Истанбул мәктүптәре (китап)
«Истанбул мәктүптәре» — 1913 йылда яҙыусы-мәғрифәтсе, журналист һәм нашир Фәтих Кәрими (1870—1937) тарафынан Ырымбурҙа үҙ баҫмаханаһында сығарылған китап[1]. Автор хронологик рәүештә яҙылған 70 очеркта Беренсе Балҡан һуғышы барышын һәм Ғосманлы империяһының, төрөктәрҙең хәл-әхүәлен яҡтырта. Хаттарында Ф. Кәрими Төркиәнең иҡтисадына, сәйәсәтенә, мәҙәниәтенә, мәғарифына, тарихына үҙ ҡарашын белдерә. Төркиәнең иҡтисади уңышһыҙлығының, хәрби яҡтан көсһөҙлөгөнөң сәбәбе итеп уҡыу-уҡытыу системаһының артта ҡалыуын атай[2].
| Истанбул мәктүптәре | |
| Жанр |
очерктар шәлкеме |
|---|---|
| Автор | |
Тарих үҙгәртергә
1912 йылдың октябрь аҙағында «Ваҡыт» гәзитен нәшер итеүселәрҙең береһе булған Закир Рәмиев ғәзиттең (1906-1917 йылдарҙағы) баш мөхәррире Фәтих Кәримигә Истанбулға барып, Беренсе Балҡан һуғышы барышын гәзиттә яҡтыртып барырға тәҡдим итә. Фәтих Кәрими ҙур теләк менән риза була. Ноябрь башында Истанбулдан беренсе мәктүп (хат) яҙып ебәрә. Фатих Кәрими Истанбулда йәшәгән 4 ай дауамында 70 очерк яҙа. Уларҙың күпселеге хронологик тәртиптә «Ваҡыт» гәзитендә, ҡайһы берҙәре «Шура» журналында баҫылып бара. Беренсе хаты 1912 йылдың 3 ноябрендә ебәрелһә, һуңғы хаты 1913 йылдың 9 мартында ебәрелгән. 1913 йылда әлеге очерктар шәлкеме Ырымнбурҙа Фатих Кәрими баҫмаханаһында айырым китап итеп баҫылып сыға[3].
Хаттарҙың эстәлеге үҙгәртергә
Хәбәрсе булараҡ, Ф. Кәримдең төп маҡсаты Балҡан һуғышы (1912 йылдың 8 октябре — 1913 йылдың 30 майы) ваҡиғалары тураһында объектив мәғлүмәт биреү була[4]. Ул, сит ил эштәре министрлығынан ауырлыҡ менән рөхсәт алып, төрөк ғәскәре һуғыш хәрәкәттәре алып барған урындарҙа булып ҡайта. Шулай уҡ емерелеп барыусы Ғосманлы империяһы башҡалаһында хәл-әхүәлде, төшөнкөлөккә бирелгән төрөк зыялыларының уй-фекерҙәрен, һуғыш арҡаһында матди ҡыйын хәлдәр кисереүсе ябай халыҡтың тормош-көнкүрешен һ. б. тасуирлай. «Төрөк усағы» кеүек ойошмаларҙың, шулай уҡ төрөк ҡатын-ҡыҙҙары хәрәкәтенә теләктәшлек белдерә.
Төрөк телен һәм әҙәбиәтен, ғәрәп ир-аты, фарсы, француз телдәрен камил белеүсе, 1896 йылда «Мүлк» юғары уҡыу йортона тамамлаған Фәтих Кәрими Истанбулда төрөк ир-аты йәмғиәтенең һәм мәҙәниәтенең күренекле вәкилдәре: «йәш төрөктәр» хәрәкәте етәксеһе Әнүәр-паша (1881—1922), бөйөк вәзир Сәит Хәлим-паша (1863—1921), мәғариф министры Әмирулла әфәнде (1858—1914), «Ижтиһад» журналы нәшире Абдуллаһ Йәүҙәт Карадаг (1869—1932), яҙыусыһы Зыя Гөҡалып (1876—1924), дарелмөғәллимин (пединститут) ректоры Мостафа Саты бәй (1880—1968),сәйәсәтсе, «Мизан» гәзите нәшире Морат Мизанжы (1854—1917), яҙыусы Халидә Әҙип Алыуҙар (1884—1964) һ. б. менән таныша. Гәзит хәбәрсеһе булараҡ, ул уларға Төркиәнең Балҡанда еңелеү сәбәптәре, «Берләшеү һәм тәрәҡҡиәт» партияһы эшсәнлеге, илдең (Төркиәнең) һәм бөтә мөсөлмандар киләсәге тураһында һорауҙар бирә.
Журналист Ф. Кәрими Төркиәнең төрлө йүнәлеш һунарсы ваҡытлы матбуғатына да («Танин», «Хаҡ», «Туран», «Хикмәт», «Мизан», «Иҡдам», «Тәржемане хәҡиҡәт», «Ифхам», «Тасуир-и Әфҡар», «Тәшрих», «Яңы газета» һ. б.) күҙәтеү яһап бара. Төркиә ваҡытлы тулы матбуғатына күҙәтеүҙе 69ҙы мәктүптә яһай. Төрөксә сығыусы гәзиттәрҙә һүҙ иреге булмауға иғтибар итә. Мөһим сәйәси хәл-ваҡиға тураһында иң элек христиан гәзиттәре йәки нәшер итеүсеһе төрөк милләтенән булмаған гәзиттәр хәбәр итә, икенсе көндө генә төрөк ғәйеттәре яҙып сыға. Гәзиттәрҙән 38-40 мең тираж менән таралыусы көндәлек «Сабах» гәзитен (нәшер итеүсеһе әрмән милләтле Миһран-әфәнде), журналдарҙан Йософ Аҡсураны «Төрөк йорто»н (Түрк йурду) айырып күрһәтә. «Сабах» ғәйетен тотҡан менән ҡиблаһы «Ваҡыт» ғәйетенә яҡын тип таба. Мөхәррире Франста белем алған Фәрит Әхмәт-бәү булған «Ихрам» гәзитен «иң дөрестен һәм асыҡтан-асыҡ» яҙыусы гәзит тип атай.
69-сы мәктүп Төркиядә тороусы татарҙарға арналған. Күренекле татарҙарҙан Йосыф Аҡсураны, Ғәбдерәшит Ибраһимовты, Әхмәт Ағайҙы айырып күрһәтә. Төркиәнең төрлө уҡыу йорттарын тамамлап, шунда эшләргә татар ҡалған йәштәрен телгә ала. Татар егеттәре уҡый торған юғары уҡыу йорттары етәкселәре белән осрашып, һөйләшеү ҡора. Уҡыу йорттары уҡытыусылары, хатта етәкселәре араһында татарҙар күп булыуға иғтибар итә. Уҡыусы йәштәр һәм уҡытыусылар араһында татар ҡыҙҙары булыу ҙа «ҡыуаныслы хәл» тип яҙа.
Европа илдәре, шул иҫәптән РИ сәйәси көстәренең төрөктәрҙе панисламизм һәм пантюркизм идеяларын таратыуҙа ғәйепләүҙәрен нигеҙһеҙ тип кире ҡаға. Төрөктәр илдәренең ҡалған өлөшөн нисек тә һаҡлап ҡалыу, прогрессҡа өлгәшеү, халыҡтың көнкүрешен бөтәйтеү тураһында уйлай, мосолмандар икенсе төрлө әйткәндә төрки халыҡтар өсөн бер дәүләт белем тәҡдиме менән сығыусыға аҡылдан яҙған кешегә ҡараған кеүек ҡарайҙар, тип төрөктәрҙе яҡлап яҙа.
«Ваҡыт» ғәйете табунсылары очерктарҙы иғтибар менән баралар уҡып, «Ваҡыт» ғәйетендә әлеге очерктарға аҙмы-күпме ыңғай һәм кире фекерҙәрен, төрөктәрҙең һуғышта еңеүҙәренә асыуҙарын белдерәләр. Ф. Кәрими очерктарын 1913 йылда айырым китап итеп сығарғанда, китап ахырында гәзит уҡыусыларҙың ыңғай һәм кире фекерҙәрен дә теркәп ҡуйған.
Габдулла Тукай шулай ҙа «Истамбул мәктәптәре»н оло ҡыҙыҡһыныу менән уҡып бара.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Сибгатуллина А. Т. Контакты тюрок-мусульман Российской и Османской империи на рубеже XIX-XX вв. Москва: Издательство «Исток», 2010. С. 139-146. ISBN 978-5-91847-013-8 (рус.)
- Равиль Амирханов. Татарская дореволюционная пресса в контексте «Восток-Запад» (на примеры развития русской культуры). Т.: ТКН, 2002. (рус.)
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Ф. Кәрими. Истамбул мәктәптәре (кириллицала)
- Т. Г. Ахсанов. Фатых Карими и матур. dspace.kpfu.ru (рус.)
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Татарские благотворители и интеллектуалы: Дэрдеменд (Закир Рамиев). info-islam.ru, 7.08.2014 (рус.)
- ↑ А. М. Ахунов. Фатих Карими. Институт Татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ (рус.)
- ↑ Илнар Нотфуллин. Фатих Кәрими тормыш юлы.(1870 - 1937). vk.com, 7.06.2010
- ↑ Лирон Хәмидуллин. Бәрәкәтле Оренбург туфрагы. «Безнең мирас», 10.11.2015