Мәҙәниәт һәм ял паркы (Орёл)

Мәҙәниәт һәм ял паркы — байрам һәм ял саралары өсөн ҡаланың үҙәк паркы.

Мәҙәниәт һәм ял паркы
Нигеҙләү датаһы	1823
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Орёл
Мираҫ статусы	Төбәк әһәмиәтендәге Рәсәй мәҙәни мираҫ объекты[d]
Мәҙәниәт һәм ял паркы (Орёл) Викимилектә

(Орел ҡала баҡсаһы) Үҙәк мәҙәниәт һәм ял паркын төҙөү тарихы (Орел ҡала баҡсаһы) һаҡланып ҡалған китап һәм документтарҙан бик аныҡ билдәле. 1860 йылда баҫылған Дмитрий Добрыниндың (ҡала думаһы секретары) «Орловский городской публичный Шредерский сад и его история» брошюраһы һәм тарихсы-тыуған яҡты өйрәнеүсе Г. М. Пясецкийҙың «Исторические очерки города Орла» китаптары буйынса был тарихты белергә мөмкин.

Тарих

Баҡса булдырыу

Паркка 1822 йылдың октябрендә Ока йылғаһының бейек һул ярында нигеҙ һалынған. Был Орел ҡалаһы граждан губернаторы Николай Иванович Шредер инициативаһы менән эшләнә. Урынды уңышлы һайлайҙар — матур һәм уңайлы урын була. Уның менән йәнәш административ корпус урынлашҡан, баҡса ҡаршыһында — присутственный урындың ике ҡатлы бинаһы, эргәлә генә Петропавловский соборы (был урында хәҙер Бунин исемендәге китапхана) һәм Орел губернаторының ике ҡатлы кирбес йорто (өсөнсө ҡатындағы төҙөлөш һаҡланып ҡалған, хәҙер Горький урамы, 45). 1823 йылда баҡсанан алыҫ түгел урында Дворяндар собраниеһы бинаһы төҙөлгән (хәҙер унда И. С. Тургенев исемендәге драмтеатр). Бульвары өлөшөндә 1819 йылда һалынған Дворян йыйылышы йорто һаҡланып ҡалған. Ока ярында (хәҙер Дубровинский яр буйы) ул ваҡытта пристань була.

Ҡыш башланыуға тиклем октябрь башынан алып баҡса территорияһында 4700 төрлө ағас һәм ҡыуаҡ тоҡомдарыултыртылған. Апрелдә баҡса эштәре дауам итә һәм тағы ла 7000 ағас ултыртыла: тирәк, ҡарама, ҡарағай, ҡайын, саған, ясень, миләш; ҡыуаҡлыҡтарҙан — муйыл, бузина, акация, крушина, ҡыҙылтал, сәтләүек, бүре еләге, жимолость, бересклет, сейә. Ике тәрән соҡор тәртипкә килтерелә. Соҡор битләүҙәрендә ағас һәм ҡыуаҡтар ултыртылған. Соҡор аша күпер төҙөлә, ә баҡсаға ағас ҡойма тотола . Әлеге ваҡытта (2016 йылда) тулыһынса бер йырын күмелгән, ә икенсеһендә бетон баҫҡыстар ҡуйылған, уларҙан Ока буйындағы пляждарға төшөп йөрөйҙәр. Паркты йәшелләндереү эштәре баҡсасы Петр Сергеевич Шушпанов етәкселегендә башҡарыла.

«Баҡса барыһы өсөн дә асыҡ»

• 
  Парктың «Оҙаҡ йәшәүсеһе»
• 
  Баҡса асыуға арналған
• 
  «Тургенев яры»
• 
  Таш беседка

Асыҡ баҡса асыу тантанаһы 1 (13) майҙа, 1823 йылда үтә. Әммә ҡала думаһының баҡсаны тоторлоҡ аҡсаһы булмай . Күпмелер ваҡыт үткәс баҡса тәртибен юғалта. 1832 йылда яңы баҡса ултыртыла, ә 1837йылда — ҙур таш майҙан булдырыла. Байрам көндәрендә бында сиған бейеүе, хор сығышы, йәрминкәләр үткәрелә. Директор Мәскәү ауыл хужалығы йәмғиәте директоры С. А. Маслов, 1840 йылда ҡалаға килә һәм «Орел губерна ведомосы» гәзитенә яҙған мәҡәләһендә: «баҡса барыһы өсөн дә асыҡ һәм иң матур Мәскәү бульварҙарына ҡарағанда әллә күпмегә яҡшыраҡ ҡаралған…» тип яҙа. 1854—1857 йылда баҡсаның бөтә ҡоролмалары тулыһынса реконструкциялана. Баҡса юлы киңәйтелә, ишек алдында клумбалар булдырыла, йырын аша күпер ремонтлана, бейеү воксалы, музыканттар өсөн беседка, тынлы оркестр ойошторола. Ҡала халҡы өсөн бушлай өлөш тә булдырыла. Баҡса аллеяларында төрлө ваҡытта И. С. Тургенев, Т. Н. Грановский, А. Н. Апухтин, Л. Н. Андреев, Л. Н. Толстой, М. Вовчок йөрөгән. Документтарҙың раҫлауы буйынса, Орел ҡалаһы баҡсаһы башҡа ҡалаларҙың баҡсалары араһында иң яҡшы баҡса тип һанала. Октябрь революцияһынан һуң , баҡсаны ысынлап та бөтә халыҡ өсөн асалар. 1925 йылда цирк («Юбилейный» киноконцерт залы урынында) төҙөлә.

Икенсе һулышы

Немец оккупанттарынан азат ителгәндән һуң, баҡса бөтөнләй траншея соҡоро кеүек була. Ултыртылған ағастарҙың 40 % һәләк булған була. Ташландыҡ урындарға яңынан ағас һәм ҡыуаҡтар ултыртҡандар. 1951 йылда баҡса Мәҙәниәт һәм ял паркы тип үҙгәртелә. Ока йылғаһының ярында бер иш ике колонналы түңәрәк беседкалар ҡорола. Беседка төҙөү проекты Орел ҡалаһының архитекторы һәм шағиры И. А. Иванов тарафынан эшләнә. Баҡсала 900 урынлы асыҡ театр төҙөлә, уның сәхнәһендә балерина Ольга Лепешинская, йырсы Владимир Нечаев һәм Пищаев Геннадий, Мәскәү опера һәм балет театры, Ленинград джаps cs4si z8fqз. Ҡайһы бер аттракциондар эшләй башлай.

Паркты төҙөкләндереү

1960 йылда Орел ҡалаһы башҡарма комитеты паркты тулыһынса реконструкциялау тураһында ҡарар ҡабул итә. Орел Гипроприбор проект институты архитекторы И. К. Киселевтың проекты эшләнә. Парк үҙәгендә яңы йәйге театр төҙөлә, паркта яҡтыртыу ер аҫты һауа-кабель юлы менән башҡарыла. 1968 йылда иҫке фонтан урынына үҙәк аллеяла каскадлы фонтан булдырыла. Парктан Ока йылғаһына алып барыусы киң таш баҫҡыс төҙөлә. «Тургеневский бережок» исемле И. С. Тургенев һәйкәле ҡуйыла. Парктың дөйөм майҙаны-14,5 гектар тәшкил итә, ултыртылған йәшел ағастар аҫтында — 9 гектар ер тора, унда 1,5 меңдән арта ағас үҫә. Парк ҡаланың үҙенсәлекле мәҙәни үҙәге булып тора. Ҡала халҡы бында байрамдар үткәрә.

Фотогалерея

• 
  Үҙәк аллея
• 
  Парк аллеяһы
• 
  Күҙәтеү тәгәрмәсе
• 
  Бейеү клубы
• 
  «Юбилей» кинозалы
• 
  Таш баҫҡыс

Һылтанмалар

• Дом губернаторов в Орле  (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 май 2016.
• Старый Орёл. Острожные улицы …  (билдәһеҙ) Гражданский форум. Дата обращения: 29 май 2016. 2016 йыл 1 июнь архивланған.
• К 190-летию Орловского городского сада  (билдәһеҙ). Город Орёл в картинках. Дата обращения: 29 май 2016.

Әҙәбиәт

• Пясецкий Г. М. Забытые истории города Орла. — Тула: Приокское, 1986.
• Пясецкий Г. М. Исторические очерки города Орла. — Тула: Приокское, 1987.
• Катанов В. М. Орловские были. — Тула: Приокское, 1989.