Теллур
Теллур (лат. Tellurium, Te) — Менделеевтың периодик таблицаһының 5-се осор, 16-сы төркөм элементы. Тәртип номеры — 52.Металлоид.
| Теллур | |
 | |
| Хөрмәтенә аталған | Теллус[d][1] |
|---|---|
| Ауырлығы | 127,6 ± 0,03 Массаның атом берәмеге[2] |
| Асыусы йәки уйлап табыусы | Мюллер, Франц Йозеф[d][3] |
| Асыу датаһы | 1783[3] |
| Табылыу урыны | Сибиу[d][3] |
| Элемент символы | Te[4] |
| Химик формула | Te[5] |
| Каноническая формула SMILES | [Te][5] |
| Атом һаны | 52[6] |
| Электр кирелеге | 2,1 |
| Ионный радиус | 2,21 ангстрем[7], 0,66 ангстрем[7], 0,97 ангстрем[7], 0,43 ангстрем[7] һәм 0,56 ангстрем[7] |
| Тығыҙлыҡ | 6,24 ± 0,01 грамм на кубический сантиметр |
| Иреү температураһы | 842 ± 1 ℉ |
| Ҡайнау нөктәһе | 1814 ± 1 ℉ |
| Давление пара | 0 ± 1 mm Hg |
| PGCH коды | 0587 |
| Временное среднее значение предела допустимого воздействия | 0,1 ± 0,1 mg/m³ |
| IDLH | 25 ± 1 mg/m³ |
| Имеется у таксона | Paris polyphylla var. chinensis[d][8] |
 Теллур Викимилектә | |
СимволыҮҙгәртергә
Теллур элементының символы — Te (Теллур тип уҡыла).
ТарихыҮҙгәртергә
Теллур 1782 йылда Франц Йозеф Мюллер тарафынан асыла.
Трансильванияла алтын мәғдәне ятҡылыҡтары тау инспекторы булып эшләп йөрөгән Йозеф Франц Мюллер (аҙаҡ ул барон фон Райхенштейн булып йөрөй) Австро-Венгрия территорияһында яңы элемент таба. 1798 йылда Мартин Генрих Клапрот теллурҙы айырып ала һәм уның мөһим үҙенсәлектәрен билдәләй.
Исеменең килеп сығышыҮҙгәртергә
Латинса tellus, эйәлек килештә telluris, Ер тигәндән алынған исемде Мартин Клапрот тәҡдим иткән[9][10].
ТәбиғәттәҮҙгәртергә
Ер ҡабығындағы ауырлығы күләме 1·10−6 % тәшкил итә. 100-гә яҡын теллур минералдары билдәле. Иң йыш осрай торған теллуридтар — баҡыр, ҡурғаш, цинк,көмөш һәм алтын теллуридтары . Теллурҙың изоморф ҡатнашмалары сульфидтарҙа күп күҙәтелә .Минералдар араһында теллур айырым әһәмиәткә эйәләре: алтаит (PbTe), сильванит (AgAuTe4), калаверит (AuTe2), гессит (Ag2Te), креннерит [(Au, Ag)Te], петцит (Ag3AuTe2), мутманнит [(Ag, Au)Te], монбрейит (Au2Te3), нагиагит ([Pb5Au(Te, Sb)]4S5), тетрадимит (Bi2Te2S). Теллурҙың кислородлы берләшмәләре осрай, мәҫәлән, ТеО2 — теллур охраһы.
Физиологик тәьҫиреҮҙгәртергә
Теллур һәм уның осоусан берләшмәләре ағыулы. Организмға эләккәндә күңел болғаныуы, бронхит, пневмония (үпкә ялҡынһыныуы) килтереп сығара. Һауалағы ПДК-һы төрлө ҡушылмалар өсөн 0,007-0,01 мг/м³, һыуҙа 0,001-0,01 мг/л миҡдарында тирбәлә. Теллурҙың канцерогенлығы раҫланмаған[11]..
Ағыуланған осраҡта, теллур организмдан бик насар еҫле теллур ҡушылмалары формаһында сығарыла. Уларҙың еҫе һарымһаҡҡа оҡшаған, шуға күрә организмға ҙур булмаған күләмдә теллур ингәндә лә, кеше һулышынан һарымһаҡ еҫе сыға башлай, һәм был теллур менән ағыуланыуҙың мөһим билдәһе[12][13][14].
ӘҙәбиәтҮҙгәртергә
- Теллур// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 25-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
ҺылтанмаларҮҙгәртергә
ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә
- ↑ Колотов С. С., Δ Теллур (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIIа. — С. 818—821.
- ↑ Meija J., Coplen T. B., Berglund M., Bièvre P. D., Gröning M., Holden N. E., Irrgeher J., Loss R. D., Walczyk T., Prohaska T. Atomic weights of the elements 2005 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2016. — Vol. 88, Iss. 3. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1515/PAC-2015-0305
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Эмсли Д. Nature's Building Blocks: An A-Z Guide of the Elements (New Edition) — Издательство Оксфордского университета, 2011.
- ↑ Wieser M. E., Coplen T. B., Wieser M. Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2010. — Vol. 83, Iss. 2. — P. 359–396. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1351/PAC-REP-10-09-14
- ↑ 5,0 5,1 TELLURIUM (ингл.)
- ↑ периодическая система химических элементов — 1869.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 (unspecified title) — ISBN 0-8493-0485-7
- ↑ Kang L., Yu K., Zhao Y., Liu Y., Yu H., Pang X., Xiong C., Tan D., Gao Y., Liu C. et al. Characterization of steroidal glycosides from the extract of Paris Polyphylla var. Yunnanensis by UPLC/Q-TOF MSE. (ингл.) // Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis — Elsevier BV, 2012. — Vol. 62. — P. 235—249. — ISSN 0731-7085; 1873-264X — doi:10.1016/J.JPBA.2011.12.027 — PMID:22264845
- ↑ Илья Леенсон. Язык химии. Этимология химических названий. — Litres, 2017-09-05. — 433 с. — ISBN 9785040301225.
- ↑ Николай Александрович Фигуровский. Открытие химических элементов и происхождение их названий. — Наука, 1970. — 218 с.
- ↑ Harrison, W.; Bradberry, S.; Vale, J. Tellurium. International Programme on Chemical Safety (28 ғинуар 1998). Дата обращения: 12 ғинуар 2007. Архивировано 4 август 2012 года.
- ↑ Wright, PL; B. Comparative metabolism of selenium and tellurium in sheep and swine (инг.) // AJP – Legacy : journal. — 1966. — Т. 211. — № 1. — С. 6—10. — PMID 5911055.
- ↑ Müller, R.; Zschiesche, W.; Steffen, H. M.; Schaller, K. H. Tellurium-intoxication (инг.) // Klinische Wochenschrift (инг.)баш. : journal. — 1989. — Т. 67. — № 22. — С. 1152—1155. — DOI:10.1007/BF01726117 — PMID 2586020.
- ↑ Taylor, Andrew Biochemistry of tellurium (инг.) // Biological Trace Element Research (инг.)баш.. — Springer, 1996. — Т. 55. — № 3. — С. 231—239. — DOI:10.1007/BF02785282 — PMID 9096851.