Википедия

Һоро айыу

айыу һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе; ерҙәге иң ҙур йыртҡыстарҙың береһе

Һоро айыу[1] (лат. Ursus arctos) — айыу һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе; ерҙәге иң ҙур йыртҡыстарҙың береһе

Һоро айыу

Һоро айыу Мәскәү зоопаркында
Фәнни классификация
Халыҡ-ара фәнни исеме

Ursus arctos Linnaeus, 1758

Ареал
изображение
Һаҡлау статусы
en:Least Concern
Ҙур хәүеф янамай
IUCN 3.1 Least Concern : 41688

Викитөркөмдә
Систематика
Викиһаҡлағыста
рәсемдәр

Таралыуы

үҙгәртергә
 
Рәсәй территорияһында ареалы (данные за 2013 г.)

Ҡасандыр һоро айыу Англия һәм Ирландияны үҙ эсенә алып бөтә Европаға таралған булған. Көньяҡта уның ареалы Африканың төньяҡ-көнбайышына (Атлас айыуы), ә көнсығышта Себер һәм Ҡытай аша Японияға барып еткән.

Ул Төньяҡ Америкаға, моғайын, Азиянан, Беринг боғаҙы аша яҡынса 40 000 йыл элек барып сыҡҡандыр һәм континенттың көнбайыш өлөшөндә Алясканан төньяҡ Мексикаға тиклем киң таралған.

Хәҙерге ваҡытта һоро айыу ареалының күпселек өлөшөндә популяцияһын тергеҙеүҙе дауам итә; башҡа өлкәләрҙә аҙыраҡ һанлы булып ҡала.

Көнбайыш Европала уның тарҡалған популяциялары Пиреней, Кантабрия, Альп һәм Апеннин тауҙарында һаҡланып ҡалған. Скандинавия ярымутрауында һәм Финляндияла киң таралған, Үҙәк Европа һәм Карпат тауҙары урмандарында осрай. Финляндияла милли хайуан тип иғлан ителгән.

Азияла Алғы Азиянан, Фәләстиндән, Ираҡтың төньяғынан һәм Ирандан алып Төньяҡ Ҡытайға һәм Корея ярымутрауына тиклем таралған. Японияла Хоккайдо утрауында осрай. Төньяҡ Америкала «гризли» булараҡ билдәле (элек төньяҡ америка һоро айыуын айырым төргә бүлгәндәр); Канаданың көнбайышында, Аляскала күп, АҠШ-тың төньяҡ-көнбайышында сикләнгән популяциялар бар.

Рәсәйҙә һоро айыуҙың ареалы бөтә урман зонаһын биләй. Ареалының төньяҡ сиге тундраның көньяҡ сигенә тап килә.

Ярым төрҙәре

үҙгәртергә

Һоро айыуҙар араһында популяция айырмаһы шул тиклем ҙур, хатта ҡасандыр уларҙы күп кенә бойондороҡһоҙ төрҙәргә бүләләр (Төньяҡ Америкала ғына 80-гә тиклем булған). Бөгөнгө көндә бөтә һоро айыуҙарҙы бер нисә географик раса йәки ярым төрҙәр менән бергә бер төргә берләштерәләр[2]:

Айыуҙарҙы тикшеренеүселәренең береһе, доктор К. Харт Мерриам, XIX быуат аҙағы — XX быуат башында, бөтә ғүмерен айыу тиреһе һәм баш һөйәге өлгөләрен йыйыуға бағышлаған тип уйлай, шулай итеп, 77 ярым төр һәм 5 билдәһеҙ гризли төрө «аса». Бының өсөн һунарсылар, кемдәрҙән ғилми тикшеренеүҙәр үткәреү өсөн айыуҙарҙың тиреһен һәм баш һөйәген һатып алған, АҠШ-та һәм Канадала 9000 гризлиҙы юҡ итәләр, уларҙы күп өлкәләрҙә тулыһынса юҡ итәләр. Бынан һуң уның бөтә асыштары күп ғалимдар тарафынан нигеҙһеҙ тип таныла[3].

Тышҡы ҡиәфәте

үҙгәртергә
 
Айыу баштары. Һулдан уңға: һоро, ҡара, аҡ.
 
 
Ерәнһыу көрән сүриә айыуы

Һоро айыу ҙурлығы һәм төҫө буйынса айырылып торған бер нисә төр (географик раса) барлыҡҡа килтерә. Донъялағы иң ҙур һоро айыуҙар Алясканың көньяғында, ә Евразияла — Алыҫ Көнсығышта (тәү сиратта Сахалинда һәм Камчаткала) йәшәйҙәр. Камчаткала айыуҙарҙың уртаса ауырлығы өлкән ата заттар (7 йәштән өлкәнерәк) өсөн 268,7 кг һәм уртаса оҙонлоғо 216,7 см тәшкил иткән, ә өлкән инә заттар өсөн — 174,9 кг һәм 194,5 см. Был Евразияның башҡа төбәктәренә ҡарағанда юғарыраҡ (һоро айыуҙар оҡшаш ҙурлыҡта була тип иҫәпләнгән Приморьенан башҡа). Үлсәү башлыса йәй башында башҡарылғанын иҫәпкә алғанда, Камчатка айыуҙарының көҙгө массаһы тағы ла күберәк булырға тейеш. Көньяҡ-Камчатка ҡурсаулығында 8 йәшлек ҙур ата айыу билдәләнә, уның ауырлығы — 410 кг, тән оҙонлоғо — 249 см, күкрәк әйләнәһе— 155 см була. Үлсәүҙәр июнь башында, май запасы аҙ саҡта булған, шуға күрә көҙгө осорҙа был айыуҙың ауырлығы 450 кг-дан ашыу булыуы ихтимал. Камчаткала 400 килограмдан ашыу ауырлыҡтағы айыуҙарҙың булыуы һәм массаһы 600 килограмдан артҡан бигерәк тә эре ата заттарҙың барлығы ысын (бындай ҙурлыҡтағы айырым заттарҙы профессиональ зоологтар үлсәмәһә лә). Сахалинда айыу үлсәмдәре Камчаткаға ҡарағанда бер аҙ түбәнерәк, әммә башҡа төбәктәрҙән ҡарағанда [4].

Өлкән ата һоро айыуҙары бөтә ареалында ла инә заттарға ҡарағанда күпкә ҙурыраҡ (ҙур ярым төрҙәр буйынса масса айырмаһы — 1,5—1,6 тапҡыр тәшкил итә). Йәш заттарҙа енси диморфизм ул тиклем үк күренмәй.

Һоро айыуҙың тышҡы ҡиәфәте айыу һымаҡтар ғаиләһе вәкиленә хас. Уның кәүҙәһе ҡеүәтле, бейек мундалы; бәләкәй ҡолаҡтары һәм күҙҙәре булған башы ҙур. Ҡойроғо ҡыҫҡа — 65-210 мм, йөнөнән саҡ айырылып тора. Биш бармаҡлы 8-10 см оҙонлоҡтағы тырнаҡлы тәпәйҙәре көслө, табандарына баҫып йөрөй. Йөнө ҡуйы, тигеҙ буяулы.

Һоро айыуҙың төҫө ареалының төрлө өлөштәрендә генә түгел, бер үк район эсендә лә бик үҙгәреүсән. Тиренең төҫө асыҡ-һарынан алып күгелйем һәм ҡара төҫкә тиклем үҙгәрә. Иң таралғаны — һоро форма. Ҡаялы тауҙар гризлиһының арҡаһында йөнөнөң осо аҡ булыуы ихтимал һәм был көлһыу йәки сал төҫ кеүек күренә. Тулыһынса һоро-аҡ төҫ Гималай тауҙарындағы һоро айыуҙарҙа осрай, ә аҡһыл ерән-һоро төҫ — Сүриәлә. Айыу балаларының муйынында һәм күкрәгендә аҡһыл билдәләре бар, улар йәш менән юҡҡа сыға.

Һоро айыуҙар йылына бер тапҡыр йөндәрен ҡоя — яҙ башлана һәм көҙгә тиклем, әммә йыш ҡына яҙғы һәм көҙгөгә бүләләр. Яҙғы оҙаҡҡа һуҙыла һәм ҡауышыу осоронда интенсив бара. Көҙгө йөн ҡойоуы аҡрын һәм һиҙелмәй бара, ул айыу өңөнә инеп ятҡанға тиклем туҡтай.

Йәшәү рәүеше һәм туҡланыуы

үҙгәртергә

Һоро айыу — урман хайуаны. Рәсәйҙә уның ғәҙәти йәшәү урындары булып ҡумырыҡлы урмандар һәм япраҡлы ағастар, ҡыуаҡтар һәм үләндәр тығыҙ үҫкән үртәндәр тора; тундраға ла, бейек тау урмандарына ла барып сыға алалар. Европала тау урмандарына өҫтөнлөк бирә; Төньяҡ Америкала йышыраҡ асыҡ урындарҙа — тундрала, альп болондарында һәм яр буйҙарында осрай.

Айыу күп ваҡыт яңғыҙ йөрөй, инә зат — төрлө йәштәге балалары менән. Ата һәм инә заттар территориалдар, шәхси урындарының майҙаны уртаса 73 — 414 км² тәшкил итә, етмәһә, ата заттарҙа инә заттарға ҡарағанда яҡынса 7 тапҡырға ҙурыраҡ. Участканың сиктәре еҫ тамғалары һәм билгеле ағастарҙағы тырнауҙар менән билдәләнә. Ҡайһы саҡта миҙгелле күсенеүҙәр яһай; мәҫәлән, тауҙарҙа һоро айыу яҙ башында ҡар иртәрәк ирегән үҙәндәрҙә туҡлана, артабан яланғас тау бүлкәттәренә (альп туғайҙарына) бара, һуңынан еләк-емеш өлгөргәс, яйлап урман бүлкәтенә төшә.

Ҡуңыр айыу бөтә нәмә менән дә туҡлана, әммә уның туҡланыу рационы 3/4 өлөшө үҫемлектәрҙән тора: еләктәр, имән сәтләүектәрҙе, башҡа сәтләүектәр, тамырҙар, бүлбеләр һәм үлән һабаҡтары.Төньяҡ райондарҙа еләк булмаған йылдарҙа айыуҙар һоло культураларына, көньяҡ райондарҙа кукуруз культураларына төшәләр; Алыҫ Көнсығышта көҙгөһөн кедр урмандарында менән туҡланалар. Уның туҡланыу рационына шулай уҡ бөжәктәр (ҡырмыҫҡалар, күбәләктәр), селәүсендәр, кеҫәрткеләр, әрмәнделәр, кимереүселәр (сысҡандар, һыуырҙар, йомрандар, әлгәйнәктәр) һәм балыҡтар инә. Йәй бөжәктәр һәм уларҙың ҡарышлауыҡтары ҡайһы берҙә айыуҙың туҡланыу рационының 1/3 өлөшөн тәшкил итә. Йыртҡыслыҡ һоро айыуҙарҙың стратегияһы булмаһа ла, улар шулай уҡ боландарҙы, ҡоралайҙарҙы, лань боландарҙы, мышыларҙы, карибуларҙы (йышыраҡ яҙ башында, айыу йоҡонан сыҡҡандан һуң, үҫемлек ризығы бик аҙ булғанда) тоталар. Гризлиҙар ҡайһы берҙә бүреләргә һәм барибал айыуҙарына һөжүм итә, ә Алыҫ Көнсығышта һоро айыуҙар ҡайһы бер осраҡтарҙа Гималай айыуҙарын һәм юлбарыҫтарҙы үлтереп ашай алалар. Һоро айыу бал ярата, емтек ашай, шулай уҡ ҙурлыҡ өҫтөнлөгөн файҙаланып, башҡа йыртҡыстарҙан — бүреләрҙең, пумаларҙың һәм юлбарыҫтарҙың табышын тартып ала. Миҙгелле туҡланыу объекты — ыуылдырыҡ сәсеү ваҡытында (үтеп барған һөмбаштар) балыҡ, яҙ башында — тамырһабаҡтар, Ҡаялы тауҙар тирәһендә йәшәгән гризлиҙарҙа йәйгеһен — тауҙарҙа йәйге эҫенән таштар араһында йәшенеп ятҡан күбәләктәр. Балыҡтар яңы ғына ыуылдырыҡ сәсә башлаған ваҡытта айыуҙар тотолған балыҡты тотош ашайҙар, һуңынан иң майлы өлөштәрен — тиреһен, башын, ыуылдырығын һәм ағын ғына ашай башлай.

 
Йүгергән айыу

Һоро айыу көнө буйына әүҙем, әммә йышыраҡ иртәле-кисле[5].

Тормошоң миҙгелле цикллылығы асыҡ күренә. Ҡышҡа табан айыу тире аҫты майы (180 килограмға тиклем) йыя һәм көҙҙән алып өң эсендә ята. Өңдәр ҡоро урында, күпселек осраҡта ҡумырыҡ һағы аҫтында соҡорҙарҙа йәки тамыры менән аҡтарылып йығылған ағастар аҫтында урынлашҡандар. Һирәк осраҡта ғына айыуҙар ергә һыйыныу урыны ҡаҙыйҙар йәки мәмерйәләрҙе һәм ҡая ярыҡтарын биләйҙәр. Айыуҙарҙың яратҡан ҡышҡы урындары була, унда йыл да бөтә тирә менән бергә йыйылалар. Төрлө райондарҙа ҡышҡы йоҡо 75 көндән 195 көнгә тиклем дауам итә. Климатына һәм башҡа шарттарға ҡарап, айыуҙар октябрь-ноябрҙән алыр — март-апрелға тиклем өң эсендә булалар, йәғни 5-6 ай йоҡлайҙар. Иң оҙағы өң эсендә инә айыуҙар балалары менән йәшәйҙәр, иң әҙе — ҡарт ата айыуҙар. Аҙ ҡарлы ҡышлы көньяҡ ареалында айыуҙар бөтөнләй йоҡламай, әммә май запасы туплайҙар, сөнки был урындарҙа ҡышын аҙыҡ һаны кәмей. Ҡыш эсендә айыу 80 килограмға тиклем май юғалта.

Халыҡ ышаныуҙарына ҡаршы, һоро айыуҙың ҡышҡы йоҡоһо һиҙгер; йоҡо ваҡытында уның тән температураһы 29-34 градус тәшкил итә. Хәүеф янағанда хайуан уянып, яңыһын эҙләп, өңдө ташлап сығып китә. Ҡайһы берҙә, аҙыҡ етмәү сәбәпле, айыу көҙ эсендә һимереп өлгөрмәй, шуға күрә ҡыш уртаһында уяна (ә ҡайһы саҡта өң эсенә бөтөнләй ятмай) һәм аҙыҡ эҙләп йөрөй башлай; бындай айыуҙарҙы шатун тип атайҙар. Шатундар бик хәүефле, аслыҡ уларҙы рәхимһеҙ йыртҡыстар итә — хатта кешегә лә һөжүм итәләр. Бындай айыуҙарҙың яҙға тиклем иҫән ҡалыу мөмкинлеге бик аҙ.

Килбәтһеҙ ҡиәфәтенә ҡарамаҫтан, һоро айыу ҡайһы берҙә тиҙ йүгерә ала — сәғәтенә 50 км-ға тиклем тиҙлек менән, бик шәп йөҙә белә һәм йәш сағында ағастарға яҡшы үрмәләй (ҡартайған һайын ағасҡа менергә теләге кәмей бара). Бер һуғыу менән айыу ҡабандың, боландың йәки мышының арҡаһын һындыра ала, әммә мышы тояҡтарынан һәм мөгөҙҙәренән үҙе йәрәхәтләнеүе йәки һәләк булыуы ихтимал.

Үрсеүе

үҙгәртергә
 
Уйнаған айыу балалары

Инә заттар 2-4 йылға бер тоҡом килтерә. Уларҙың енси теләге май айынан июлгә тиклем 10-30 көн дауам итә. Был ваҡытта, ғәҙәттә, шым йөрөгән, ата заттар, ныҡ үкерә башлайҙар, ҡайһы берҙә үлем менән тамамланған араларында көсөргәнешле алыштар барлыҡҡа килә.

Инә айыуҙар латент стадиялы йөклөлөк, инә зат өң эсенә ятҡан ноябргә тиклем эмбрион үҫешмәй. Бөтәһе йөклөлөк 190—200 көн дауам итә. Айыу балалары өң эсендә ғинуар-февраль айҙарында, йышыраҡ ғинуарҙың беренсе яртыһында тыуалар. Инә айыу 500-600 г ауырлыҡтағы һәм оҙонлоғо яҡынса 23 см булған, ҡыҫҡа һирәк йөнлө, һуҡыр, йөн менән ҡапланған ҡолаҡ каналлы 2-3 (максималь 5) бала тыуҙыра. Уларҙың ҡолаҡ каналдары 14-се көндә асыла; бер айҙан уларҙың күҙҙәре күрә башлай. 3 айҙарына айыу балаларының бөтә һөт тештәре лә була һәм еләк, йәшел һәм бөжәк ашай башлайҙар. Был йәштә уларҙың ауырлығы яҡынса 15 кг; 6 айға — 25 кг. Лактация — 4 ай самаһы. Артабанғы тоҡом бер йылдан һуң була.

Атаһы тоҡомдо тәрбиәләүҙә ҡатнашмай ( өҫтәүенә, айыу балалары өсөн хәүеф тыуҙырыуы ихтимал), шуға күрә айыу балаларын инә зат тәрбиәләп үҫтерә. Йыш ҡына айыу балалары менән бергә, әсәгә тоҡом тәрбиәләргә ярҙам итеп, былтырғы айыу балаһы йөрөй. Бөтөнләйгә бала әсәһенән 3-сө йәшендә айырыла.

Айыуҙар енси өлгөрөүсәнлеккә 3 йәшенә етә, әммә 10—11 йәшкә тиклем үҫеүен дауам итәләр. Тәбиғәттә ғүмер оҙонлоғо — 20-30 йыл, зоопарктарҙа — 47-50 йылға тиклем. Һоро айыуҙың иң күп теркәлгән йәше — 52 йәш.

Генетика

үҙгәртергә

Һоро һәм мәмерйә айыуҙарының уртаҡ ата-бабаһы Себерҙә яҡынса 3 миллион йыл элек йәшәгән. Дөйөм ата-бабанан беренсе булып америка һәм тибет айыуҙары айырыла, һуңынан мәмерйә айыуҙары бүленеп сығалар, аҡ айыуҙар яҡынса 700 мең йыл элек айырыла, ә һуңынан бөтә һоро айыуҙар[6].

Гималай һыҙаты менән һоро айыу һыҙаты араһындағы дивергенция ваҡыты 658 мең йыл элек тип баһалана (95 % дөрөҫлөк интервалы: бөгөнгө көнгә 336—1258 мең йыл)[7].

Популяцияһының статусы һәм кеше өсөн әһәмиәте

үҙгәртергә
 
Ҡомда һоро айыуҙың эҙе, сағыштырыу өсөн — 43-сө размерлы аяҡ табаны

Һоро айыу «хәүеф янаған төрҙәр» статусы менән IUCN Ҡыҙыл китап исемлегенә индерелгән, әммә уның һаны популяциянан популяцияға тиклем үҙгәреп тора. Яҡынса иҫәпләүҙәр буйынса, әле донъяла яҡынса 200 000 һоро айыу бар. Уларҙың күпселеге Рәсәйҙә йәшәй — 120 000, АҠШ — 32 500 (95 % — Аляскала) һәм Канадала — 21 750. Европала яҡынса 14 000 зат һаҡланған.

Тиреһе башлыса балаҫтар, ите — ашау өсөн ҡулланыла.

Ҡайһы бер урындарҙа һоро айыу сәсеүлектәргә зыян килтерә, умарталыҡтарҙы емерә һәм йорт хайуандарына һөжүм итә. Һоро айыуҙың промысла әһәмиәте әллә ни ҙур түгел, күп кенә райондарҙа уға һунар итеү тыйыла йәки сикләнгән. Һоро айыу менән осрашыу үлемесле булыуы мөмкин (иң ҙур хәүефте шатундар һәм балалары булған инә заттар тыуҙыра), әммә, ҡағиҙә булараҡ, был хайуан кешегә күренмәҫкә тырыша.

Һоро айыуға һунар итеү — ярайһы уҡ хәүефле эшмәкәрлек, уға байтаҡ туҡтау көсө булған ҡорал талап ителә. Борон һунар өсөн ҡаҡсырғаҡ ҡулланылған.

Айыуҙар, ҡайһы бер осраҡтарҙа, аҙыҡ ҡалдыҡтары өйөмдәре менән туҡланырға баралар, был Себерҙең ҡайһы бер ҡалалары тирәһендә һәм Аляскала күҙәтелә. Милли парктарҙа, шулай уҡ айыуҙар күп булған урындарҙа (Камчатка), айыуҙарҙы туристар һәм автомобилистәр ашата, әммә был бөтә ерҙә лә тыйыла. Бындай айыуҙар бик хәүефле, сөнки еңел туҡланыу сығанағын табып, кешеләрҙән ҡурҡыуын юғалтып, улар инде тайгаға кире ҡайтмайҙар, ә был аҙыҡ сығанағын эҙләп (полигондар, юлдар, йәйәүлеләр һуҡмаҡтары) яҡын-тирәлә йөрөй башлайҙар һәм кешеләргә һөжүм итә алалар.

Һоро айыуҙың фотоһүрәттәре

үҙгәртергә
  •  
    Кадьяк
  •  
    Сүриә һоро айыуы
  •  
    Рамат-Ган сафариһында Сүриә һоро айыуы.
  •  
    Мәскәү зоопаркында Камчатка һоро айыуы
  •  
    Һоро айыу Финляндияның почта маркаһында

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М.: Русский язык, 1984. — С. 96. — 352 с. — 10 000 экз.
  2. ↑ Ursus arctos // Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference / Edited by D. E. Wilson, D. M. Reeder. — 3rd ed. — Baltimore, Maryland: The Johns Hopkins University Press, 2005. — Vol. 1 and 2. — 2142 p. — ISBN 0-8018-8221-4.
  3. ↑ Фарли Моуэт. Глава 7. «Бурые и черные» // Трагедии моря. — Прогресс, 1988. — 352 с. — ISBN 5-01-001079-8.
  4. ↑ I.V. Seryodkin, J. Paczkowski, W.B. Leacock, V.V. Zhakov, A.P. Nikanorov MAIN MORPHOMETRIC CHARACTERISTICS OF BROWN BEARS IN KAMCHATKA AND SAKHALIN // Bulletin оf Kamchatka State Technical University. — 2017. — В. 41. — С. 83—92. — ISSN 2079-0333. — DOI:10.17217/2079-0333-2017-41-83-92
  5. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; sevin.ru төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  6. ↑ Древние медведи: прочитать по книге генома 2017 йыл 13 август архивланған., 06 июля 2017
  7. ↑ Lan T., Gill S., Bellemain E., Bischof R., Zawaz M.A., Lindqvist C. (2017). Evolutionary history of enigmatic bears in the Tibetan Plateau-Himalaya region and the identity of the yeti 2017 йыл 30 ноябрь архивланған.. Proceedings of the Royal Society B, Biological Sciences. 284: 20171804.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • А. Жданов, М. Павлов. Агрессивность бурого медведя // журнал «Охота и охотничье хозяйство», № 6, 1972. стр.16-20
  • Тирронен К., Данилов П. Бурый медведь в Зелёном поясе Фенноскандии. Институт биологии Карельского научного центра РАН. Карельский экологически журнал «Зелёный лист», 2013 г., октябрь, № 3. С. 15-16.

Һылтанмалар

үҙгәртергә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Һоро_айыу&oldid=1191797» битенән алынған