Скульптура

Скульпту́ра (лат. sculptura, от sculpo — киҫеп алам, сүкеп алам) — йәбештереп, сүкеп, киҫеп йәки ҡойоп, күләмле һүрәттәр (статуя, бюст, барельеф һ.б.) тыуҙыра торған сәнғәт төрө һәм шул сәнғәттең әҫәре; һынлы сәнғәт төрө, әүәләп, ҡойоп, юнып, сүкеп һын эшләү сәнғәте ; соҡоп, уйып, ҡойоп төрлө һындар яһай торған сәнғәт төрө, шул сәнғәттең әҫәрҙәре; балауыҙ, таш, балсыҡ, мәрмәр һ.б. материалдар ҡулланып, йәбештереп, сүкеп, киҫеп йәки ҡойоп, күләмле һүрәттәр тыуҙыра торған сәнғәт төрө; һынлы сәнғәт төрө, әҫәрҙәре өс үлсәмле формала һәм ҡаты материалдарҙан семәрләү, артыҡ таш йәки башҡа блокты башланғыс массанан сығарыу (формалаштырыу ысулы) ярҙамында эшләнә. Йомшаҡ материалдарҙан моделләштереү (греч. παυττⓢ — моделләштереү) ҡапма-ҡаршы формалашыу ысулына нигеҙләнгән, сөнки был сәнғәт төрө оҫтаһы каркасҡа пластик материал өҫтәй. Сәнғәтте уҡытыу теорияһында һәм методикаһында был ысулдар, ҡағиҙә булараҡ, скульптура сәнғәтенә һәм пластик сәнғәтенә бүленә.

«Салауат Юлаев» бронза скульптураһы (Өфө), 1963—1967

Айырым рәссамдар ижадында улар айырым урын алып тора, әммә башҡалары уларҙы берләштерә: мәҫәлән, балсыҡ, гипс йәки балауыҙ моделен һынландыралар, ә һуңынан уны ҡаты материалға күсерәләр йәки бронза йәки фарфорға һалалар (тимәк, терминдар: бронза пластик, ваҡ фарфор пластика, һығылмалылыҡ). Шуға күрә скульптура — балсыҡтан, балауыҙҙан, таштан, металлдан, ағастан, һөйәктән һәм башҡа материалдарҙан яһалған сәнғәт.

Үҙен скульптура сәнғәтенә бағышлаған рәссамды скульптор йәки һынсы тип атайҙар. Уның төп бурысы — кеше фигураһын реаль йә идеаллаштырылған формала еткереү, скульптурала хайуандарҙың һүрәттәре икенсел роль уйнай (хайуандар скульпторҙарының эшен иҫәпкә алмағанда), йәғни ярҙамсы ҡиммәткә эйә. Скульптура сәнғәте тедиаллек, физик, ауырлыҡ һәм матди форма сифаттары принцибына нигеҙләнгән. Шуға күрә скульптор арауыҡты ситләтеп кенә, «һөйләүсе» атрибуттар аша йәки айырым компоциаль ситуацияларҙа (күп фигуралы арауыҡ композицияһы) һүрәтләй ала. Бындай скульптура сәнғәтен рельеф тип айырым әйтәләр.

Скульптура һүҙе сәнғәт төрөнән башҡа, шул сәнғәттең айырым бер әҫәрен аңлата.

Скульптура төрҙәре

Чарльз Таунли үҙенең скульптуралар галереяһында, Иоганн Цоффани, 1782 йыл

Скульптараның төп жанрҙары

• портрет;
• тарихи;
• мифологик;
• көнкүреш;
• символ;
• аллегория;
• анималистика

Скульптураның сәнғәтте тасүирлау ысулдары:

• күләмле формалар төҙөү;
• һығылмалы модельдәр төҙөү (әүәләү);
• силуэт әҙерләү;
• фактура әҙерләү (ҡайһы осраҡта төҫөн билдәләү).

Скульптура төрҙәре:

• түңәрәк һын (статуя, төркөм, статуэтка, бюст)— бөтә яҡлап әйләндереп ҡарағанда ла аңлайышлы, йәтеш итеп әүәләп эшләнгән скульптура;
• Рельеф (скульптура)— һыр, скульптураның бер төрө, яҫылыҡ өҫтөндәге ҡабарынҡы, һырлы йәки уйылған һүрәт, биҙәк.

Рельефның өс төрөн билдәләҙәр:

• Барельеф — яҫылыҡ өҫтөндә ҡабартып, яртылаш ҡалҡытып, әүәләп эшләнгән биҙәк йәки һүрәт, скульптураның бер төрө; дөйөм биләмдән ярты һыны сығып торған скульптур фигура.
• Горельеф — өҫкө йөҙөнән яртылаш сығарып эшләнгән скульптура төрө; яҫылыҡ өҫтөндә яртыһынан күберәк кимәлдә ҡалҡытып эшләнгән һын йәки һүрәт.
• Контррельеф — фигуралар ҡалҡыу түгел, киреһенсә батынҡы.
• монументаль скульптура (һәйкәлдәр, монументтар) — архитектура мөхите менән бәйле. Идея әһәмиәте, юғары ғөмөмиләштереү дәрәҗәһе, ҙурлығы менән айырыла; монументаль-декоратив скульптурала архитектура ҡорамалдары һәм комплексының бөтә биҙәү төрҙәре (атланттар, кариатидтар, фриздар, фронтон, фонтан, баҡса-парк скульптураһы) ҡулланылырға мөмкин;
• станокта эшләнгән скульптура — мөхит менән бәйле булмаған, тәбиғи размерҙа йәки бәләкәйерәк, тәрән мәғәнәле әҫәр.

Башҡарыу ысулы буйынса һәм ҡулланылған материалдары буйынса скульптура бер нисә тармаҡҡа бүленә: әүәләп эшләү — балауыҙ, балсыҡ кеүек йомшаҡ материалдан әүләп эшләү;

• Торавтика — һырланып эшләнгән һынлы сәнғәт әйберҙәренең өҫтөнә йоҡа ҡалай һалып сүкеп эшләү, матурлау, күсермәһен алыу ысулы;
• Глиптика — таш өҫтөнән семәрләү сәнғәте.

Киң мәғәнәлә скульптура бер нисә тармаҡҡа бүленә: әүәләү йәки моделировка — балауыҙ һәм балсыҡ кеүек йомшаҡ материал менән эшләү сәнғәте; ҡойоу йәки торевтика — металдың рельефлы эшкәртеү, ҡойоу юлы менән йәки баҫып биҙәкләү; глиптика — ҡиммәтле таштарҙа семәрләп биҙәүсәнғәте; һынлы сәнғәт тармаҡтарына таш, ағас, металл һәм ҡаты матдәләрҙән эшләнгән сәнғәт әҫәрҙәре инә; бынан тыш, тәңкәләр һәм миҙалдар өсөн маркалар эшләү (миҙал сәнғәте).

Бәләкәй скульптуралар формаһы

Әҫәрҙәң бейеклеген һәм оҙонлоғон 80 сантиметрҙан бер метрға тиклем булырға мөмкин. Станок скульптураһы өсөн хас түгел, әммә сәнәғәт ысулы менән тиражларға мөмкин. Бәләкәй скульптуралар формаһы һәм декоратив-ғәмәли сәнғәт бина архитектураһы булараҡ бер-береһе менән симбиоз барлыҡҡа килтерә, уны биҙәгән түңәрәк скульптура бер ансамблде тәшкил итә. Ваҡ скульптур формаһы ике йүнәлештә — масса-күләм әйберҙәр сәнғәте һәм үҙенсәлекле, берҙән-бер әҫәрҙәр сәнғәте булараҡ үҫешә. Ваҡ скульптура жанрҙары һәм йүнәлештәре — портрет, жанр композициялары, натюрморт, пейзаж. Бәләкәй, арауыҡ-күләмле формалар, ландшафт биҙәлеше һәм кинетик скульптура була.

Скульптураның башҡа төрҙәре

Кинетик скульптура — ысынбарлыҡтағы хәрәкәт күрһәтелгән кинетик сәнғәт төрө. Боҙ скульптуралары — боҙҙан эшләнгән художестволы композициялар. Ҡом скульптуралары — ҡомдан эшләнгән художестволы композияциялар. Скульптура өсөн материалдар — металл, таш, балсыҡ, ағас, гипс, ҡом, боҙ һәм башҡалар. Эшкәртеү ысулдары — әүәләү, китеп алыу, ҡойоу, сүкеү һәм башҡалар.

Һылтанмалар

• Ваяние // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Энциклопедия скульптуры (рус.)