛɡɐ]}}; [[26 сентябрь]], [[1889 йыл|1889]], Месскирх, Бөйөк Баден герцоглығы, [[Германия империяһы|Герман империяһы]] — [[26 май|26 май,]] [[1976 йыл|1976]], Фрайбург-им-Брайсгау, [[Баден-Вюртемберг]], ГФР)  — немец аҡыл эйәһе, [[XX быуат|XX быуаттың]] иң эре философтарының береһе.

Ғаләмдең нигеҙе булған һәм билдәләү мөмкин булмаған, әммә бар нәмәгә лә ҡағылышы булған тәбиғи стихияһы булараҡ Йәшәйеш тураһындағы тәғлимәткә нигеҙ һала. Йәшәйеш оранын шәхесте көндә осрап торған илююзияларҙан таҙартыу (иртә осорҙа) йәки телебеҙҙең асылына төшөнөү юлдарында (һуңғы осор) ишетергә була. Ул  — немец [[Экзистенциализм|экзистенциализмының]] иң күренекле вәкилдәренең береһе. Текстарының үҙенсәлекле булыуы һәм немец теле диалектын үҙенең етди хеҙмәттәрендә ҡулланыуы менән дә танылыу яулаған ул.

Месскирх ҡалаһында (Штутгарттан көньяҡҡа табан 80 километрҙа) әллә ни бай булмаған католик ғаиләһендә тыуа. Уның атаһы Фридрих һөнәрсе була һәм изге Мартин костелында хеҙмәт итә, ә әсәһе Иоганна Кемпф крәҫтиән була. Фриц исемле ағаһы менән бергә үҫә ул. Мартин 1903 йылда Констанц һәм 1906 йылдан башлап Фрайбург ҡалалары гимназияларында белем ала. 1909 йылдың көҙөндә Хайдеггер иезуит монастырында постриг ҡабул итергә йыйына, ләкин йөрәк менән сирләп китеүе уның тормош юлын үҙгәртеп ебәрә<ref>''[[Сафранский, Рюдигер|Сафранский Р.]]'' [http://lib.ru/MEMUARY/ZHZL/haidegger.txt Хайдеггер: германский мастер и его время] / Пер. с нем. [[Баскакова, Татьяна Александровна|Т.  А.  Баскаковой]] при участии В.  А.  Брун-Цехового; Вступ. статья [[Бибихин, Владимир Вениаминович|В.  В.  Бибихина]].  — 2-е изд.  — М.: [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]], 2005.  — 614 [10] с: ил.  — ([[Жизнь замечательных людей]]).</ref>.

1909 йылда Фрайбург университетының теология факультетына уҡырға инә. 1911 йылда Мартин философия факультетына күсә һәм уны 1915 йылда тамамлай, ике диссертация яҡлай: «Психологизмда фекер йөрөтөү тураһында тәғлимәт» (1913 йыл) һәм «Дунс Скоттың категориялар һәм мәғәнәләр тураһындағы тәғлимәте» (1915 йыл) темаларына. [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғандан һуң 1914 йылдың 10 октябрендә Хайдеггер армияға алына, әммә йөрәгендәге неврастения сире арҡаһында хәрби хеҙмәткә яраҡлылығы сикләнгән тип таныла һәм хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнаша алмай, бер аҙ ваҡыт тыл ополченец-ландштурмисы<ref name="Koonz">[http://krotov.info/lib_sec/18_s/sta/yner.htm Глава 3. Союзники в Академии] // ''{{Тәржемәһеҙ 3|Кунц, Клаудия|Кунц К.||Claudia Koonz}}'' [http://krotov.info/lib_sec/11_k/kun/z.htm Совесть нацистов].  — М.: Ладомир, 2007.  — С. 69-70.</ref> була.

Католик теологияһы йоғонтоһонан азат булыуы Мартин Хайдеггерҙың Марбург университетына (1922 йыл) күсеүенә булышлыҡ итә. Марбургта эшләгән йылдарында, бигерәк тә 1927 йылда «Йәшәйеш һәм заман» трактаты донъя күргәндән һуң, Хайдеггер киң танылыуға өлгәшә. «Кант һәм метафизика мәсьәләләре», «Нимә ул метафизика», «Нигеҙҙең асылы тураһында» кеүек хеҙмәттәрен ул тап ошо осорҙа яҙа.

1928 йылда Фрайбургҡа ҡайта һәм отставкаға сыҡҡан Гуссерль кафедраһын ала. 1929 йылдың мартында Давоста Эрнст Кассирер менән дебаттарҙа ҡатнаша. 1933 йылдың 21 апрелендә, нацистар властҡа килгәндән һуң, Хайдеггер бер йыл Фрайбург университеты ректоры була, шул уҡ йылдың 1 майында НСДАП-ға ағза булып инә һәм сәйәси эшмәкәрлектә ҡатнаша. Ул университетты нацист дәүләтенә индереү яҡлы була һәм телмәрендә ницист риторикаһын киң ҡуллана. Икенсе донъя һуғышы тамамланғанға тиклем НСДАП ағзаһы булып ҡала. 1838 йылда Хайдеггерҙың үҙенең уҡытыусыһы булған Гуссерлде ерләргә бармауы айырым рәүештә билдәләп үтелә<ref name="ssvobodanew">[http://www.ssvobodanew.ru/content/transcript/2104546.html Беседа] с [[Гандельсман, Владимир Аркадьевич|Владимиром Гандельсманом]] // [[Радио Свобода]], 20.07.2010</ref>.

1947 йылда «"Гуманизм тураһында хат»"ы баҫылып сыға, унда Хайдеггер үҙенең тәғлимәтенең [[Экзистенциализм|экзистенциализмданэкзистенциализм]]дан һәм Европалағы яңы ғына барлыҡҡа килгән гуманизмдан нимә менән айырылып тороуын аныҡ билдәләй. Һуғыштан һуңғы осорҙағы эштәре «Урман һуҡмаҡтары» (1950), «Докладтар һәм мәҡәләләр» (1954), «Оҡшашлыҡ һәм айырма» (1957), «Телгә табан юл» (1959) һәм башҡа йыйынтыҡтарына индерелә. «Нимә ул фекерләү?» (1954) лекциялары, «Ницше» (1961) ике томлығы һәм башҡа бик күп хеҙмәттәре донъя күрә. Хайдеггер вафатынан һуң тыуған ҡалаһында ерләнә. Хайдеггерҙың китапханаһы һәм хеҙмәттәренең архивы Фонд «Хомбройх утрауы» Фондында һаҡлана.

Хайдеггер философияһы аҡыл эйәһенең ике фундаменталь күҙәтеүҙәрен берләштереүгә нигеҙләнә.

Беренсенән, уның фекеренсә, философия 2000 йылдан ашыу был донъяла «бар йәки булған» тип билдәләнгән нәмәгә, шул иҫәптән донъяның үҙенә лә иғтибарын бүлә, тик донъяның нимә икәнлеген генә онотоп ебәрә. Был мәсьәләне аңлатыу өсөн ул Франц Брентаноның хеҙмәттәренә таяна.

Мартин Хайдеггер шәхесенең нацизм менән тығыҙ мөнәсәбәттә булыуы тураһындағы мәсьәлә әле лә күп бәхәстәр тыуҙыра. Философтың дуҫы Карл Ясперс түбәндәгене яҙа: "Хайдеггер нацизм тәғлимәтен ҡабул иткәндән һуң үҙемдең дуҫымды бөтөнләй танымай һәм уға ышанмай башланым, хатта миңә хәүеф янауын тойҙом ".