Убсунур соҡоро (ҡурсаулыҡ)
«Убсунур соҡоро» — дәүләт тәбиғәт биосфера ҡурсаулығы. Рәсәй Федерацияһының Тыва республикаһындағы ҡурсаүлыҡ рәсәй федерацияһы. «Убсунур соҡоро» Рәсәй-монгол сиктәрендәге ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мираҫы объекты (дөйөм майҙаны — 898 064 га)[1].
| Убсунурская котловина | |
|---|---|
| Категория МСОП — Ia (Ҡәтғи тәбиғи резерват) | |
| Төп мәғлүмәт | |
| Майҙаны | 925136,4 га |
| Нигеҙләнгән ваҡыты | 24 ғинуар 1993 йыл |
| Урынлашыуы | |
| 50°38′47″ с. ш. 93°11′50″ в. д.HGЯO | |
| Яҡындағы ҡала | Кызыл |
ubsunurtuva.ru | |
 Убсунур соҡоро Викимилектә | |
Ҡурсаулыҡ Көньяҡ Себер Убсунур соҡоронда Убсу-Нур тоҙло күле янында урынлашҡан.
Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы «Убсунур соҡоро»1993 йылдың 24 ғинуарында булдырылған. 1997 йылда ҡурсаулыҡҡа биосфера статусы бирелгән.
Ҡурсаулыҡ майҙаны — 323 198,4 га[2]. Территорияһы 9 айырым участканан (кластерҙарҙан) тора:
- Арысканныга — 15000 гектар (Географик координаталары: 50°08' — 50°54' 94 СШ һәм°25' — 94°38' ВД.)
- Кара-Холь — 122 451 га
- Монгун-Тайга — 15 890 га (Географик координаталары: 50°45 — 50°СШ 29, 94°23 — 95°35 ВД.)
- Орук-Шинаа — 28 750 га
- Улар — 18 000 га (Географик координаталары: 50°18' — 50°31' СШ һәм 92°20' — 95°50' ВД.)
- Убсу-Нур — 4490 г (Географик координаталары: 48°15' — 51°09' СШ һәм 90°40' — 98°50' ВД.)
- Хан-Дээр — 112 917,4 га (Географик координаталары: 51°39' — 52°15' СШ, 90°00' — 92°15' ВД.)
- Цугээр-Элс — 4900 га (Географик координаталары: 49°45' — 50°29' 94 СШ һәм°45' — 95°35' ВД.)
- Ямаалыг — 800 га
Район климаты континенталь. Йыллыҡ уртаса температура ғинуарҙа иң түбән тура килә. Иң эҫе айы-июль. Йыллыҡ яуым-төшөм һаны 150 мм тәшкил итә, тауҙарҙа күпкә юғары. Бөтә соҡорҙоң төп үҙенсәлеге булып Ерҙең уртаса бүлкәтендәге барлыҡ ландшафттарҙың да булыуы тора. Бында Евразияның иң төньяғындағы ярымсүллеге таралған (50° с. ш.). Ҡурсаулыҡ Алтай-Саян төбәгендәге ҡурсаулыҡтар һәм милли парктар ассоциацияһына инә.
Тарих
үҙгәртергәУбсунур соҡоро Рәсәйҙең Бөтә донъя мираҫының икенсе исемлегенә (беренсе булып кеше аяғы баҫмаған Коми урманы) индереүгә Үҙәк Азияның кеше аяғы баҫмаған һыу айырғысы булараҡ тәҡдим ителгән. Унда 40 000-гә тиклем археологик ҡаҙыүҙар алып барылмаған ҡурғандар һәм күсмә ҡәбиләләрҙең, скифтар, боронғо төркиҙәр һәм һундарҙың[3] ҡурғандары бар. Был номинацияға Тыва республикаһы һәм Монголия тарафынан тәҡдим ителгән. Уның эсенән 75 000 км² урман һәм дала һәм мәҙәни һәм тәбиғи мираҫ инә.
1998 йылда «Убсунур ҡурсаулығы» Халыҡ-ара биосфера ҡурсаулығы статусына лайыҡ була. Был себер ҡарағайын һәм себер шыршыһын һаҡлауға йүнәлтелгән беренсе аҙым була[4].
Экология
үҙгәртергәҠурсаулыҡтың урынлашыуы Үҙәк Азия ҡатмарлы экосистемаһының иң ҡыҙыҡлы күренеше булып тора. Ҡурсаулыҡ майҙаны 1 853,5 068 (10 688,535 км²) гектар тәшкил итә [2]. Был ер үҙ эсенә боҙлоҡ, тайга, сүл, альп тауҙарындағы тундра, альп болондары, ҙур тау тайгаһын ала. Шулай уҡ урманлы дала, урманһыҙ дала , ярымсүллек, ҡом дюналарын да үҙ эсенә алып тора. Был иҫ киткес матур һәм күп төрлө тәбиғи мөхитен булдыра.
Ҡурсаулыҡ территорияһында күп төр ҡоштар бар. Ҡурсаулыҡ фаунаһында яҡынса 80 төр һөтимәрҙәр иҫәпләнә Төп төрҙәре - тау, тайга һәм тундрала йәшәүсе ирбис, алтай улары, марал, һеләүһен, росомаха. Дала төрҙәре — монгол һабан турғайы, торна, йомран, туғаҙаҡ һәм песчанка. Ҡурсаулыҡ һаҡланған территория булып тора, бында башҡа ерҙәрҙә һаҡланмай юҡҡа сыҡҡан күп кенә төрҙәрҙе осратырға мөмкин.
Бөтә донъя мираҫы
үҙгәртергәҠурсаулыҡтың 7 участкаһын (кластерҙары) 2003 йылдан бер алып № 769rev ЮНЕСКО бөтә донъя мираҫының «Убсунур соҡоро» (Рәсәй—Монголия) булып тора.
Топографик картаһы
үҙгәртергә- Карта бите M-45-XII Кара-Холь. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергә- Монгун-Тайга
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ UNESCO. World Heritage List. Uvs Nuur Basin.
- ↑ 2,0 2,1 Необходимо задать параметр
url=в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметрtitle=в шаблоне {{cite web}}. [ ]. - ↑ Russia's First World Heritage Site. Дата обращения: 31 декабрь 2006. Архивировано 11 март 2012 года.
- ↑ Southern Siberia Hotspot in the Taiga. Tiaga News (1998). Дата обращения: 5 февраль 2008. Архивировано 16 август 2000 года. 2000 йыл 16 август архивланған.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Курбатская С. С. Динамика экосистем степей и полупустынь Убсунурской котловины // Глобальный мониторинг и Убсунурская котловина: тр. IV междунар. симпоз. — М., 1996. — С. 23-26.
- Курбатская С. С. Степные экосистемы Убсунурской котловины — природной биосферной лаборатории. Метод функциональной экологии. — Кызыл: РИО ТувГУ, 2001. — 104 с.