Огинский каналы
Огинский каналы, Днепр-Неман каналы (бел. Агінскі канал, Дняпроўска-Нёманскі канал) — 1767—1783 йылдарҙа төҙөлгән Белоруссиялағы канал, Ясельда (Припять бассейны) һәм Щара (Неман бассейны) йылғаларын тоташтыра, шулай итеп Балтик диңгеҙе менән Ҡара диңгеҙҙе тоташтыра[2]. Каналдың өлөшө булып Выгонощан һәм Вулька күлдәре тора. Каналдың оҙонлоғо яҡынса 55 км (шул иҫәптән Выгонощан күле буйлап 5 км). Выгонощан күле Щара йылғаһы менән 2,5 километрлыҡ тишек менән тоташҡан. Каналда ике пристань булған — Огинский һәм Телехан. Башта канал Телехан каналы тип аталған.
| Огинский каналы | |
 | |
| Һыу йыйыу бассейны | бассейн Припяти[d] |
|---|---|
| Дәүләт |
 Беларусь[1][1] |
| Административ-территориаль берәмек | Брест өлкәһе[d] |
| Әҫәр заказсыһы | Михаил Казимир Огинский[d] |
 | |
 Огинский каналы Викимилектә | |
Тарихы үҙгәртергә
Канал төҙөлөш инициаторы Михаил Казимир Огинский хөрмәтенә аталған (kanal wieki Pinski czyli port Oginski). Төҙөлөш ун ике миллионға төшә, уларҙың ҙур өлөшөн Бутримович Матей — судья һәм Пинск ҡылыссыһы бирә. Нәҡ Матей Бутримович барлыҡ ойоштороу эштәрен башҡара: белгестәрҙе саҡыра, эшселәрҙе яллай.
Төҙөүселәрҙең төп ҡоралы булып бысҡы, балта һәм көрәктәр тора. Транспорт сифатында ат һәм үгеҙ егелгән арбалар ҡулланыла. Яҡты үҫтереү өсөн рәхмәт йөҙөнән Речь Посполитая Огинскийға һәйкәл планлаштыра (был хатта 1768 йылғы конституцияла сағыла), уға Лагишин урынын һәм Мышковце ауылын бүләк итә. Каналды ҡарау өсөн хаҡ үтеп барыусы караптарҙан алына.
Канал 1783 йылда файҙаланыуға тапшырыла. XIX быуатта пароходтар көн һайын киләһе маршруттар буйынса йөрөй: Пинск — Телехан һәм Пинск — Слоним (көнөнә ике тапҡыр). Бынан тыш, Ясельда һәм Огинский каналы буйлап Выгонощан күленә тиклем диңгеҙ судоходствоһын ат һәм кешеләр тарта. Канал арҡаһында тирә-яҡ ауылдарҙың әүҙем үҫеше башлана.
Огинский каналы тәрән булмай, шуға күрә ҡоро йылдарҙа уның буйлап хәрәкәт һәм ағас ағыҙыу ҡыйынлаша. Шуға күрә 1795 йылдың 23 февралендә Павел I указына ярашлы «Рәсәй подданныйҙарына күберәк файҙа килтереү маҡсатынан, каналды ремонтлауға тотонорға» ҡарар ителә һәм бының өсөн 60 мең һум аҡса бүленә. Ремонт 1799 йылдан 1804 йылға тиклем дауам итә. Реконструкциянан һуң уның киңлеге-10 метр, шлюздың оҙонлоғо һәм 34 метр, киңлеге 5,2 м була; канал 0,7 м тиклем һыуға батып тороу кимәле менән караптарҙы үткәрә ала[3]. 1804 йылдың 23 февралендәге (6 марты) Александр I указы менән штаттар һәм канал буйлап үтеүсе караптар һәм һалдарҙан һалымдар раҫлана[4].
1837 йылғы Гродно статистика комитетының ведомостарынан билдәле булыуынса, Огинский каналы буйлап ташылған тауарҙарҙың хаҡы 1836 йылда (тоҙ, бойҙай, етен орлоғо, һоло, борсаҡ, арыш, һеркә, балсыҡ һәм фаян һауыт-һаба, кирбес, тәмәке һ.б.) 1,5 млн һум тәшкил итә. Канал буйлап шулай уҡ сит илдән тимер (унан әйберҙәр) һәм хатта ювелир изделиелары ташылған, көньяҡтан ебәк һәм шарап килтерелгән.
Канал Беренсе донъя һуғышы ваҡытында ныҡ зыян күрә. Бөтә гидротехник ҡоролмалары шартлатыла һәм яндырыла.
Көнбайыш Белоруссия Польшаға ҡушылғандан һуң Польша властары һыу артерияһын әүҙем яңыртырға тотона. Канал тиҙ арала тергеҙелә, яңыртыла (1926 һәм 1928 йылдарҙа) һәм 1939 йылға тиклем уңышлы файҙаланыла. Гортоль ауылы ҡаршыһында уның аша металл күпер һалына, ул пароходтар үткән ваҡытта айырыла. Канал нигеҙҙә ағас ағыҙыу өсөн ҡулланыла, әммә бында ике яҡҡа ла пар двигателдәр менән пассажир суднолары ла йөрөй.
1939 йылдан 1941 йылға тиклем канал тик ағас ағыҙыу һәм һирәкләп суднолар йөрөү өсөн файҙаланыла.
1942 йылда совет партизандары һәм немец ғәскәрҙәре араһында алыштар һөҙөмтәһендә каналдың навигация системаһы емерелә һәм ҡабаттан тергеҙелмәй.
Һуғыштан һуң уға «союз әһәмиәтендәге объект» статус биреп, һыу системаһын тергеҙеү планлаштырыла (Каспий һәм Ҡара диңгеҙҙән Балтик диңгеҙенә иң ҡыҫҡа юл сифатында), ләкин был планды тормошҡа ашырырға насип булмай[5]. Канал тулыһынса 1960 йылда, ҡалған шлюздары һәм плотиналары шартлатылғандан һуң, яраҡһыҙ була.
Хәҙерге торошо һәм перспективалары үҙгәртергә
.jpg)
Канал туристик объектҡа әйләнә, ләкин ул әлегә тиклем тергеҙелмәгән, һәм уны тергеҙеү тураһында мәсьәлә асыҡ ҡала. Каналдың торошо уның дауамы буйынса насар (1-се километрҙан алып 45-се км тиклем), каналдың тик ике участкаһы ғына: Телехан халҡының ял итеү урыны — канал составына ингән Вулька күле, һәм 10-сы шлюз ҡалдыҡтары менән Выгонощан күле нормаль хәлдә. Каналдың 15-се километрҙан Вулька күленә тиклем ара бигерәк тә аяныслы.
1980 йылда Выгонощан күленән сығыу урынында канал тупраҡ дамба менән ябыла[6].
2007 йыл мәғлүмәттәре буйынса канал файҙаланылмай. Каналдың күп урындарында киңлеге ун метрҙан, ә тәрәнлеге ярты метрҙан артмай. Икенсе донъя һуғышынан һуң төҙөлгән коммуникациялар һәм күперҙәр каналды караптар йөрөү өсөн файҙаланырға мөмкинлек бирмәй.
Каналды тергеҙеү буйынса күп тапҡыр проекттар тәҡдим ителә, әммә улар һөҙөмтәһеҙ тип таныла. Яҡынса иҫәп-хисап буйынса, каналды реконструкциялауға 40 миллиардтан ашыу белорус аҡсаһы талап ителә[7]. 2007 йылда һауа шарттары менән бәйле (ҡоролоҡ артабанғы урыны менән ҡойма ямғырҙар менән) Огинский каналы Щара йылғаһы менән бергә бәлә-ҡаза зонаһына әйләнә, шуның арҡаһында балыҡ, бигерәк тә суртандар кәмей. Был инцидент каналға һәм Щара йылғаһына һаҙлыҡтарҙағы иҫкергән һыу эләккәндән һуң була, был балыҡтың күпләп һәләк булыуына килтерә.
Каналды реконструкциялауҙа уның күпмелер өлөшөн генә тергеҙеү күҙаллана (Выгонощан күле — Выгонощи ауылы — КПП заказнигы), йәғни каналдың биш километр ғына тиерлек өлөшөн. 10-сы шлюздың мәжбүри реконструкцияһы уның ҡапҡаһының яраҡһыҙ хәлгә килеүе һәм уның Выгонощан күленән Щара йылғаһына һыу үткәреүе менән бәйле. Был Выгонощи - Телехан Вулька ауылының участкаһында канал торғон һыу менән канауға әйләнә. Вулька күленең кимәле уның Выгонощан күле яғынан туҡланыуы булмағас кәмей башлай. Выгонощан һәм Бобровичи күлдәре араһындағы юлдар киҫелешендә канал 50 сантиметрлы тишектән ғибәрәт, ә Выгонощан күле яғынан һәу кимәле тишек торбаһынан түбән.
Неманды Днепр бассейны менән тоташтырған каналды XVIII быуат инженер фекеренең мөғжизәһе тип атайҙар. Уның ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә инеүгә өмөтө ҙур.
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
- Речной транспорт в Белоруссии
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 GEOnet Names Server — 2018.
- ↑ Аляксеев Л. В. Гродна і помнікі Панямоння. (белор.)
- ↑ Исторический очерк развития водяных и сухопутных сообщений, 1900, с. 161
- ↑ Указ Императора Александра I Именный, данный Сенату. — О штатѣ чинамъ для присмотра за судоходствомъ по рѣкѣ Нѣмену и Огинскому каналу, и объ учрежденіи сбора съ проходящихъ по онымъ судовъ и плотовъ.23 февраль (6 март) 1804 года
- ↑ Тюльпанов А. И., «Краткий справочник рек и водоёмов СССР» Мн. 1948 (недоступная ссылка). Дата обращения: 20 августа 2012. Архивировано 15 декабря 2014 года.
- ↑ Геаграфія Беларусі. 1992
- ↑ В нынешнем году начнется реконструкция Огинского канала (09-06-2006).
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Николаев А. С., Житков С. М. Краткий исторический очерк развития водяных и сухопутных сообщений и торговых портов в России. — Санкт-Петербург: типография Министерства путей сообщения, 1900. — 372 с.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Канал Огинского (неопр.). www.radzima.org. Дата обращения: 28 апреля 2019.
- Огинский водный путь. Старая карта. (неопр.). www.karty.by. Дата обращения: 28 апреля 2019.