Скульптура

Скульпту́ра (лат. sculptura, от sculpo — киҫеп алам, сүкеп алам) — йәбештереп, сүкеп, киҫеп йәки ҡойоп, күләмле һүрәттәр (статуя, бюст, барельеф һ.б.) тыуҙыра торған сәнғәт төрө һәм шул сәнғәттең әҫәре; һынлы сәнғәт төрө, әүәләп, ҡойоп, юнып, сүкеп һын эшләү сәнғәте ; соҡоп, уйып, ҡойоп төрлө һындар яһай торған сәнғәт төрө, шул сәнғәттең әҫәрҙәре; балауыҙ, таш, балсыҡ, мәрмәр һ.б. материалдар ҡулланып, йәбештереп, сүкеп, киҫеп йәки ҡойоп, күләмле һүрәттәр тыуҙыра торған сәнғәт төрө.

«Салауат Юлаев» бронза скульптураһы (Өфө), 1963—1967

Үҙен скульптура сәнғәтенә бағышлаған рәссам скульптор, йәки һәйкәлсе (һынсы) тип атала. Уның төп мәсьәләһе кеше һынын реаль йәки идеаллашҡан күренештә күрһәтеү, хайуандар икенсе дәрәжеләге рольдә, ә башҡа предметтар эйәрсен мәғәнәлә һәм орнамент-биҙәү маҡсатында ғына күрһәтелә.

Скульптура һүҙе сәнғәт төрөнән башҡа, шул сәнғәттең айырым бер әҫәрен аңлата.

Скульптура төрҙәре

Чарльз Таунли үҙенең скульптуралар галереяһында, Иоганн Цоффани, 1782 йыл

Скульптараның төп жанрҙары

• портрет;
• тарихи;
• мифологик;
• көнкүреш;
• символ;
• аллегория;
• анималистика

Скульптураның сәнғәтте тасүирлау ысулдары:

• күләмле формалар төҙөү;
• һығылмалы модельдәр төҙөү (әүәләү);
• силуэт әҙерләү;
• фактура әҙерләү (ҡайһы осраҡта төҫөн билдәләү).

Скульптура төрҙәре:

• түңәрәк һын (статуя, төркөм, статуэтка, бюст)— бөтә яҡлап әйләндереп ҡарағанда ла аңлайышлы, йәтеш итеп әүәләп эшләнгән скульптура;
• Рельеф (скульптура)— һыр, скульптураның бер төрө, яҫылыҡ өҫтөндәге ҡабарынҡы, һырлы йәки уйылған һүрәт, биҙәк.

Рельефның өс төрөн билдәләҙәр:

• Барельеф — яҫылыҡ өҫтөндә ҡабартып, яртылаш ҡалҡытып, әүәләп эшләнгән биҙәк йәки һүрәт, скульптураның бер төрө; дөйөм биләмдән ярты һыны сығып торған скульптур фигура.
• Горельеф — өҫкө йөҙөнән яртылаш сығарып эшләнгән скульптура төрө; яҫылыҡ өҫтөндә яртыһынан күберәк кимәлдә ҡалҡытып эшләнгән һын йәки һүрәт.
• Контррельеф — фигуралар ҡалҡыу түгел, киреһенсә батынҡы.
• монументаль скульптура (һәйкәлдәр, монументтар) — архитектура мөхите менән бәйле. Идея әһәмиәте, юғары ғөмөмиләштереү дәрәҗәһе, ҙурлығы менән айырыла; монументаль-декоратив скульптурала архитектура ҡорамалдары һәм комплексының бөтә биҙәү төрҙәре (атланттар, кариатидтар, фриздар, фронтон, фонтан, баҡса-парк скульптураһы) ҡулланылырға мөмкин;
• станокта эшләнгән скульптура — мөхит менән бәйле булмаған, тәбиғи размерҙа йәки бәләкәйерәк, тәрән мәғәнәле әҫәр.

Башҡарыу ысулы буйынса һәм ҡулланылған материалдары буйынса скульптура бер нисә тармаҡҡа бүленә: әүәләп эшләү — балауыҙ, балсыҡ кеүек йомшаҡ материалдан әүләп эшләү;

• Торавтика — һырланып эшләнгән һынлы сәнғәт әйберҙәренең өҫтөнә йоҡа ҡалай һалып сүкеп эшләү, матурлау, күсермәһен алыу ысулы;
• Глиптика — таш өҫтөнән семәрләү сәнғәте.

Скульптураның башҡа төрҙәре

Кинетик скульптура — ысынбарлыҡтағы хәрәкәт күрһәтелгән кинетик сәнғәт төрө. Боҙ скульптуралары — боҙҙан эшләнгән художестволы композициялар. Ҡом скульптуралары — ҡомдан эшләнгән художестволы композияциялар. Скульптура өсөн материалдар — металл, таш, балсыҡ, ағас, гипс, ҡом, боҙ һәм башҡалар. Эшкәртеү ысулдары — әүәләү, китеп алыу, ҡойоу, сүкеү һәм башҡалар.

Һылтанмалар

• Ваяние // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том) — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Энциклопедия скульптуры (рус.)