Байыҡ (йыр)
Байыҡ йыры — башҡорт халҡының ауыҙ-тел хазинаһы, был көйгә бейеү ҙә һалынған.
| Байыҡ | |
| урыҫса «Баик» | |
| Жанр | |
|---|---|
| Төп нөхсә теле |
башҡорт |
Халыҡ йырына әйләнһә лә, уның конкрет авторы ла бар. Ул Айҙар сәсән, ысын исеме Байыҡ Аблаев, башҡа мәғлүмәттәр буйынса, Баймөхәмәт Байназаров 1734 йылда, башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 1710 йылда Себер даруғаһы Мырҙалар улусы Монай ауылында (хәҙерге Башҡортостандың Салауат районы Арҡауыл ауылында), башҡа мәғлүмәттәр буйынса, шул уҡ улустың Мәхмүт ауылында — яҡынса 1815 йылда вафат булған, сәсән. Сәсән исеменең 2‑се өлөшө «айҙар» (хөрмәтле, ихтирамлы) халыҡ тарафынан бирелә[1].
Тормош һәм көрәш юлы
үҙгәртергә«Байыҡ Айҙар сәсән» ҡобайырына ярашлы, Байыҡ Айҙарҙың атаһы Байназар тархан булған. Ихтилалдарҙа ҡатнашҡаны өсөн Байыҡ Айҙар, батша карателдәренең эҙәрлекләүҙәренән ҡасып, ҡаҙаҡ далаларында йәшеренеп йәшәй. Тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайтҡас, Салауат Юлаев һәм Юлай Аҙналин менән осраша; «Байыҡ сәсәндең Салауат батырға әйткәне» ҡобайыры буйынса, башҡорттарҙы Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—1775) ҡатнашырға саҡыра.
«Байыҡ Айҙар сәсән» ҡобайыры «Байыҡ сәсәндең ҡаҙаҡ аҡыны Бохар менән әйтеше» һәм «Халыҡтың ир‑егеттәрҙе француздарға ҡаршы яуға оҙатҡаны» әйтеш текстарын үҙ эсенә ала[2].
Йырҙың яҙылыу тарихы
үҙгәртергәБайыҡ Айҙар 1812 йылғы Ватан һуғышына тыуған илен һаҡларға киткән башҡорт яугирҙарын «Байыҡ сәсәндең ҡайтанан килеп сыҡҡаны, халыҡҡа туғанлыҡты аңлатҡаны» ҡобайыры менән оҙата: Күп йылдар үткән, һыуҙар аҡҡан. Яуҙа ғәйепләнгәндәрҙең аҫылдары аҫылған. Һөргөнгә ебәрелгәндәрҙең ҡайһылары ҡайтышып, тыныс торам тигәндә, тағы ла бер ғауға ҡупҡан. «Француздар яу асҡан, Мәскәүҙе килеп баҫҡан. Батша ҡасҡан» тигән хәбәр таралған. Ил ҡарттары йыйылып, түрә- һәрә һөйләшеп, ат-хат еткән ерҙән саҡырып, илде йыйғандар. Батша фарманын уҡып, кәңәш-төңәш иткән саҡта, ҡәбер төбөнән сыҡҡан кешеләй, башын-күҙен йөн баҫҡан, аҡ һаҡалы биленән ашҡан Байыҡ та йыйынға килгән. Танығандар булғандыр. Берәү бер һүҙ әйтмәгәс, барыһы ла аптырап, Байыҡҡа ҡапланып ҡарағас, Байыҡ былай тигән, ти:
|
|
|
|
Байыҡты танып, һүҙен дә ишеткәс, бөтә халыҡ умарта ҡортондай гөжләшеп күтәрелеп киткән[3].
«Байыҡ» йырының йөкмәткеһе
үҙгәртергәВатан һуғышына үҙенең алмас ҡылысын Урал ташҡайына ҡайрап киткән башҡорт егете, Кутузов армияһында Рәсәйҙе дошмандан азат итеүгә тоғро хеҙмәт итеп, тыуған еренә еңеү менән ҡайта. Әлбиттә, һәләк булғандар ҙа күп була. Ә еңеүселәрҙе халыҡ ҙур шатлыҡ менән ҡаршы ала.
«Байыҡ» йыры француз яуында еңеп ҡайтҡан арыҫлан кеүек егеттәргә маҡтау итеп сығарылған. Авторҙың исеме менән халыҡ хәтерендә һаҡланған. Был көйгә шундуҡ бейеү ҙә һалғандар, шулай итеп еңеү ҡыуанысын тәбрикләгәндәр[4].
- Француз, француз килә ти,
- Наполеоны түрә, ти.
- Француз, француз килә ти,
- Наполеоны түрә, ти.
- Яуы еткән Мәскәүгә лә
- Буҫағала тора, ти.
- Бөтәбеҙҙән көлә,ти ҙә,
- Буҫағанан керә, ти.
- Һай, азамат арыҫлан да
- Яуҙа дошман айҡаған.
- Йөҙҙәрендә даны балҡый,
- Күп ерҙәрҙе байҡаған.
- Һай, һай, һай, һай,
- Түрҙән урын алығыҙ,
- Һары балды һалығыҙ,
- Арыҫландай батырҙарҙың
- Арҡаһынан ҡағығыҙ.
https://mixmuz.ru/mp3/этно-рок%20группа%20%22арғымаҡ
Хәтер
үҙгәртергә- «Халыҡтың ир‑егеттәрҙе француздарға ҡаршы яуға оҙатҡаны» әйтешенең өҙөгө йыр һәм риүәйәт рәүешендә «Икенсе әрме» исеме менән үҙ аллы әҫәр булараҡ йәшәй. Байыҡ Айҙар ижади мираҫына «Байыҡ», «Әхмәт Байыҡ», «Байыҡ сәсән йыры», «Егет булһаң…» һ.б. йырҙарҙы индерәләр;
- Уның исеме менән шулай уҡ «Байыҡ» бейеүенең барлыҡҡа килеүен дә бәйләйҙәр.
- «Байыҡ сәсән» риүәйәте буйынса, Байыҡ Айҙар ҡәбере Салауат районы 1‑се Иҙелбай ауылы янында урынлашҡан.
- Мәхмүт ауылында йәшәүсе крайҙы өйрәнеүсе Искәндәр ағай Миһранов Байыҡ сәсән Мәхмүт ауылында ерләнгән тип дәлилләй.
- Байыҡ Айҙар исеме Арҡауыл урта мәктәбенә бирелгән.
- 2010 йылда Салауат районында Байыҡ Айҙарҙың 300 йыллығына арналған «Байыҡ йыйыны» фольклор байрамы ойошторолдо.
Видеоматериалдар
үҙгәртергәШулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергәӘҙәбиәт
үҙгәртергә- Буранғолов М. А. Сәсән аманаты: халыҡ ижады һәм ижадсылар тураһында, туй йолалары, боронғо йырҙар һәм легендалар, ҡобайырҙар. Өфө, 1995;
- Башҡорт халыҡ ижады. 5‑се т. Тарихи ҡобайырҙар, хикәйәттәр (иртәктәр). Өфө, 2000;
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана. Кн.9. Уфа, 2001
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Байыҡ Айҙар // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Байыҡ Айҙар сәсән
- «Үҙаллылыҡ яулау юлында», Өфө, 1998 «Аманат» студияһы
- Башҡорт музыкаһы йыйынтығы 2019 йыл 27 октябрь архивланған.
- «Байыҡ» йырының һүҙҙәре
- «Арғымаҡ» этнорок төркөмө «Байыҡ» йырын башҡара 2019 йыл 27 октябрь архивланған.
- Айҙар Байыҡ исемендәге сәсәндәр бәйгеһе сайты
- «Әбйәлил» сайтынан
- БСТ каналының «Байыҡ» бейеү конкурсы сайты 2019 йыл 27 октябрь архивланған.
- ВК-ла «Байыҡ» бейеү конкурсы тураһында
- Роберт Юлдашев башҡарыуында «Байыҡ» көйө 2019 йыл 27 октябрь архивланған.
- Карауанһарай төркөмө йырҙары
- Байыҡ Айҙар сәсән
- БР Мәҙәниәт министрлығының Байыҡ Айҙар исемендәге сәсәндәр бәйгеһе 2019 йыл 27 октябрь архивланған.
- «Уралым» АҠШ-та ла ғорур яңғырай! «Йәшлек» гәзите сайты, 2019, 3 декабрь 2019 йыл 4 декабрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 4 декабрь 2019)
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Байыҡ (йыр) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9./index.php/1792 Байыҡ Айҙар
- ↑ Байыҡ (йыр) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9./index.php/1792 Байыҡ Айҙар
- ↑ https://nazir1965.com/tarix/bajyҡ-sәsәndeң-ҡajtanan-kilep-syҡҡanyxalyҡҡa-tuғanlyҡty-aңlatҡany.html «Әбйәлил» сайтынан
- ↑ https://webkind.ru/text/979211610_9960524p565007463_text_pesni_bajyk-bashkirskaya-boevaya-pohodnaya-pesnya-vremen-otechestvennoj-vojny-1812-g.html «Байыҡ» йырының һүҙҙәре
|
Был Башҡортостан мәҙәниәте тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |