Али ибн Әбү Талип: өлгөләр араһындағы айырма

'''Али (Ғәли) ибн Әбү Талип ибн Ғәбд әл-Моталлип ибн Хашим ибн Ғәбд-әл-Манаф''' ({{lang-ar|علي بن أبي طالب}} {{IPA|[ʕaliː ibn ʔæbiː t̪ˤɑːlib]}}; яҡ. [[600 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[661 йыл]]) — атаҡлы сәйәсмән һәм йәмәғәт эшмәкәре <ref name="Али">{{ИЭС2007|Али (Ғәли) ибн Абу Талиб|http://slovar-islam.ru/books/a.html#AliibnAbuTalib71}}</ref>; [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең]] ﷺ ике туған ҡустыһы, кейәүе һәм сәхәбә, дүртенсе хаҡ хәлиф ([[656]]—[[661]] ) һәм [[шиғыйҙар]]ҙың беренсе [[имам]]ы. Идара иткән осорҙа хәҙрәти Ғәлигә Әмир әл-Мөьминин (мөьминдәр юлбашсыһы) исеме бирәләр<ref name="Али"/>.

Ғәли Ислам ҡабул иткән беренсе бала була; артабан ул Исламдың тәүге йылдарындағы бар ваҡиғаларында һәм [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] ﷺ Ислам дошмандары менән алып барған барлыҡ яуҙарҙа ҡатнаша. ''Мин ғилем ҡалаһы булһам, Ғәли ошо ҡаланың асҡысы»'' — ти торған булған Рәсүл. Хәлиф [[Усман (халиф)|Усман]]ды фетнә күтәргән һалдаттар үлтергәндән һуң хәҙрәти Ғәли хәлиф булып ҡала. [[Мүәвиә]] күтәргән фетнәгә ҡаршы сыға, [[Харижиттар|харижит]] ҡулынан һәләк була.

}}</ref>. [[Сөнниҙәр]] уны дүртенсе хаҡ хәлиф тип һанай. [[Шиғыйҙар]] хәҙрәти Ғәлиҙе [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] ﷺ ҡандаш туғаны булыуы, яугирлеге һәм юлбашсылығы өсөн изгеләр рәтенә ҡуйып, Беренсе Имам тип ололоҡлай. Ул һуғышта ҡаһарманлыҡ һәм кирәмәттәр күрһәткәне хаҡында риүәйәттәр күп. [[Урта Азия]]ла хәҙрәти Ғәлиҙең ете ҡәбере бар тип һанайҙар, йыназа ваҡытында кешеләр мәрхүм һалынған дөйә етәүгә әйләнеп, төрлө яҡҡа йүнәлгәнен күргән икән.

Ғәли 600 йылда рәжәп айының 13-өндә [[Мәккә]]лә ҡөрәйештәрҙең Бану Хашим ырыуы башлығы Әбү Талип һәм Ватима бинт Әсәд ғаиләһендә донъяға килгән. Бик күп сығанаҡтарҙа әтелеүенсә, Ғәли Ҡәғбәтуллала тыуған берҙән-бер бала булған.<ref name="Britannica">{{cite news | title=ʿAlī (Muslim caliph)|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]| url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/15223/Ali| lang=en}}</ref>. Әбү Тали [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙең ﷺ атаһының бер туған ҡустыһы булған. Мөхәммәт пәйғәмбәр ﷺс.ғ., ата-әсәһе вафат булғас, ошо ағаһында тәрбиәләнгән. Мөхәммәт пәйғәмбәр ﷺғ.с. Ғәрәбстандың бик бай ҡатынына өйләнгәндән һуң етеш йәшәй башлай, ә ағаһы, киреһенсә, бөлгөнлөккә төшә. Шул шарттарҙа Мөхәммәт пәйғәмбәр ﷺПәйғәмбәр Ғәлиҙе үҙенә тәрбиәгә ала.

Ғәлигә 9 йәш тулғас, иман шартын ҡабул итә. Шулай итеп, балалар араһынан ғына түгел, ғөмүмән, [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙән ﷺ һуң беренсе булып Ислам ҡабул иткән мосолман булып сыға.

Ислам тарихына хәҙрәти Ғәли бик фажиғәле яҙмышлы кеше булып инеп ҡалған<ref name="Энц.слов"/>. Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙән ﷺ тыш мосолман халыҡтары телендә уның тиклем бер кемгә лә бағышланған китаптар юҡ <ref name="Britannica"/>. Барыһы ла хәҙрәти Ғәлиҙең бик тәҡүә, Ҡөрьәнгә һәм Сөннәткә ярашлы йәшәгән, шулар буйынса хөкөм сығарған шәхес тип иҫбатлай. Дин ҡушҡанса ғына йәшәгән, нәфселәнмәгән, донъя малы йыймаған. Ҡайһы бер авторҙар уға сәйәси оҫталыҡ һәм хәйлә етмәгән тип һанай.<ref name="Ираника">{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/ali-b-abi-taleb|title=ALĪ B. ABĪ ṬĀLEB|publisher=[[Encyclopædia Iranica]] |archiveurl=http://www.webcitation.org/684drZibC|archivedate=2012-05-31}}</ref>.

** УсманОУсман әл-Әкбәр

624 йылда Мөхәммәт ﷺс.ғ.с. уға ҡыҙы [[Фатима (Мөхәммәт Пәйғәмбәр ҡыҙы)|Фатима]]ны бирә.<ref>{{книга