Трирема
Трирема (лат. triremis, от tres, tria — «өс» + remus — «весло»), триера (бор. грек. τρι-ήρης[1], от τρεῖς, τρία — «өс» + ἐρέσσω — «грести») — Урта диңгеҙ буйы, бигерәк тә финикийҙар, боронғо гректар һәм боронғо рим кеүек антик цивилизациялар ҡулланған хәрби караптар класы.
| Трирема | |
 | |
| Кана әлифбаһында исеме | さんだんかいせん |
|---|---|
| Алдағы | Бирема[d] |
| Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе | Квадрирема[d] |
 | |
 Трирема Викимилектә | |
Өс рәт ишкәктәр менән идара ителеүенә бәйле, трирема атамаһын да алған. Ишкәктәр бер-береһенә шахмат тәртибендә урынлаштырылған, һәр ишкәккә бер кеше идара иткән. Тәүге триремалар униремалар — бер рәт ишкәкле, һәр яҡтан 12-нән 25-кә тиклем ишкәге булған антик хәрби караптар, һәм биремалар — ике рәт ишкәкле боронғо хәрби караптар эволюцияһының һөҙөмтәһе була[2]. Тәүгеләрҙән булып, бәлки, триремаларҙы финикийҙар төҙөгәндер. Иң етеҙ һәм манёврлы хәрби карап булараҡ, б. э. т. VII быуаттан IV быуатҡа тиклем, Урта диңгеҙ буйында, ҙурыраҡ хәрби караптар — квадриремдар һәм квинквиремдар (пентерҙар) барлыҡҡа килгәнгә тиклем, трирема өҫтөнлөк итә. Триерҙар грек-фарсы һуғыштарында, диңгеҙ империяһы Афинаның аяҡҡа баҫыуында һәм уның Пелопоннес һуғышы һөҙөмтәһендә ҡолауында мөһим роль уйнай.
Тасуирламаһы үҙгәртергә
Триремалар түбәндәге характеристикаға эйә:
- Һыу һыйҙырышлығы 80-100 тонна[3], оҙонлоғо 30-40 метр, киңлеге 4-6 метр.
- Һыу кимәлендә йәки һыу өҫтөндә триреманың морононда тимерҙән йәки баҡырҙан яһалған осло брусы (таран) булған[3]. Таран ағастан яһалған осраҡта уны сүкелгән тимер менән тышлағандар. Тура йәки өҫкә бөгөлгән таран һөжүм итеү ҡоралы сифатында файҙаланылған. Ҡайһы саҡта уға хайуан йәки ҡош формаһы бирелгән.
Грек-фарсы һуғыштары һәм Пелопоннес һуғышы (б. э. т. V быуат) осорондағы традицион триераның, Геродот һәм Фукидидҡа ярашлы, оҙонлоғо 37 м һәм киңлеге 5,5 м булған, 170 ишкәк һәм йыш ҡына тулы булмаған 200 экипаж кешеһе йөрөткән. Өҫкө рәттәге ишкәкселәр траниттар тип аталған, рәттә 31-әр ишкәк булған, урта һәм аҫҡы (ишкәкселәр — рәтенә ярашлы зигиттар һәм таламиттар) рәттә 27 йәки 28 ишкәк булған.
Рим триремаһының грек триераһынан төп айырмаһы форштевнялағы елкән һәм абордаж ҡоҙғоно булған. Караптың ҡоралланыуына башняларҙы һәм дошман судноһының палубаһын емереү өсөн ырғаҡ йәки гер нығытылған күтәреү краны, һәм уҡсылар өсөн башня ингән. Боронғо грек триераһы, өҫкө палубаһында ауыр ҡулайламалары булмауы арҡаһында, һуғыш барышында 12 узелдан артыҡ тиҙлек менән хәрәкәт иткән.
Тарихы үҙгәртергә
Триераның килеп сығышы һәм төҙөлөшө аныҡ билдәле түгел һәм әле лә тикшерелә. Бынан тыш, ишкәкселәрҙе урынлаштырыу схемаһы, ишкәктәр буйынса ишкәктәрҙе бүлеү, ишкәктәр һанына нигеҙләнгән боронғо ишкәк судноларын классификациялау ҙа бәхәсле килеш ҡала. Скульптура рельефтарында һәм керамика ярсыҡтарында табылған караптар бик аҙ һанлы һәм күбеһендә улар схемаға ярашлы һәм стилләштерелгән. Әҙәби сығанаҡтар осраҡлы һәм тәртипкә килтерелмәгән, улар буйынса боронғо судноларҙың төҙөлөшө хаҡында фекер йөрөтөү ҡыйын. Шулай уҡ һуңыраҡ яҙылған, мәсьәләнең техник яғын аҙ аңлаған һәм боронғо авторҙарға үҙенсә интерпретация биргән антик текстарҙы тулыһынса асыҡ һәм аныҡ итеп аңлатып биргән текстар ҙа бар[4].
Караптарҙың ике рәт ишкәкселәре (бирем), parexeiresia (өҫкө рәттәге ишкәкселәр өсөн сығарып ҡуйылған ишкәк сөйө (кәмә ҡолағы)) менән йәки уларһыҙ б. э. т. VIII быуат керамика вазаларында һәм фрагменттарында йыш осрай; б. э. т. VIII быуат аҙағында әҙәбиәттә тәүге телгә алынған.
Фукидидта коринфлы Аминокл телгә алына, ул б. э. т. VIII быуат аҙағында Самос утрауы өсөн дүрт триера төҙөгән:
Коринфлылар тәүгеләрҙән булып, диңгеҙ эшен уның әлеге өлгөһөнә яҡыныраҡ үҙләштергән, тиҙәр, һәм Элладалағы тәүге триерҙар Коринфта ҡоролған. Самияндар өсөн дә Коринф карап төҙөүсеһе Аминокл дүрт карап йыйғандыр, күрәһең; ул самияндар (йәһүдтәр) янына килгәс тә,[5] был һуғыш тамамланыуға кәм тигәндә өс йөҙ йыл үткән.
Фукидидтың был яҙмаларын артабанғы авторҙар Өлкән Плиний һәм Диодор Сицилийский, триерҙарҙы Коринфта уйлап сығарғандар, моғайын, тип интерпретациялаһа ла, өс рәт ишкәкле хәрби караптарҙы финикийҙар уйлап тапҡандыр. Ассирияның баш ҡалаһы Ниневияның б. э. т. VIII быуат рельефтары фрагменттары Тир һәм Сидон флотилияларын һынландырған ике һәм өс палубалы һуғыш караптарының һүрәттәре булараҡ идентификациялана.
Шулай уҡ Геродот Мысыр батшаһы Нехо II өсөн триера төҙөүҙе һүрәтләй (б. э. т. 610—595 йылдар):
Шулай итеп, Неко канал төҙөп бөтмәйенсә походҡа сыға. Ул Төньяҡ диңгеҙҙә лә, Ҡыҙыл диңгеҙҙең Ғәрәп ҡултығы өсөн дә триерҙар төҙөргә ҡушҡан. Уларҙың верфтарын унда әле һаман да күрергә мөмкин. Кәрәк булғанда, батша был караптарҙы һәр ваҡыт ҡулланған. (Был флаг менән) Неко Сүриәгә һөжүм иткән һәм Магдолала еңгән.
Хәрби алыштарҙа ҡулланыу үҙгәртергә
Трирема һуғыш барышында, бөтә ишкәктәрен дә эшкә ҡушып, 8 узел тиҙлеккә өлгәшкән; походта бер рәт ишкәк файҙаланылған, ыңғай ел булһа, елкәндәр ҡуйылған, алғы елкән көстәре өлөшләтә ҡабырғалағы елде лә файҙаланырға мөмкинлек биргән. Походта тиҙлек күп ваҡыт 4-5 узелға етә.
Триерҙар диңгеҙ пехотаһы (эпибаттар) менән комплектланған, әммә триераның төп һәм мөһим ҡоралы таран булған.
Диңгеҙ һуғышы тактикаһы етерлек төрлө булған һәм ул дошман карабы корпусына һәм ишкәктәренә таран һөжүмен генә түгел, шулай уҡ триерҙарҙы һаҡлау һыҙығы булараҡ «түңәрәк» (транспорт) караптарҙы файҙаланыуҙы күҙ уңында тотҡан.(Фукидид)
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
|
трирема Викиһүҙлектә |
|---|---|
|
Трирема Викимилектә |
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Обнорский Н. П. Триера // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ Бирема // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.
- ↑ 3,0 3,1 Перля З. Линейный корабль. — Москва: Военное изд-во министерства вооружённых сил СССР, 1948. — С. 152. — 8 с.
- ↑ Эллинистическая техника. Сборник статей под редакцией академика И. И. Толстого
- ↑ Имеется в виду Пелопоннесская война 431—404 гг. до н. э.
- ↑ Фукидид, I, 13
- ↑ Геродот, II, 159