Кордильер
Кордильер (исп. Cordilleras, ингл. American Cordillera) — оҙонлоғо буйынса ер шарының иң бөйөк тау системаһы, Төньяҡ һәм Көньяҡ Американың көнбайыш ситтәре буйлап төньяҡ киңлектең 66°-нан (Аляска) көньяҡ киңлектең 56°-на (Утлы Ер) тиклем һуҙылған.
| Кордильер | |
|---|---|
 Кордильер (NASA World Wind программаһында моделләнгән йыһандан күренеш) | |
| Характеристикалар | |
| Оҙонлоғо | 18 000 км |
| Киңлеге | 1600 км |
| Бейек нөктәһе | |
| Иң бейек түбәһе | Аконкагуа |
| Бейек нөктәһе | 6961 м |
| Урынлашыуы | |
| 16° ю. ш. 72° з. д.HGЯO | |
| Илдәр | |
 Кордильер Викимилектә | |
.svg){kind=small}
Кордильерҙың бөтә системаһы ике өлөшкә бүленә — Төньяҡ Америка Кордильеры Һәм Көньяҡ Америка Кордильеры (йышыраҡ Анд тауҙары тип атайҙар). Үҙәк Америкала Кордильер икегә бүленә; бер тармаҡ Антиль утрауҙары буйлап үтә, икенсеһе Панама армыты аша Көньяҡ Америка территорияһына күсә[1].
Оҙонлоғо — 18 мең километрҙан ашыу, киңлеге — Төньяҡ Америкала 1600 километрға тиклем һәм Көньяҡ Америкала 900 километрға тиклем. Кордильер Канада, АҠШ, Мексика, Үҙәк Америка дәүләттәре, Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия, Аргентина һәм Чили биләмәләре аша үтә. Бөтә оҙонлоғонда тиерлек Атлантик һәм Тымыҡ океандарҙың бассейндар араһында һыу айырғыс, шулай уҡ ныҡ айырылған климат сиге булып тора[1].
Бейеклеге буйынса Кордильер тик Гималай һәм Үҙәк Азия тау системаларынан ҡалыша. Иң бейек түбәләре: Төньяҡ Америкала — Денали тауы (элекке исеме Мак-Кинли; 6190 м), Көньяҡ Америкала — Аконкагуа тауы (6961 м[2])[1].
Кордильер Американың бөтә географик бүлкәттәрендә (антарктика һәм субантарктиканан башҡа) урынлашҡан һәм ландшафттарҙың күп төрлөлөгө һәм бейеклек бүлкәттәре менән айырылып тора. Аляскала ҡар сиге 600 метр бейеклектә, Утлы Ерҙә —500—700 метр, Боливияла һәм Көньяҡ Перула 6000—6500 метрға тиклем күтәрелә. Төньяҡ Американың төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә һәм Анд тауҙарының көньяҡ-көнсығышында боҙлоҡтар океан кимәленә тиклем төшә, эҫе бүлкәттә улар иң бейек түбәләрҙе генә ҡаплай. Боҙлоҡтарҙың дөйөм майҙаны — яҡынса 90 мең км2 (Төньяҡ Американың Кордильерында — 67 мең км2, Андта — яҡынса 20 мең км2)[1].
Барлыҡҡа килеү теорияһы үҙгәртергә
Кордильерҙың төп тау барлыҡҡа килеү процестары Төньяҡ Америкала юра осоронда башлана, Көньяҡ Америкала аҡбур осоро аҙағында һәм башҡа материктарҙа тау системалары барлыҡҡа килеү менән тығыҙ бәйләнештә үтә. Кордильерҙың формалашыуы тамамланмаған, быны йыш ҡына ер тетрәүҙәр һәм интенсив вулканизм (80-дән ашыу әүҙем вулкандар бар). Кордильер рельефын формалаштырыуҙа шулай уҡ дүртенсе боҙланыу дәүере (бигерәктә төньяҡ киңлектең 44°-тан төньяҡҡа табан һәм көнбяҡ киңлектең 40°-тан көньяҡҡа табан өлөштәрендә) мөһим роль уйнай[1].
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 БСЭ, 1973
- ↑ Informe científico que estudia el Aconcagua: el Coloso de América mide 6.960,8 metros. Scientific Report on Aconcagua, the Colossus of America measures 6960,8 m (исп.). Universidad Nacional de Cuyo (4 сентябрь 2012). Дата обращения: 3 декабрь 2017. Архивировано 8 сентябрь 2012 года.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Кордильеры // Конда — Кун. — М. : Советская энциклопедия, 1973. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 13).
- Агибалова В. В., Виленкин В. Л. Кордильеры / Худож. Е. А. Османов. — М.: Географгиз, 1958. — 48, [8] с. — (Рассказы о природе). — 30 000 экз.