Википедия

Әзербайжан теле

төрки тел, Әзербайжан һәм Дағстандың дәүләт теле

Әзербайжа́н теле (үҙатамаһы: Azərbaycan dili, آذربايجان ديلی, Азәрбајҹан дили) — алтай телдәр ғаиләһенә ҡараған, шул уҡ ваҡытта ҡыпсаҡ ареалына ҡараған ҡыпсаҡ телдәре һыҙаттары булған, төрөк телдәренең көньяҡ-көнбайыш тармағына, уғыҙ телдәренең уғыҙ төркөмсәһенә ҡараған тел, әзербайжан халҡының теле.

Әзербайжан теле
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме

Azərbaycan dili,
آذربايجان ديلی, Азәрбајҹан дили

Илдәр

Әзербайжан Әзербайжан, Иран Иран, Ираҡ Ираҡ[1], Грузия Грузия, Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы, Афғанстан Афғанстан[2][3], Украина Украина, Төркиә Төркиә, Ҡаҙағстан Ҡаҙағстан, Әрмәнстан Әрмәнстан (1988 йылға тиклем), Төркмәнстан Төркмәнстан, Үзбәкстан Үзбәкстан, Ҡырғыҙстан Ҡырғыҙстан[4][5][6]

Регионы

Иран Иран: Көнбайыш Әзербайжан, Көнсығыш Әзербайжан, Ардебиль, Зенджан, Казвин, Хамадан, Кум; өлөшләтә Үҙәк Меркези, Гилян, Курдистан; Мазендеранда һәм Хөрәсән-Резавиҙағы анклавтар; Тәһран, Кередж, Мәшһәд ҡалаларында.
Грузия Грузия: Марнеули, Болниси, Дманиси, Гардабани; компакт рәүештә Сагареджола, Каспиҙа, Мцхетала, Цалкала, Лагодехиҙа, Карелиҙа, Тетри-Цкарола, Гориҙа, Телавиҙа; Тбилиси, Рустави, Дедоплис-Цкаро ҡалаларында.
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы: компакт рәүештә Дағстанда (Дербент районы, Табасаран районы, Рутуль районы, Кизляр районы); шулай уҡ Рәсәйҙең бик күп ҡалаларында.
Төркиәлә: компакт рәүештә Карста, Ыгдыр илендә, Эрзурум илендә; шулай уҡ Төркиәнең бик күп ҡалаларында.

Рәсми статусы

Әзербайжан Әзербайжан
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы:

Дағстан Дағстан[7]
Идара итеүсе ойошма

Әзербайжан Милли фәндәр академияһы

Был телдә һөйләшеүселәр

25—30 млн[8][9][10][11][12][13].

Телде белеүселәр

30

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Алтай телдәре (гипотетик ғаилә)

Төрөк телдәре
Әлифба

латиница (Әзербайжанда)
кириллица (Дағстанда / Рәсәй)
ғәрәп яҙмаһы (Иранда)

Тел коды
ГОСТ 7.75–97

азе 025

ISO 639-1

az

ISO 639-2

aze

ISO 639-3

aze, azj, azb, qxq, slq

Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Морфологик төҙөлөшө буйынса әзербайжан теле агглютинатив, синтетик тел[14]. Әзербайжан теленең лексикаһы һәм фонетикаһына фарсы теле һәм ғәрәп теле ҙур йоғонто яһаған.

XX быуат дауамында әзербайжан яҙмаһы дүрт тапҡыр үҙгәргән. Хәҙерге ваҡытта әзербайжандар өс төрлө яҙма менән файҙаланалар: Иранда ғәрәп яҙмаһы, — Әзербайжанда — латиница һәм Дағстанда (Рәсәй) — кириллица.

Әзербайжандың дәүләт теле һәм Дағстандың (Рәсәй) дәүләт телдәренең береһе булып тора. Әзербайжандарҙың компакт йәшәгән урындарында, Иранда (Иран Әзербайжаны) һәм Грузияла (Квемо-Картли) таралған. Әзербайжан телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 25—30 миллион кеше булған.

Атамаһы хаҡында үҙгәртергә

Файл:Төрөк-татар теле грамматикаһы.jpg
 
1. Александр Ҡасим улы Казембәк. «Төрөк-татар теле грамматикаһы» (1846) 2. Мирза Шафи Вазех һәм Тифлис гимназияһының көнсығыш телдәре уҡытыусыһы Иван Григорьев төҙөгән «Әзербайжан һөйләше (наречиеһы) татар хрестоматияһы»ның бер бите (1852 йыл)

Рәсәй империяһында бөтөн төрөк телдәре, шуның эсендә әзербайжан теле лә, ғәҙәттә татар теле тип аталған. Тағы ла «ҡаф тауы татар теле» тигәне лә осрай[15]. XIX быуат баштарында бындай атаманан бер аҙ тайпылыш күҙәтелә башлаған. Үҙенең 1831 йылда Николай Алексеевич Полевойға хатында рус яҙыусыһы Александр Александрович Бестужев-Марлинский «адербиджан-татар» һүҙлеген бер ерҙән дә таба алмауы хаҡында яҙған[16]. Санкт-Петербург университеты Көнсығыш факультетының беренсе деканы Казембәк Александр Ҡасим улы (Мирза Казембәк) XIX быуаттың беренсе яртыһында тәүге тапҡыр «әзербайжан теле» тигән терминды ғилми нигеҙләгән һәм ҡулланған, шуның менән бергә «адербиджан теле» тип яҙған[17].

1852 йылда шағир Мирза Шафи Вазех Тифлис гимназияһы көнсығыш телдәре уҡытыусыһы Иван Григорьев менән хеҙмәттәшлектә "Әдербейжан теленең (наречиеһының) татар хрестоматияһы"н төҙөгән[18]. Шул уҡ йылда Төньяҡ Фарсыстан буйлап сәйәхәт иткән Илья Николаевич Березин ҡыҙыҡлы күҙәтеүҙәр яҙып ҡалдырған. «Әдербейджан наречиеһы» тигән термин менән бер рәттән ул шулай уҡ: «Иран Әдербайжанында өлкәнең атамаһын йөрөткән төрөк теленең үҙенсәлекле наречиеһы өҫтөнлөк итә» тип яҙған[19]. 1857 йылда Лазарь Захарович Будаговтың «Төрөк-татар әдербәйжан наречиеһына ғәмәли ҡулланма»һы баҫылып сыға. Новочеркасск гимназияһының Көнсығыш телдәре уҡытыусыһы Мирза Абулғасан Везиров төҙөгән һәм 1859 йылда яҙылған «Татар-әдербижан наречиеһы дәреслеге» баҫылып сыға[20]. Ҡайһы бер интеллигенция вәкилдәре телде тейешенсә дөрөҫ атау яҡлы булып сығыш яһаған. Мәҫәлән, Кешкюль (Kəşkül jurnal)ын сығарыусы, тифлис кадет корпусы мөғәллиме Джалал Эфенди Унсизаде (Cəlal Ünsizadə) рәсәй властарына уға «Әзербайжан» атамалы гәзитен сығарыуҙы рөхсәт итеүҙәрен һораған, һәм был теләктең төп сәбәбен аңлата

Ҡаф тауы артында йәшәгән төп мосолман халҡы әзербайжан наречиеһы тип аталған телдә һөйләшә һәм ҡырым татарҙары һәм ҡазан татарҙары һөйләшкән телде аңламай, ә сттән килгән халыҡтың аҙ ғына өлөшө фарсы һәм ғәрәп телендә һөйләшә … Был мохтажлыҡты ҡәнәғәтләндереү өсөн, Тифлис ҡалаһында, көн элгәре цензураны рөхсәт иткән, «Әзербайжан» тип аталған һәм ябай халыҡсан әзербайжан телендә сыҡҡан гәзит формаһындағы хәҙерге заман баҫмаһы кәрәк[21].

XIX—XX быуаттың башында шулай уҡ әзербайжан-татар теле тигән атама ла ҡулланылған, ләкин ундай атама юғала барған һәм эҙмә-эҙлекле: төрөк, әзербайжан-төрөк һәм әзербайжан терминдары менән алмаштырылған[22]. Ираника Энциклопедияһы авторҙары фекере буйынса, Иосиф Сталин телде төрөк атамаһынан әзербайжан тигәнгә күсереү тураһында күрһәтмә биргән[23]. Әзербайжан Халыҡ фронты идара иткән йылдарҙа дәүләт кимәлендә «әзербайжан» атамаһын «төрөк» тигән атамаға алмаштырыу сәйәсәте үткәрелгән. Шулай, 1992 йылдың декабрендә парламент дәүләт теле тураһында закон ҡабул иткән, һәм уны әзербайжан түгел, төрөк тип атау тәҡдим ителгән[24]. 1993 йыл аҙағында власҡа Гейдар Алиев килеү менән дәүләт теле элеккесә әзербайжан тип атала башлаған (1995 йылғы Конституция)[25].

Инглиз телендәге Ираника энциклопедияһы (Encyclopædia Iranica) әзербайжан телен «Azeri Turkish» (әзербайжан төрөк) йәки ябай ғына «Azeri» тип атаған[26].

Лингвогеография үҙгәртергә

Файл:Azeri language.png
Әзербайжан теленең таралыу картаһы. Лингвистик яҡтан ҡатнаш зоналар диагоналдәр менән күрһәтелгән. Тура һыҙыҡ менән — Ҡарабах әрмән-әзербайжан конфликтына тиклемге әзербайжан телендә һөйләшкән өлкәләр (1988 йылдан башлап)

Әзербайжан теле башлыса 98 % халыҡтың туған теле булған Әзербайжан илендә[27], һәм Ирандың төньяҡ-көнбайыш провинцияларында (иң тәүҙә Көнбайыш Әзербайжанда һәм Көнсығыш Әзербайжанда, шулай уҡ Каспий диңгеҙенең көньяҡ-көнсығыш яр буйында: Галуга) һәм төньяҡ Ираҡта (мәҫәлән, Киркукта таралған)[28].

Юғарыла күрһәтелгән илдәрҙән тыш, әзербайжан теле шулай уҡ әзербайжандарҙың компакт йәшәгән ерҙәрендә: Грузияла (Квемо-Картли крайы), Рәсәйҙә (Дағстан), төрөк провинциялары Карс һәм Ыгдыр илдәрендәге әзербайжан диаспораһы араһында таралған. 2010 йылғы Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса, Рәсәйҙә әзербайжан телендә һөйләшеүселәр һаны 473,044 кеше тәшкил иткән[29], шуларҙан тик 368,173 кеше генә әзербайжан[30] (әзербайжандарҙың дөйөм һаны 603,070 кеше тәшкил иткән)[31].

Диалекттары үҙгәртергә

Классификацияһы үҙгәртергә

Ҡаф тауындағы әзербайжан теленең 4 диалект төркөмө бар[32][33]:

  • көнсығыш: баҡы, дербент, кубин һәм шемаха диалекттары, муган һәм ленкоран һөйләштәре;
  • көнбайыш: ҡарабах, гянджа һәм казах (ҡаҙаҡ теле менән бутамаҫҡа) диалекттары, айрум һөйләштәре;
  • төньяҡ: шекин диалекты, закатал-ках һөйләше;
  • көньяҡ: нахичеван, тебриз һәм ордубад диалекттары, ереван һөйләше[32].

Профессор М. А. Ширалиев әзербайжан теленең алты диалект төркөмөн айыра:

  • көнсығыш: кубин, баҡы, шемаха, сальян һәм ленкоран
  • көнбайыш: казах, борчали һәм айрум
  • төньяҡ: нухин, закаталь һәм куткашен
  • көньяҡ: нахичеван, ордубад, ереван
  • үҙәк: кировабад һәм ҡарабах
  • Ирандағы әзербайжан теленең диалекттары[34].

Ирандағы әзербайжан теле диалекттары: тебриз, урмий, хой, кушчи (Үҙәк остан), марагин, меренд, урьянтепин (Көнбайыш Әзербайжан), туркменчай (Көнсығыш Әзербайжан), ардебиль, сараб, миан, ә шулай уҡ анклавлы: галугях (Мазендеран) һәм Лотфабад һәм Дергез (Хөрәсән-Резави) диалекттары[35].

Бынан тыш, күсеүсән һөйләштәр — геокчай (көнсығыш һәм көнбайыш диалект төркөмдәренең үҙенсәлектәрен берләштерә), агдаш (көнсығыш һәм төньяҡ диалект төркөмдәренең үҙенсәлектәрен берләштерә) һәм джебраиль (көнсығыш һәм көньяҡ диалект төркөмдәренең үҙенсәлектәрен берләштерә)[36].

Дөйөм мәғлүмәттәр үҙгәртергә

Генетик билдәһе буйынса әзербайжан теленең ике диалект тибы айырыла: уғыҙ (көнбайыш һәм көньяҡ группы диалекттар һәм һөйләштәр төркөмө) һәм ҡыпсаҡ (көнсығыш һәм төньяҡ диалекттар һәм һөйләштәр төркөмө)[37]. Диалектах араһындағы айырымлыҡ башлыса фонетикала һәм лексикала сағыла. Мудрак Олег Алексеевич, глоттохронология методтары ярҙамында төрөк телдәрен морфология һәм тарихи фонетикаға нигеҙләнеп төркөмләгәндә, телдәр араһындағы айырымлыҡтың проценттарҙағы анализы һөҙөмтәләре дөйөм әзербайжан теленән нухин диалектын айырып сығарыу Тамерлан (Тимур) дәүеренә тура килгәнлеген иҫбатлаған (~1360 г.)[38]

Бынан тыш, Иран, Төркиә һәм башҡа илдәр территорияларында әзербайжан теле диалекттарына ҡаратылған наречиелар бар (мәҫәлән, афшар теле, кашкай наречиеһы, айналлу теле, баят (уғыҙ), шахсевен, каджарҙар (халыҡ) һ.б.).

Тарихы үҙгәртергә

Әзербайжан теле үҙенең тамыры менән VII—X быуаттарҙағы хәҙерге төрөк телдәренең уғыҙ тел тармағы өсөн тәүтел булып торған Үҙәк Азия уғыҙ ҡәбиләләре теленә барып тоташа[39]. Төрөктәрҙең айырым төркөмдәре[40] хәҙерге Әзербайжан территорияһына Урта быуаттарҙа килеп урынлашҡан (хазарҙар, болғарҙар, ҡыпсаҡтар (половцы) һ.б.), ләкин тәүләп[40] төрөк-уғыҙҙарҙың ҙур төркөмө Ҡаф тауы артына XI—XIII быуаттарҙа сельджук баҫып алыуҙар дәүерендә килгән[41]. Әзербайжан теле Әзербайжан территорияһында, уғыҙ элементтары өҫтөнлөклө булған, уғыҙ һәм ҡыпсаҡ ҡәбилә телдәренә нигеҙләнеп формалашҡан[42]. Диалекттарҙан юғарыраҡ торған (лингвистика) койне фольклор материалдарында сағылған, мәҫәлән «Минең Ҡорҡот олатайым китабы»]][43][44].

Совет көнсығышты өйрәнеүсе тарихсы Сумбатзаде Али Сойбат Сумбатович әзербайжан теле ул ваҡытта «күпселеген уғыҙ төркөмө характерындағы тел булған һәм нигеҙҙә әзербайжандарға ла, төркмәндәргә һәм төрөктәргә лә аңлашылған» ти[45]. Немец төркиәтсеһе Герхард Дёрфер (инглизсә яҙылышта: Gerhard Doerfer), үҙ сиратында, башланғыс периодта әзербайжан һәм төрөк телдәре араһында айырма бик аҙ булған, ти[46].

Әзербайжан әҙәби теле үҫешендә төркиәтсе һәм этнограф Николай Александрович Баскаков өс период айырған[47]:

  • XIV—XVI быуаттар — әҙәби әҫәрҙәр фарсы телендә яҙылған дәүерҙә ғәрәп һәм фарсы һүҙҙәре менән тулған иҫке әзербайжан теле үҫеше.
  • XIX быуаттың икенсе яртыһы — XX быуат башы — әҙәби әзербайжан теле, дөйөм халыҡ йәнле теленә яҡынайып, милли әҙәби әзербайжан теле нормаларын ҡабул итә.
  • Октябрь революцияһынан һуң — әҙәби әзербайжан теле "әзербайжан социалистик теле"нә әүерелә.

«Көнсығыш тарихы» хеҙмәтендә Анатолий Петрович Новосельцев үҙ аллы әзербайжан теленең айырылып сығыу ваҡыты итеп XIV быуатты билдәләй[48]. Илья Павлович Петрушевский фекеренсә, был периодта әзербайжан телендә көньяҡ Әзербайжан халҡының бик күп өлөшө һөйләшкән инде[49]. А. С. Сумбатзаде фекеренсә, әзербайжан теленең бүтән уғыҙ телдәренән айырылыуы XVIII быуатҡа тамамланған[50].

XIV——XVIII быуаттар үҙгәртергә

Әҙәбиәт әзербайжан теленең үҫешендә мөһим роль уйнаған. Әзербайжан теле — иҫке яҙма төрөк телдәренең береһе[51]. Яҙма, классик әзербайжан әҙәбиәтенең башы монгол баҫып алыуынан һуң башлаған. Әзербайжан теленең тәүге яҙма һәйкәлдәре XIII быуатҡа ҡарай[52]. Килеп еткән әҙәби әҫәрҙәрҙең иң иртә авторы XIII быуат аҙағында—XIV быуат башында йәшәгән шәйех Ғасаноғлы Иззеддин («Пуре-Гасан») булған[53]. Шул периодтан шиғриәт үҫешә башлаған[53]. Ғасаноғлының замандашы — XIV быуат башында ижад иткән баҡы шағиры Насирҙың төрөк (әзербайжан) телендәге шиғыры (бишюллыҡ) беҙҙең көндәргә саҡлы килеп еткән[54]. XIV быуат аҙағы—XV быуат башы шағиры Нәсими, әзербайжан шиғриәтенең беренсе шедеврҙарын ижад итеп, әзербайжан әҙәби теленә нигеҙ һалған. Әҙәби телде байытыр өсөн ул халыҡсан йәнле һөйләү теленән һәм ауыҙ-тел ижадынан алынған ғибрәтле хикәйәләр (притчалар), тәрән мәғәнәле фекерҙәр (изречения), миҫалдар, идиомалар һ.б. киң файҙаланған. Британника Энциклопедияһына ярашлы, әзербайжан әҙәби теле XV быуатта үҫешә башлаған һәм XVI быуатта юғары үҫеш кимәленә еткән[55].

 
Физулиҙың «Бәхетлеләр баҡсаһы (Хадикат ус-суада)» әҫәренең әзербайжан телендә яҙылған биттәре, Бағдад. XIX быуат башы (Шекин ханлығы мисәте менән). Әзербайжан тарихы музейы

XVI—XIX быуаттың башында Әзербайжандың күп өлөшө Сефевид дәүләтенә, ә артабан сығышы менән төрки телле иран шаһтары династияһы идара иткән Каджар Иранына ингән[56]. Бер йөҙйыллыҡҡа яҡын аралыҡта Сефевидтар Дәүләтендә әзербайжан теле һарай, армия һәм хөкөм теле булып хеҙмәт иткән[57][58][59][60][61][62]. Әҙәби әзербайжан теле һәм әҙәбиәте үҫешенә үҙенең шиғырҙарын Хатаи псевдонимы менән яҙған шаһ Исмаил I ҙур өлөш индергән. Шаһтың лексикаһын тикшереүсе М. Джавадова билдәләүенсә, Хатаи «XVI быуаттың беренсе сирегендә әзербайжан әҙәби телен формалаштырыуҙа, раҫлауҙа һәм байытыуҙа мөһим роль уйнаған. Ул әзербайжан теленең бөтөн нескәлектәрен һәм һүҙлек фондын файҙаланған оҫта шағир булған. Был яҡтан уның „Дех-намэ“ әҫәре, үҙенең һүҙлек үҙенсәлектәре буйынса беҙҙең телебеҙ тарихындағы иң өлгөлө әҫәренең береһе, ҙур ҡиммәткә эйә»[63]. Шағир үҙе, Исмаил шаһ, әҙәбиәтселәрҙе ҡанат аҫтына алған һәм һарайында шағирҙар элитаһын йыйған, улар араһында әзербайжан телендә яҙған Хәбиби, Сурури, Матеми, Шаһи, Ғасими, Кишвәри булған.

XVIII быуаттың икенсе яртыһында әзербайжан теле Кубин ханлығының дәүләт акттары, идара учреждениеларының рәсми яҙышыу теленә әүерелгән[64].

XIX быуаттан башлап үҙгәртергә

XVI—XVII быуаттарҙан башлап Мөхәммәт Физули, Ковси Табризи һәм башҡа әзербайжан авторҙары хеҙмәттәрендә әзербайжан әҙәби телнең һәм йәнле һөйләү теленең яҡынайыуы башлана, тип билдәләй Н. Г. Волкова. Уның фекеренсә, XIX йөҙйыллыҡтың икенсе яртыһында әзербайжан әҙәби теле йәнле һөйләш теле менән тулыһынса яҡынайған[65]

XIX быуатта Рәсәйгә ҡушылғанға саҡлы яҙма әҙәби тел ике өлкәлә үҫешкән: Көньяҡ Әзербайжанда (үҙәге Тебризда) һәм Ширванда (үҙәге Шәмәхәлә). Шуның менән бәйле ул ваҡытта Көньяҡ Әзербайжанда баҫылып сыҡҡан төрлө әҙәбиәттә (ғилми, нәфис, дини) ошо регион диалекты элементтары өҫтөнлөк иткән, ә Ширванда — ширван төркөмө диалекттары элементтары[66]. XIX быуаттың уртаһында уҡ баҡы һәм шәмәхә диалекттары базаһында хәҙерге әҙәби әзербайжан теле формалашҡан[32]. Әгәр Ҡаф тауы мосолмандары араһында фарсы телен аңлау ҡыйынлыҡ тыуҙырғанын һәм урындағы әзербайжан телендә яңы әҙәбиәт тә үҫешкәнен иғтибарға алһаң, Мирза Шафи Вазех (Мирза Шафи) һәм Григорьевтың йәнле һәм аңлайышлы телдә рус, әзербайжан һәм фарсы әҙәбиәте әҫәрҙәренең иң яҡшы өлгөләре 1852 йылда сығарған «Хрестоматия»һында бирелеүе бәхәсһеҙ[18]. Шулай уҡ әйтергә кәрәк, 1852 йылдың башында уҡ Григорьевтың һәм Мирза Шафиҙың «татар-рус» һүҙлеге тамамланған[18].

 
Әзербайжан телендәге тәүге гәзиттең, «Экинчи» гәзитенең, беренсе баҫмаһы (1875). Әзербайжан тарихы музейы, Баҡы

XIX быуаттың икенсе яртыһы осоро әзербайжан әҙәби теленең әүҙем үҫеше менән характерлана. Шуның менән бергә уның ҡулланыу сфераһы киңәйгән. Тап шуға, әзербайжан телен өйәҙ һәм ҡала училищеларының уҡыу пландарына индергәндәр. 1878 йылда, әзербайжан интеллигенцияһы вәкилдәренең талабы буйынса, Горий семинарияһы эргәһендә әзербайжан бүлеге асылған. Бының һөҙөмтәһе булып, уҡытыу яңы (усули-йәҙит) методы менән туған телдә алып барылған әзербайжан мәктәптәре барлыҡҡа килгән [67]. 1882 йылда әзербайжан телендә «Вэтэн дили» тип аталған тәүге дәреслек баҫылып сыҡҡан. XIX быуат һуңында уҡытыу ике телдә алып барылған рус-татар (йәғни рус-әзербайжан) мәктәптәре асылған. Уларҙа әзербайжан телен уҡытыу 1914 йылға тиклем дауам иткән, артабан, 1913/1914 йылдарҙан башлап, туған телдә уҡытыу тәүге ике класҡа ғына бирелгән[67]. Китаптарҙың тиражы һәм атамалары һанына ҡарағанда, революцияға тиклемге периодта улар бик күп булмаған. Улар, күпселек халыҡтың китап уҡыу мөмкинселеге булмаған саҡта, башлыса, йәмғиәттең өҫтөнлөклө ҡатламына тәғәйенләнгән булған. 1913 йылғы мәғлүмәттәргә ҡарағанда, Әзербайжанда дөйөм тиражы 173 мең экземпляр тәшкил иткән 273 баҫма берәмек сыҡҡан, тираждың тик 32 % ғына әзербайжан телендә баҫылған[68].

Лингва франка үҙгәртергә

Күп быуаттар дауамында әзербайжан теле бөтөн Фарсыстанда, Ҡаф тауында һәм көньяҡ-көнсығыш Дағстанда сауҙа һәм этник-ара мөнәсәбәттәрен лингва франка сифатында хеҙмәтләндергән. Уның трансрегиональ тәьҫире һәр хәлдә XVIII быуатҡа тиклем дауам иткән[69].

Үткән заманда әзербайжан теле Ҡаф тауында киң таралған булған. 1836 йылда сыҡҡан «Ҡаф тауы артындағы рәсәй биләмәләренә күҙәтеү»ҙә: «Ширванда өҫтөнлөк иткән тел Адербийжанда (Әзербайжанда) ҡулланылған һәм ғәҙәттә беҙҙә татар теле тип йөрөтөлгән туркоман теле … Ҡаф тауы артында был тел төрки, йәғни төрөк тип атала … яғымлылығы, музыкаллеге менән айырылып тора һәм тағы ла уны өйрәнеү еңеллеген дә ҡушһаң, уның был ерҙә ҡулланылышын Европала француз теленең ҡулланылышы менән сағыштырыуға бер ҙә аптырарлыҡ түгел» тип билдәләнгән.[70]

Әзербайжан теленең милләт-ара аралашыу теле булараҡ өҫтөнлөклө хәле XIX быуаттың икенсе яртыһында көсәйҙе[71].

Быуаттар дауамында әзербайжан теле көньяҡ Дағстанда лингва франка (милләт-ара аралашыу теле) хеҙмәтен үтәгән.[72], XVI—XVII быуаттарҙа ла ул Дағстанда һаман таралған булған әле[73]. XVIII—XIX быуаттарҙа әзербайжан теле Дағстан өлкәһенең Самур округында киң таралған; Самурская үҙәнендә ул милләт-ара аралашыу теле булараҡ ҡулланылған[74]. XIX быуатҡа саҡлы әзербайжан теле, ҡумыҡ һәм авар телдәре менән бер рәттән, тау итәгендәге һәм уйһыу ерле Дағстанда шулай уҡ лингва-франка булып хеҙмәт иткән[72].

XIX быуат һуңында Дағстанға килгән К. Ф. Ган «бөтөн Дағстанда тиерлек төрөк-татар теле, әйтер кәрәк, интернациональ тел булыуы раҫ (факт)» тип яҙған[75]. Көньяҡ Дағстанда әзербайжан теле XX быуат урталарына саҡлы үҙенең милләт-ара аралашыу теле статусын һаҡлап ҡалған. Шулай, 1950-се йылдарҙа Леонид Иванович Лавров: «Көньяҡ Дағсстандың бөтөн ерендә тиерлек әзербайжан теле икенсе тел булып һанала»тип билдәләгән[76]. Мәҫәлән, рутулдар «өйҙә, эштә һәм йыйылышта үҙҙәренең туған теле менән файҙалана, ләкин әгәр йыйылышта был телде белмәгән башҡа халыҡ (лезгиндар, цахурҙар һ.б.) булһа, ораторҙар йыш ҡына әзербайжан телендә һөйләшәләр» тип хәбәр иткән[77]. Рутулдар өсөн яҙма төҙөүҙең «маҡсатҡа ярашһыҙлығының» бер сәбәбе булып, Л. И. Лавров билдәләгәнсә, «һәр рутулдың әзербайжан теле кеүек үҫешкән телде яҡшы белеүе торған». Агулдарҙың тик «Әзербайжанға эшкә килеп йөрөүсе сифатындағылары ғына» әзербайжан телен белгән[78].

Бынан тыш, әзербайжан теле күрше халыҡтарҙың туған телдәрен аралашыуҙан ҡыҫырыҡлап сығарған. Мәҫәлән, 1890—1907 йылдарҙа Брокгауз һәм Ефрон Энциклопедик һүҙлегендә «күрше булып йәшәгәнлектән һәм даими аралашҡанлыҡтан, табасарандар әзербайжандарҙың телен өйрәнгәндәр һәм аҙ-аҙлап үҙҙәренең туған телен оноталар»тип билдәләнгән[79] (в настоящий момент в табасаранской лексике много заимствований из азербайджанского языка)[80]. Кавказ телдәрен өйрәнеүсе Адольф Дирр табасаран теле буйынса хеҙмәт баҫтырып сығарған, һәм әзербайжан теленең табасаран теленә йоғонтоһо «һүҙлегендә генә түгел, хатта грамматикаһында ла күренә» тигән һығымта яһаған[81]. Көньяҡ Дағстан буйлап йөрөгән Беккер түбәндәгене хәбәр иткән:

  Төрки-әзербейжан наречиеһы тат телен ҡыҫырыҡлай бирә; Дербент халҡы һәм сиктәш ҡаф тауы арты мосолман провинциялары менән аралашырға теләгән тау халҡы әзербайжан телен теләп өйрәнә; йыш ҡына шул наречиеға оҡшаһа ла, тәү ҡарауҙан бик аңлашылмаған телдә һөйләшкән башҡа тау халҡы ла әзербайжан телендә аралаша[75].  

Дағстандан тыш, әзербайжан теле шулай уҡ ҡаф тауы арты халҡы араһында киң таралған. Ф. Т. Марков Әрмәнстандағы ассирийлылар үҙ-ара яңы арамей(айсор) телендә һөйләшкән, тип билдәләй «ә башҡа милләттәр менән аралашҡанда татар (йәғни әзербайжан телен)», Эриван өйәҙендә таралған дөйөм телде ҡулланалар[82]. Әзербайжандың төньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге байтаҡ ултыраҡтарҙа әзербайжан теле аварҙар һәм цахурҙарҙың үҙ-ара аралашыу теленә әйләнде (мәҫәлән, Юхары Чардахлар ауылында)[83]. Г. А. Эзов үҙенең «Бөйөк Петрҙың әрмәндәр менән бәйләнеше» тигән китабында, әрмән документтарына аңлатмаһында «күпселеген татар (әзербайжан) һүҙҙәре менән сыбарланған әрмән йәнле һөйләү телендә яҙылған» тип билдәләгән, был яҙмалар әрмән теле диалекттарын өйрәнгәндә файҙаланырлыҡ материал була алыр ине[84].

1861 йылдың 26 сентябрендә Ахты биләмәһендә Самур округында рус һәм әзербайжан телдәрен өйрәтеүсе донъяуи мәктәп асылған све[74]. 1923—1928 йылдарҙа әзербайжан теле дағстан мәктәптәрендә уҡытыу маҡсатында ҡулланылған берҙән-бер рәсми тел булған[85]. 1952 йылға саҡлы рутуль мәктәптәрендә уҡытыу әзербайжан телендә алып барылған. Цахурҙарҙың 1938 йылдан 1952 йылға, уны рус теле менән алмаштырғанға саҡлы, әзербайжан теле шулай уҡ мәктәптә уҡытыу теле булған[86].

XX быуат: хәҙерге көндәге статусы үҙгәртергә

Совет Әзербайжаны үҙгәртергә

 
Әзербайжан Демократик Республикаһы Бойондороҡһоҙлоғо тураһында Декларацияның әзербайжан (ул саҡтағы терминология буйынса «төрөк») телендәге тексы

.

1918 йылдың майында көньяҡ-көнсығыш Ҡаф тауы арты территорияһында бойондороҡһоҙ Әзербайжан Демократик Республикаһы (ӘДР) иғлан ителгән. Яңы барлыҡҡа килгән дәүләттә ниндәй тел — төрөкмө әллә әзербайжанмы — дәүләт теле булыуын хәл итерлек уртаҡ ҡараш булмаған[87], но уже 27 июня государственным языком АДР был провозглашён тюркский (азербайджанский) язык[88].

Әзербайжанда Совет власы урынлаштырылғандан һуң әзербайжан теле күп яҡлы үҫеш алған. 1920 йылдың 16 авгусында Азревком «1 һәм 2 баҫҡыс мәктәптәрендә телдәр уҡытыу тураһында» тигән Декрет ҡабул иткән. Шуның менән төрөк (әзербайжан) телен 2 баҫҡыслы мәктәптәрҙә тәүге уҡыу йылынан башлап (уҡыуҙың алтынсы йылы) аҙнаға 4 сәғәт мотлаҡ уҡытыла торған дәрестәр рәтенә индергәндәр[89]. 1921 йылдың июлендә (Ҡаф тауы арты Үҙәк Башҡарма Комитеты) ЗакЦИК-тың икенсе сессияһы ҡайһы бер юғары типтағы мәктәптәрҙә, шулай уҡ техникумдарҙа Ҡаф тауы арты халыҡтарының төп телдәрен һәм уларҙың тарихын һәм көнкүрешен мотлаҡ өйрәнеү тураһында ҡарар ҡабул иткән[90]. Икенсе көндә үк Әзербайжан ССР-ы Үҙәк Башҡарма Комитеты (ЦИК) республиканың дәүләт учреждениеларын хосуси милектән дәүләт милкенә күсереү буйынса, шул иҫәптән республиканың дәүләт органдарында ҡағыҙ эштәрен һәм хат аша хәбәрләшеүҙе әзербайжан телендә алып барыу тураһындағы декрет ҡабул иткән. АзЦИК эргәһендә әзербайжан телендәге фәнни терминологияны эшләү буйынса Үҙәк комиссия булдырылған[91].

 
Нахичевань ҡалаһындағы туған телгә һәйкәл, Әзербайжан

Совет заманында Ҡаф тауы артында тик Әрмәнстан һәм Грузия ғына үҙ конституцияларына дәүләт теле тураһындағы статьяларҙы индерә алған, шул уҡ ваҡытта Совет Әзербайжанында XX быуаттың икенсе яртыһына саҡлы әзербайжан теле ниндәй ҙә булһа статусҡа эйә булмаған. 1940-сы йылдар аҙағында — 1950-се йылдар башында, Әзербайжан ССР-ы етәксеһе Мир Джафар Багиров дәүерендә әзербайжан телен дәүләт теле итеп иғлан итеүгә ынтылыш яһалған. Хатта бөтөн республиканың учреждениеларын һәм предприятиеларын әзербайжан теленә күсереүҙе тәьмин итергә тейешле комиссия ла ойошторолған булған, ләкин Багировты эштән бушатыу һәм артабан уны ҡулға алыу менән бәйле, был эш туҡтап ҡалған[92]. Тик 1956 йылдың 21 авгусында ғына Әзербайжан ССР-ының 1937 йылғы Конституцияһына дәүләт теле тураһындағы статья өҫтәлгән, һәм әзербайжан теле республикала дәүләт теле тип иғлан ителгән[93]. Джамиль Поладхан оғлы Ғасанлы әзербайжан телен киң һәм бөтөн ерҙә, дәүләт учреждениеларында, эш башҡарыуҙа, шулай уҡ уҡыу һәм мәҙәниәт йорттарында ҡулланыу «милли үҙаңдың үҫешенә этәргес бирҙе» тип уйлай[94]. Әзербайжан ССР-ының 1978 йылғы артабанғы Конституцияһының Ст. 73-сө статьяһы шулай уҡ әзербайжан телен дәүләт теле тип иғлан иткән[95]. Әзербайжан бойондороҡһоҙлоҡ алғас, әзербайжан теле Әзербайжан Республикаһының дәүләт теле итеп иғлан ителде.

Иран Әзербайжаны үҙгәртергә

Ирандағы 1905—1911 йылдарҙағы Конституцион революцияһы йылдарында Иран Әзербайжанында әзербайжан телендә демократик гәзиттәр баҫылып сыға башлаған, яңы методлы әзербайжан мәктәптәре һаны күбәйгән[96]. 1925 йылда Каджарҙар урынына килгән Пехлеви династияһы әзербайжан телен мәғарифта, матбуғатта һәм эш башҡарыуҙа файҙаланыуҙы тыйған. Бының өҫтәүенә, ул саҡтағы ирандың идара итеүсе даирәләренең күп вәкилдәре әзербайжан теленең барлығын да танымаған. Уларҙың ҡайһы берҙәре әзербайжан телен фарсы теле диалекты тип раҫлағандар, икенселәре әзербайжандар сит ил баҫып алыусылары көсләп таҡҡан телдәрен оноторға тейеш тигән талап ҡуйғандар[97].

1941 йылдың авгусында совет-инглиз ғәскәрҙәре Иранға баҫып инеп, илдең төньяғын һәм көньяғын оккупациялағандан һуң, ситуация үҙгәргән. Әзербайжандар туған телендә һөйләшеү һәм гәзит сығарыу мөмкинлеген алған. 1945 йылдың ноябрендә совет ғәскәрҙәре яулаған территорияларҙа 1946 йылдың 6 ғинуарында әзербайжан телен Көньяҡ Әзербайжандың дәүләт теле тип иғлан иткән Әзербайжан Милли хөкүмәте барлыҡҡа килгән[98]. Мәктәптәрҙең тәүге ете кластары өсөн әзербайжан телендә дәреслектәр әҙерләнгән һәм баҫылып сыҡҡан. Шул йылдың июнендә, үҙәк власть һәм әзербайжан демократтары араһындағы һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә ҡабул ителгән килешеү Әзербайжанда «урта һәм юғары уҡыу йорттарында уҡытыу ике телдә — фарсы һәм әзербайжан» телендә алып барылыуын күҙ уңында тотҡан[99]. Әммә Милли хөкүмәт түңкәрелгәс, әзербайжан телен халыҡ алдында асыҡ файҙаланыу тағы ла тыйылған[100]. Ирандағы 1979 йылғы Ислам революцияһынан һуң Ирандың яңы Конституцияһының 15 статьяһы «урындағы милли телдәр фарсы теле менән бер рәттән матбуғатта, башҡа киң мәғлүмәт сараларында, шулай уҡ мәктәптә милли әҙәбиәтте уҡытыуҙа ирекле ҡулланыла ала» тип иғлан иткән[101].

Яҙмаһы үҙгәртергә

[[Файл:South Azeri Turks (in Iran) uses the Arabic script.jpg|left|thumb|upright|[[Иран әзербайжандары йәки Көньяҡ әзербайжандар ғәрәп яҙмаһын файҙалана. Иллюстрацияла әзербайжан шағиры Ғүмри Дарбанди китабы Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri (1819—1891). Китаптың атамаһы — әзерб. کتاب کلیات کنز المصائب — قمری دربندی مرحوم]] ХХ быуат дауамында әзербайжан теленең яҙмаһы дүрт тапҡыр үҙгәреш кисергән. 1922 йылға саҡлы әзербайжандар, төрөк телдәренә хас үҙенсәлекле билдәләр (ڭ‎, گ, ۋ, ﭺ, پ, ژ‎) өҫтәлгән ғәрәп алфавиты менән файҙаланған[102]. Был байтаҡ ҡатмарлы график система булған, һәм уның был сифатына әзербайжан мәҙәниәте вәкилдәре ҡайһы берҙә иғтибар иткәндәр. Мәҫәлән, XVI быуатта уҡ шағир Физули ғәрәп яҙмаһының ҡатмарлылығын билдәләгән[103]. Тәүгеләрҙән булып, алфавит реформаһы проекты менән фәйләсүф-материалист һәм яҙыусы-драматург Мирза Фатали Ахундов сығыш яһаған. 1857 йылда ул ғәрәп алфавиты реформаһының тәүге проектын төҙөгән һәм, уға таяныс эҙләп, Константинополгә барған, әммә уның проектын кире ҡаҡҡандар[104]. Уңыш ҡаҙанмаған тырышлыҡтарҙан һуң[104] ахырҙа, 1873 йылда, латин һәм рус алфавиттарына таянып, силлабик ғәрәп алфавитын тулыһынса алмаштырған һәм әзербайжан теленең өн үҙенсәлектәренә ҡулайлашҡан алфавит төҙөгән[105]. Һуңғыһы 42 билдәнән торған[104]. Әзербайжан алфавитын латинлаштырыу мәсьәләһе 1906 йылда ла ҡуҙғатылған[106].

 
1922 йылда латин графикаһы нигеҙендә яңы алфавит проектын тәҡдим иткән комиссия етәксеһе Самед Аға Ағамалы оғлы[107]

Тик Рәсәйҙә Граждандар һуғышы тамамланғандан һәм Ҡаф тауында һәм Урта Азияла Совет власы урынлаштырылғандан һуң ғына, ғәрәп алфавитын латин алфавиты менән алмаштырыу маҡсатында көрәш башланған. СССР-ҙа милли алфавиттарҙы латинлаштырыуҙың башында Әзербайжан торған[108]. 1925 йылда Баҡыла Әзербайжан ССР-ы Үҙәк Башҡарма Комитеты (ЦИК) рәйесе Самед Аға Ағамалы оғлы етәкселегендәге яңы алфавиттың Бөтә Союз үҙәк комитеты (ВЦКНА) булдырылған[109]. 1926 йылдың мартында Баҡыла үткән I Бөтә союз төрки телдәрен өйрәнеүселәр (тюркология) съезында төрки телдәрҙе сиратлап (этаплап) латинлаштырыу тураһында ҡарар ҡабул ителгән.

1929 йылда ғәрәп алфавиты латиница нигеҙендәге яңәлиф менән алмаштырылған (Бойондороҡһоҙ Әзербайжан Демократик Республикаһы (АДР) заманында, 1918—1920 йылдарҙа уҡ, планлаштырылған булған).

A a B b C c Ç ç D d E e Ə ə
F f G g Ğ ğ H h X x I ı İ i
J j K k Q q L l M m N n O o
Ö ö P p R r S s Ş ş T t U u
Ü ü V v Y y Z z

1939 йылда кириллица индерелгән (кириллизация процесы СССР-ҙың бөтөн төрөк халыҡтары телдәренә таралған), ә 1958 йылда был алфавит, әзербайжан телнең ихтыяждарына тура килтереп, үҙгәртелгән. 1991 йылда, 1929-39 йылдарҙағы тәүге вариантынан айырмалы булған, ләкин төрөк теленең орфографик нормаларына яҡынайтылған, латин нигеҙле алфавитҡа күсерелгән.

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е
Ә ә Ж ж З з И и Ј ј К к Ҝ ҝ
Л л М м Н н О о Ө ө П п Р р
С с Т т У у Ү ү Ф ф Х х Һ һ
Ч ч Ҹ ҹ Ш ш Ы ы '

Хәҙерге ваҡытта яҙманың бер нисә варианты файҙаланыла — Әзербайжан Республикаһында латиница нигеҙендә, Иран Әзербайжанында ғәрәп яҙмаһы нигеҙендә һәм Дағстанда кириллица нигеҙендә.

Хәҙерге әзербайжан әлифбәһе төрөк әлифбәһе нигеҙендә төҙөлгән. Ул 32 хәрәфтән тора. Шул иҫәптән 29 хәрәф төрөк әлифбәһенән, 3 хәреф телдең үҙенсәлекле өндәрен билдәләй — Ә ә, Х Х, Q q хәрефтәре.

Лингвистик характеристикһы үҙгәртергә

Әзербайжан теле төрөк телдәренең көньяҡ-көнбайыш тармағының уғыҙ телдәре төркөмсәһенә ҡарай. Шул төркөмсәгә ғағауз, ҡырым татар теленең көньяҡ яры диалекты, үзбәк теле уғыҙ диалекты, салар, төрөк һәм төркмән телдәре ҡарай. Әзербайжан теленең ҡайһы бер фонетик үҙенсәлектәре уны үзбәк, нуғай һәм ҡумыҡ телдәре менән яҡынайта[33].

Фарсыстан провинцияһында йәшәгән ҡашҡай ҡәбиләләре һөйләшкән ҡашҡай наречиеһы әзербайжан теленә бик яҡын тора. Василий Владимирович Бартольд, 1914 йылда А. Ромаскевич яҙып алған йырҙарҙан сығып, ҡашҡайҙар теле төркмән һәм әзербайжан теленә яҡын булған төрөк теленең көньяҡ диалекты тигән[110]. Гаррод, ҡашҡайҙар араһында тел буйынса материал йыйған көнсығышты өйрәнгән швед ғалимы Ярринг ҡашҡай телен тулыһынса тиерлек әзербайжан теленә тура килә, тип иҫәпләй тигән[111]. Герхард Дёрфер фекеренсә, айналлу һәм ҡашҡай телдәре шул тиклем әзербайжан теленә яҡын, хатта уларҙыәзербайжан теленең диалекты тип уйларға урын бар. Ҡашҡай, сонҡор-төрөк телдәре һәм айналлу әзербайжан теле һәм хөрәсән-төрөк теле араһында торған тел формалары тип һанай[112].

Фонетикаһы үҙгәртергә

Әзербайжан телендә 9 һуҙынҡы һәм 23 тартынҡы фонема бар[113]. Түбәндәге тартынҡы фонемалар бар (ҡыя һыҙыҡ араһында — МФА фонемалары; мөйөшлө йәйәләрҙә — кириллица һәм латиница хәрефтәре):

Әзербайжан теленең тартынҡы фонемалары
Иренләшкән тартынҡылар Теш тартынҡылары Постальвеоляр тартынҡылар Палаталь тартынҡылар Веляр тартынҡылар Глотталь тартынҡылар
Танау тартынҡылары /m/
⟨м⟩ ⟨m⟩ 		/n/
⟨н⟩ ⟨n⟩
Шартлаулы тартынҡылар /p/
⟨п⟩ ⟨p⟩ 		/b/
⟨б⟩ ⟨b⟩ 		/t/
⟨т⟩ ⟨t⟩ 		/d/
⟨д⟩ ⟨d⟩ 		/t͡ʃ/
⟨ч⟩ ⟨ç⟩ 		/d͡ʒ/
⟨ҹ⟩ ⟨c⟩ 		/c/
⟨к⟩ ⟨k⟩ 		/ɟ/
⟨ҝ⟩ ⟨g⟩ 		/k/
⟨к⟩ ⟨k⟩ 		/ɡ/
⟨г⟩ ⟨q⟩
Фрикатив тартынҡылар /f/
⟨ф⟩ ⟨f⟩ 		/v/
⟨в⟩ ⟨v⟩ 		/s/
⟨с⟩ ⟨s⟩ 		/z/
⟨з⟩ ⟨z⟩ 		/ʃ/
⟨ш⟩ ⟨ş⟩ 		/ʒ/
⟨ж⟩ ⟨j⟩ 		/x/
⟨х⟩ ⟨x⟩ 		/ɣ/
⟨ғ⟩ ⟨ğ⟩ 		/h/
⟨һ⟩ ⟨h⟩
Аппроксиманттар /l/
⟨л⟩ ⟨l⟩ 		/j/
⟨ј⟩ ⟨y⟩
Ҡалтырауыҡ тартынҡылар/
Бер баҫымлы тартынҡылар 		/r~ɾ/
⟨р⟩ ⟨r⟩
Иҫкәрмәләр
  1. /k/ рус һәм европа телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә осрай, нәҡ /c/ — ⟨к⟩ ⟨k⟩ кеүек яҙыла.
  2. /x/ ⟨х⟩ ⟨x⟩ [[[:Ҡалып:IPA4]]] кеүек реалләшә ала.
  3. /ɣ/ ⟨ғ⟩ ⟨ğ⟩ бер ваҡытта ла һүҙ башында ҡуйылмай.
  4. /h/ ⟨һ⟩ ⟨h⟩ һәр ваҡыт тик һүҙ башында ғына осрай.
  5. /ɟ/ ⟨ҝ⟩ ⟨g⟩ һүҙҙәр аҙағында һирәк кенә осрай (ҡағиҙәнән һирәк осрай торған айырмалыҡ: әнҝ/əng «аҫҡы яңаҡ һөйәге», чәнҝ/çəng «ҡатып ҡалыу» һ.б.).
  6. /ɡ/ ⟨г⟩ ⟨q⟩ һүҙҙәр һуңында /x/ ⟨х⟩ ⟨x⟩-ға яҡыная.
  7. Күпселек диалекттарҙа һүҙ һуңында һәм һаңғырау тартынҡылар алдында /c/ ⟨к⟩ ⟨k⟩ [[[:Ҡалып:IPA4]]] кеүек реалләшә (чөрәк/çörək [t͡ʃøˈræç] «икмәк»; сәксән/səksən [sæçˈsæn] «һикһән»). һуҙынҡылар араһында [[[:Ҡалып:IPA4]]] кеүек (ҝөзлүк/gözlük [ɟøzˈlyç] «күҙлек», ҝөзлүкүм/gözlüküm «минең күҙлегем» [ɟøzlyˈʝym]).
Диалект үҙенсәлектәре
  1. ҡайһы бер диалекттарҙа /t͡ʃ/ һәм /d͡ʒ/ [t͡s] һәм [d͡z] кеүек реалләшә (Тебриз, Киркук, Нахичевань, Ҡарабах).
  2. Киркук диалектында /w/ ғәрәп теле үҙләштермәләрҙең аллофон /v/ кеүек.
  3. Баҡы диалектында /ov/ [oʊ], ә /ev/ һәм /øv/ — [œy] дифтонгыһы булып реалләшеүе мөмкин.
  4. Көнбайыш диалекттарҙа /d͡ʒ/ /ʒ/ кеүек реалләшә.
Әзербайжан теленең һуҙынҡы фонемалары
Алғы рәт һуҙынҡылары Артҡы рәт һуҙынҡылары
Иренләшмәгән Иренләшкән Иренләшмәгән Иренләшкән
Юғары күтәрелеш һуҙынҡылары /i/ ⟨и⟩ ⟨i⟩ /y/ ⟨ү⟩ ⟨ü⟩ /ɯ/ ⟨ы⟩ ⟨ı⟩ /u/ ⟨у⟩ ⟨u⟩
Урта күтәрелеш һуҙынҡылары /e/ ⟨е⟩ ⟨e⟩ /ø/ ⟨ө⟩ ⟨ö⟩ /o/ ⟨о⟩ ⟨o⟩
Түбән күтәрелеш һуҙынҡылары /æ/ ⟨ә⟩ ⟨ə⟩ /ɑ/ ⟨а⟩ ⟨a⟩
Иҫкәрмәләр
  1. Әҙәби телдә танау өндәре һәм дифтонгтар юҡ (ләкин диалекттарҙа бар).
  2. /ɯ/ ⟨ы⟩ ⟨ı⟩ һуҙынҡыһы һүҙ башында осрамай.
  3. Ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә оҙон һуҙынҡылар булыуы мөмкин (яҙыуҙа билдәләнмәйҙәр). Әйтелештәге тирбәлеүҙәр арҡаһында (ҡайһы бер үҙләштермәләр оҙон да, ҡыҫҡа ла әйтелеүе мөмкин) оҙон һуҙынҡыларҙың фонема статусы бәхәсле. Төп әзербайжан һүҙҙәрендә оҙон һуҙынҡылар юҡ.

Юғарыла һанап киткән фонемаларҙан тыш, ҡайһы бер диалекттарҙа һәм һөйләштәрҙә ц и дз аффрикаттары, шулай уҡ теш-теш ∂ (башҡорт һәм төркмән телендәге кеүек) һәм веляр һыҙғыслы танау өнө н (мәҫәлән, немец һүҙендәге кеүек dinge)[114]

Морфологияһы үҙгәртергә

Әзербайжан телендә түбәндәге үҙаллы һүҙ төркөмдәре бар: исем, сифат, алмаш, һан, ҡылым, рәүеш; ярҙамсы һүҙ төркөмдәре: бәйләүестәр, теркәүестәр, киҫәксәләр, мөнәсәбәт (модаль) һүҙҙәр; һәм ымлыҡтар[14].

Исем үҙгәртергә

Әзербайжан телендә исем һан, эйәлек төшөнсәһе, килеш һәм хәбәрлек грамматик категорияларына эйә. Шул уҡ ваҡытта род, класс һәм йәнлелек категориялары юҡ[115]. Әзербайжан телендә яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр бар. Бер төрлө предметтарҙың һәм уларға тура килгән төшөнсәләрҙең дөйөм атамаларын белдергән һүҙҙәр исемдәрҙең төп массаһын тәшкил итә[116]. Бынан тыш, исемдәр конкрет һәм ситләштерелгән була. Тәүгеләре һиҙеү органдарыбыҙ аша ҡабул итһә (миҫал daş — таш, ayaq — аяҡ, palıd — имән), һуңғылары сифат, хәл-торош, эш-хәрәкәт йәки дөйөм бер төшөнсә (миҫал sözlük — һүҙлек, acizlik — көсһөҙлөк, inanış — ышаныс) аңлаталар[117]. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең функциялары булып айырым индивидуумдарҙы һәм берәмек предметтарҙы башҡа оҡшаш йә бер төрлө йән эйәләренән, ваҡиғаларҙан һәм предметтарҙан айырыу маҡсаты тора[116].

Килеш системаһы үҙгәртергә

Әзербайжан телендә 6 килеш бар[118][14].

  • төп (adlıq hal) — субъектты, билдәләнмәгән объектты йәиһә атрибутты аңлата;
  • эйәлек (yiyəlik) — эйәгә ҡарауҙы һәм билдәлелекте аңлата;
  • төбәү-йүнәлтеү (yönlük hal) — йүнәлеште йәиһә хәрәкәттең һуңғы нөктәһен аңлата;
  • төшөм (təsirlik hal) — күсемле ҡылым янындағы тура тултырыусы килеше;
  • урын (yerlik hal) — предметтың ҡайһы урында икәнен аңлата;
  • сығанаҡ (отложительный)(çıxışlıq hal) — ҡайһы предметтан хәрәкәт башланғанын аңлата.

Тарихтың төрлө периодтарында әзербайжан теле грамматика дәреслектәрендә килештәрҙең төрлө һаны күрһәтелгән булған[119]

Лексикаһы үҙгәртергә

Әзербайжан теленең төп лексик фондын төп әзербайжан һүҙҙәре тәшкил итә, уларҙың күбеһе туғандаш төрки телдәргә тура килә (туғанлыҡ мөнәсәбәттәрен, хайуандар атамаларын, тән өлөштәрен аңлатҡан һүҙҙәр, һандар, сифаттар, зат алмаштары, ҡылымдар һ.б)>[120].

Урта быуаттарҙа әзербайжан китап теленә байтаҡ ғәрәп һүҙҙәре үтеп ингән[121]. Каир университетының ғәрәп теле һәм әҙәбиәте профессоры Хани ас-Сиси әзербайжан телендә ғәрәп тамырлы 10 меңгә яҡын һүҙ бар тип билдәләне (2009). Әзербайжан телендә ғәрәптәр үҙҙәре лә ҡулланмаған боронғо ғәрәп һүҙҙәре осрай икән[122]. Иранизмдар ҙа осрай. Шулай ҙа ғәрәп-фарсы һүҙҙәре менән бер рәттән әзербайжан һүҙ-синонимдары ла байтаҡ: ölçü 'үлсәм' (әзерб.) — мигjас (ғәрәп), incə 'нәҙек' (әзерб.) — назик (фарс.)[123].

Әҙәбиәт үҙгәртергә

«Китаби Деде Коркуд» уғыҙ героик эпосы[124][125] XIII—XV быуаттарҙа тулыһынса формалашып бөткән. Ул иртә эпоха дөйөм уғыҙ әҙәби традицияһына ҡарай, һәм төрөк, үзбәк, төркмән һ.б. төрки халыҡтарының дөйөм әҙәби байлығы ла.

Әҙәби әзербайжан теле әзербайжан халҡы формалашыуы менән йәнәшә барған. Әзербайжан төркиҙәре телендәге әҙәбиәткә XIV—XV быуаттарҙа нигеҙ һалынған[126]. Әзербайжан телендәге автор әҙәбиәте һәйкәленең һаҡланып ҡалған иң иртә өлгөһө XIV быуатҡа ҡарай — ул Изеддин Ғасаноғлының газеле — шиғри юлы[127][128][129]. Хәҙерге заман әзербайжан әҙәби теле, Мирза Фаталм Ахундов, Джалил Гусейнкули оғлы Мамедкулизаде, М. А. Сабир кеүек алдынғы ҡарашлы әҙәбиәт эшмәкәрҙәре һәм мәғрифәтселәренең тырышлығына таянып, формалашҡан; уның яңы үҫеш этабы 1918 йылда Әзербайжан Демократик Республикаһы барлыҡҡа килеүенә һәм милләттең консолидацияһына бәйләнгән.

Әзербайжан телендә гәзит-журналдар 1820—1830 йылдарҙа баҫыла башлаған.[130]

Хәҙерге хәле үҙгәртергә

Әзербайжан теле Әзербайжан Республикаһының дәүләт теле һәм Дағстан Республикаһының рәсми телдәренең береһе. Дағстан]] (Рәсәй).

2001 йылдың 18 июнендә Әзербайжан президенты Гейдар Алиев «Дәүләт телен ҡулланыуҙы камиллаштырыу тураһында» тигән Указына ҡул ҡуя, 2001 йылдың 1 авгусында бөтөн ерҙә лә әзербайжан алфавитын латин графикаһына алмаштырыу башҡарылған. 2001 йылдың 9 авгусында «Әзербайжан алфавиты һәм теле» тигән Указ сыҡҡандан башлап, 1 август Әзербайжан алфавиты һәм теле көнө байрамы итеп билдәләнә[131].

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство "Большая Советская Энциклопедия", 1969, стр. 277.

  2. ↑ Azerbaijani, North. Дата обращения: 17 июнь 2016. Архивировано 17 июнь 2016 года.
  3. ↑ Azerbaijani, South. Дата обращения: 17 июнь 2016. Архивировано 17 июнь 2016 года.
  4. ↑ Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова — одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике) Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. — IV. — СССР, Институт Этнографии им. М. Маклая, АН СССР, Москва: Наука, 1969. — С. 10. — 199 с. — 1700 экз.
  5. ↑ http://monderusse.revues.org/docannexe4079.html 2009 йыл 27 сентябрь архивланған. стр.188, Арсений Саппаров, International Relations Department, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, A.Saparov@lse.ac.uk — According to this plan some 100,000 people had to be «voluntarily» resettled. The emigration occurred in three stages: 10,000 people were resettled in 1948, another 40,000 in 1949, and 50 000 in 1950.29
  6. ↑ Hafeez Malik. Central Asia. The problem of Nagorno-Karabakh. — USA: Palgrave McMillan, 1996. — С. 149—150. — 337 с. — ISBN 0-312-16452-1, ISBN 978-0-312-16452-2.
  7. ↑ Согласно конституции, государственными языками республики являются русский и все языки народов Дагестана. Однако только 14 языков: русский, аварский, агульский, азербайджанский, даргинский, кумыкский, лакский, лезгинский, ногайский, рутульский, табасаранский, татский, цахурский, чеченский, имеют свою письменность и функционируют как государственные.
  8. ↑ Ethnologue total for South Azerbaijani plus Ethnologue total for North Azerbaijani
  9. ↑ «Peoples of Iran» 2016 йыл 3 март архивланған. in Looklex Encyclopedia of the Orient. Retrieved on 22 January 2009.
  10. ↑ http://www.terrorfreetomorrow.org/upimagestft/TFT%20Iran%20Survey%20Report%200609.pdf
  11. ↑ «Iran: People» 2012 йыл 3 февраль архивланған., CIA: The World Factbook: 24% of Iran’s total population. Retrieved on 22 January 2009.
  12. ↑ G. Riaux, «The Formative Years of Azerbaijan Nationalism in Post-Revolutionary Iran», Central Asian Survey, 27(1): 45-58, March 2008: 12-20 %of Iran’s total population (p. 46). Retrieved on 22 January 2009.
  13. ↑ «Iran» 2007 йыл 11 март архивланған., Amnesty International report on Iran and Azerbaijan people . Retrieved 30 July 2006.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Ширалиев, 1996, с. 163
  15. ↑ Садыхов М. М. Ф. Ахундов и русская литература. — Баку: Язычы, 1986. — С. 135.
  16. ↑ Бестужев-Марлинский А. А. Кавказские повести. — Спб.: Наука, 1995. — С. 500. — ISBN 5-02-027932-3.
  17. ↑ Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Азербайджанское гос. изд-во, 1958. — С. 126.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Ениколопов И. К. Поэт Мирза-Шафи. — Б.: Издательство Азербайджанского филиала Академии наук СССР, 1938. — С. 70—71.
  19. ↑ Березин И. Н. Путешествие по Северной Персии. — Казань, 1852. — С. 90.
  20. ↑ История Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2. — С. 331.
  21. ↑ Сумбатзаде А. С., 1990, с. 280—281
  22. ↑ ТАТАРСКИЕ ЯЗЫКИ. Литературная энциклопедия. Архивировано 5 февраль 2012 года.
  23. ↑ Azerbaijan — Encyclopædia Iranica. Multiple Authors

  24. ↑ ИГОРЬ Ъ-ЩЕГОЛЕВ Азербайджан получил государственный язык // Газета Коммерсантъ №69. — 24.12.1992.
  25. ↑ 1995 йылдың 12 ноябрендә ҡабул ителгән Әзербайжан Республикаһы конституцияһы
  26. ↑ AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish
  27. ↑ İnzibati — ərazi bölgüsü, əhalinin sayı və tərkibi. Əhalinin milli tərkibi, ana dili və sərbəst danışdığı dillərə görə bölgüsü. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. (әзерб.)
  28. ↑ G. Doerfer AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 245—248.
  29. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года. Т. 4: Национальный состав и владение языками, гражданство. — С. 142.
  30. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года. Т. 4: Национальный состав и владение языками, гражданство. — С. 144—145.
  31. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года. Т. 4: Национальный состав и владение языками, гражданство. — С. 9.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Азербайджанский язык — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  33. ↑ 33,0 33,1 Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Тюркские языки. — М.: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 66—67.
  34. ↑ Большая советская энциклопедия. — Государственное научное издательс︣тво, 1949. — Т. 1. — С. 486.

  35. ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevier, 2009. — С. 112—113. — ISBN 0-08-087774-5, ISBN 978-0-08-087774-7.
  36. ↑ Ширалиев М. Ш. Диалекты и говоры азербайджанского языка // Диалекты тюркских языков: очерки. — М.: «Восточная литература» РАН, 2010. — С. 37. — ISBN 978-5-02-036421-9.
  37. ↑ Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. — М.: Наука, 1997. — Т. 1. — С. 50. — ISBN 5-02-011237-2.
  38. ↑ Мудрак О. А. Об уточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 729—730, 735. — ISBN 5-02-022638-6.
  39. ↑ Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 139.
  40. ↑ 40,0 40,1 «История Востока» (Восток в средние века — с XIII в. х. э.)
  41. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 102. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.

  42. ↑ Ширалиев М. Ш. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — № 1. — С. 78.
  43. ↑ Ширалиев, 1996, с. 160
  44. ↑ Мирра Моисеевна Гухман. Типы наддиалектных форм языка. — Институт русского языка (Академия наук СССР): Наука, 1981. — С. 78. — 308 с.
  45. ↑ Сумбатзаде А. С., 1990, с. 260—261: «Нет сомнения в том, что персидский язык был более древним, развитым и богатым, а тюркско-азербайджанский — относительно молодым и ставшим, как мы видели, литературным языком лишь с XI—XIV вв. […] Не следует, однако, забывать, что тюрко-азербайджанский язык того периода в значительной мере носил общетюркский характер огузской группы этого языка и был понятен в своей основе как азербайджанцам, так и туркменам и туркам. С конца же XV в., когда в Азербайджане прекратился приток тюркоязычных племён, кипчакской группы с севера, огузской группы с востока, а также началось размежевание с анатолийскими турками после образования Османского государства, азербайджанский язык все более стабилизировался, шлифовался […] выделяясь в самостоятельный язык тюрко-огузской группы […] Одним из показателей этого процесса (XVI—XVIII вв.) является переход «от многовариантности к одновариантности» в произношении слов, частей речи и т. д., проанализированных в книге М. Джангирова «Образование азербайджанского национального литературного языка».»
  46. ↑ G. Doerfer AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 245—248.

  47. ↑ Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.
  48. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. — М.: Восточная литература, 2002. — С. 515. — ISBN 5-02-017711-3, 5-02-018102-1.

  49. ↑ Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке // Известия АзФАН СССР. — Баку, 1944. — № 7. — С. 77.
  50. ↑ Сумбатзаде А. С., 1990, с. 266: «Шулай итеп, беҙ XVIII быуатта әзербайжандарҙың, уғыҙ төркөмөндә айырып торорлоҡ, халыҡты халыҡ итеп билдәләүсе, үҙенсәлекле тулы ҡанлы теле формалашҡан тип раҫларға нигеҙебеҙ бар.»
  51. ↑ Ширалиев, 2001, с. 50
  52. ↑ Будагова З. Азербайджанский язык (краткий очерк). — Баку: Элм, 1982. — С. 5.
  53. ↑ 53,0 53,1 H. Javadi, K. Burrill AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 251—255.

  54. ↑ Ашурбейли С. История города Баку. — Баку: Азернешр, 1992. — С. 191. — ISBN 5-552-00479-5.
  55. ↑ Turkic languages — Британника энциклопедияһында

  56. ↑ Баку, губернский город // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  57. ↑ John R. Perry. Turkic-Iranian contacts i. Linguistic contacts, Encyclopædia Iranica (January 24, 2006).

  58. ↑ Savory Roger. Iran Under the Safavids. — Cambridge University Press, 2007. — P. 213. — ISBN 0-521-04251-8, ISBN 978-0-521-04251-2.

  59. ↑ Mazzaoui Michel B. Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period // Turko-Persia in Historical Perspective. — Cambridge University Press, 2002. — P. 86–87. — ISBN 0-521-52291-9, ISBN 978-0-521-52291-5.

  60. ↑ Vladimir Minorsky. «The Poetry of Shah Ismail», Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 10. No. 4, 1942, p. 1006a.
  61. ↑ Laurence Lockhart, Peter Jackson. The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press, 1986, p. 950, ISBN 0-521-20094-6
  62. ↑ Ronald W. Ferrier, «The Arts of Persia». Yale University Press. 1989. pg 199
  63. ↑ Сумбатзаде А. С., 1990, с. 225
  64. ↑ Сумбатзаде А. С., 1990, с. 263—264: «Во второй половине XVIII в. азербайджанский язык впервые становится языком государственных актов, официальной переписки в административных учреждениях, в частности, в канцелярии Северо-восточного объединения, созданного Фатали-ханом. Об этом свидетельствуют сохранившиеся в русских архивах тексты разных документов подобного характера. Так, например, в документе на азербайджанском языке, направленном в феврале 1768 г. Кизлярскому коменданту русским чиновником, находившимся в то время в гор. Шемахе, очевидно, кумыком по национальности Темур-беком, было написано: «Кубинский Фатали-хан со внуком Аджи Челебиевым, Усейн-ханом, собрав войска свои, приняли движение... к новой и старой Шемахе, которыми без войны овладели». Сохранился текст соглашения, заключённого в апреле 1776 г. между южнодагестанскими феодалами и Фатали-ханом, об их примирении. В этом соглашении на чисто азербайджанском языке было написано следующее: «Между нами и дербентским, и кубинским Фатали-ханом в наши дела подводим черты и соглашаемся на примирение».»
  65. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 26.

  66. ↑ Ширалиев М. Ш. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — № 1. — С. 79.
  67. ↑ 67,0 67,1 Асланов, 1989, с. 35
  68. ↑ Развитие национально-русского двуязычия. — М.: Наука, 1976. — С. 41.
  69. ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevier, 2009. — С. 110—113. — ISBN 978-0-08-087774-7.
  70. ↑ Садыхов М. М. Ф. Ахундов и русская литература. — Баку: Язычы, 1986. — С. 137.. А. А. Бестужев-Марлинский «Ҡыҙыл ашъяулыҡ» хикәйәһендә раҫлауынса: «Ҡаф тауы арты татар теле төрөк теленән айырыла, һәм уның менән, нәҡ Европала француз теле белгән кеүек, Азияны арҡырыға буй йөрөп сығырға мөмкин»
  71. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 33.
  72. ↑ 72,0 72,1 Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.

  73. ↑ История Дагестана. — М.: Наука, 1967. — Т. 1. — С. 279.
  74. ↑ 74,0 74,1 Рамазанов Х. Х., Шихсаидов А. Р. Очерки истории Южного Дагестана. — Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР, 1964. — С. 262—265.
  75. ↑ 75,0 75,1 Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 93.
  76. ↑ Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 121.
  77. ↑ Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 128.
  78. ↑ Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 119.
  79. ↑ Кавказские языки // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  80. ↑ Табасаранский язык. БСЭ. Архивировано 23 август 2011 года.
  81. ↑ Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 113—114.
  82. ↑ Волкова Н. Г. Материалы экономических обследований Кавказа 1880-х годов как этнографический источник // Кавказский этнографический сборник. — М.: Наука, 1984. — Т. 8. — С. 222.
  83. ↑ Сергеева Г. А. Этнографические наблюдения в Азербайджане // Полевые исследования Института этнографии 1982. — М.: Наука, 1986. — С. 103.
  84. ↑ Эзов Г. А. Сношения Петра Великого с армянским народом. — Типография Императорской Академии Наук, 1898.
  85. ↑ Lenore A. Grenoble. Language policy in the Soviet Union. Springer, 2003; p. 130.

  86. ↑ Талибов Б. Б. Цахурский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. — М: Наука, 2005. — Т. 3. — С. 335. — ISBN 5-02-011267-4, 5-02-011237-2 (Т.2).
  87. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34-35. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.

  88. ↑ Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты. (Сборник документов). — Баку, 1998, с. 201
  89. ↑ Декреты Азревкома 1920-1921 гг: сборник документов. — Азербайджанское государственное издательство, 1988. — С. 208.
  90. ↑ Гулиев Дж. Б. Под знаменем ленинской национальной политики (осуществление Коммунистической партией ленинской национальной политики в Азербайджане в 1920—1925 гг.). — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1972. — С. 284.
  91. ↑ Гулиев Дж. Б. Под знаменем ленинской национальной политики (осуществление Коммунистической партией ленинской национальной политики в Азербайджане в 1920—1925 гг.). — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1972. — С. 285.
  92. ↑ Гасанлы, 2009, с. 140—141
  93. ↑ Гасанлы, 2009, с. 175—177
  94. ↑ Гасанлы, 2009, с. 8
  95. ↑ Совыет Юнион. Конституция (Основной Закон) Союза Советских Социалистических Республик, конституции (Основные Законы) Союзных Советских Социалистических Республик. — 1978. — С. 278.
  96. ↑ Алиев С. М. К национальному вопросу в современном Иране // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 77. — М.: Наука, 1964. — С. 49.
  97. ↑ Иванов М. С. Новейшая история Ирана. — М.: Мысль, 1965. — С. 105.
  98. ↑ Гасанлы Дж. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны (1941—1946 гг). — Герои Отечества, 2006. — С. 216. — ISBN 5-91017-012-0.
  99. ↑ Иванов М. С. Новейшая история Ирана. — М.: Мысль, 1965. — С. 111, 117.
  100. ↑ H. Javadi, K. Burill. Azeri Literature in Iran (ингл.). AZERBAIJAN x. Azeri Literature. Encyclopaedia Iranica. Дата обращения: 26 сентябрь 2010. Архивировано 27 август 2011 года.

  101. ↑ Конституции государств Азии: в 3 т. — Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ: Норма, 2010. — Т. 1: Западная Азия. — С. 244. — ISBN 978-5-91768-124-5, ISBN 978-5-91768-125-2.
  102. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 48.
  103. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 293.
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 Тагиев И. Мирза Фатали Ахундов и новый тюркский алфавит. Кн. II // Культура и письменность Востока. — Баку, 1928. — С. 58—59.
  105. ↑ АХУ́НДОВ, Мирза Фаталии. Кратка литературная энциклопедия. Архивировано 31 май 2012 года.
  106. ↑ Алпатов В. М. 150 языков и политика. 1917—2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. — М.: Крафт+, Институт востоковедения РАН, 2000. — С. 66.
  107. ↑ История Азербайджана. — Баку: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1963. — Т. 3, часть 1. — С. 432.
  108. ↑ НОВЫЙ АЛФАВИТ. Литературная энциклопедия. Архивировано 31 май 2012 года.
  109. ↑ Алпатов В. М. 150 языков и политика. 1917—2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. — М.: Крафт+, Институт востоковедения РАН, 2000. — С. 48.
  110. ↑ Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1971. — Т. 7. — С. 504.
  111. ↑ Иванов М. С. Племена Фарса, кашкайские, хамсе, кухгилуйе, мамасани. — М.: Труды Института этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая, 1961. — Т. LXIII. — С. 33.
  112. ↑ Michael Knüppel. QAŠQĀʾI TRIBAL CONFEDERACY ii. LANGUAGE // ENCYCLOPÆDIA IRANICA.
  113. ↑ Ширалиев, 2001, с. 51
  114. ↑ Грамматика, 1971, с. 16
  115. ↑ Ширалиев, 2001, с. 52
  116. ↑ 116,0 116,1 Грамматика, 1971, с. 41
  117. ↑ Будагова, 1982, с. 54
  118. ↑ Грамматика, 1971, с. 43—44
  119. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Зейналов төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  120. ↑ {{книга − |автор = Будагова З. И. − |заглавие =Азербайджанский язык (краткий очерк) − |издательство =Элм − |место =Баку − |том = − |год = 1982 − |страницы =27 − |isbn = − }}
  121. ↑ Ширалиев, 2001, с. 57
  122. ↑ Египетский профессор издал на арабском языке труды азербайджанского просветителя, Информационное Агентство "The First News" (10.12.2009).
  123. ↑ Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Тюркские языки. — М.: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 88.
  124. ↑ Минең олатайым Коркут китабы. Уғыҙ героик эпосы. М-Л, 1962
  125. ↑ «Китаби дедем Коркуд ала лисани таифеи огузан»
  126. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Глава V. — М.: «Восточная литература», 2002. — ISBN 5-02-017711-3
  127. ↑ Антология азербайджанской поэзии в 3-х томах, т. 1, М., 1960.
  128. ↑ Даулет-шах Алайе Самарканди, Тезкерет-ош-шаорае, (Тегеран, 1337 с г. х. (1958))
  129. ↑ Азәрбаjҹaн әдәбиjjаты тарихи, ч. 1, Бакы, 1960.
  130. ↑ 1892 йылдың октябренән 1893 йылдың 25 октябренә саҡлы Ҡаф тауы крайында түбәндәге баҫмалар сыҡҡан: әрмән телендә — 84, грузин телендә — 66, рус телендә — 39, әзербайжан телендә — 2, француз телендә — 3 һәм немец телендә — 1 См. : [ЭСБЕ]
  131. ↑ Сегодня - День азербайджанского алфавита и языка, Информационное Агентство "The First News" (01 августа 2009).

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Асланов А. М. Азербайджанский язык в орбите языкового взаимодействия (Социально-лингвистическое исследование). — Баку: Элм, 1989. — С. 71—72. — ISBN 5-8066-0213-3.
  • Будагова З. Азербайджанский язык (краткий очерк). — Баку: Элм, 1982.
  • Гасанлы Дж. П. Хрущёвская «оттепель» и национальный вопрос в Азербайджане (1954-1959). — Флинта, 2009. — С. 140—141.
  • Грамматика азербайджанского языка (фонетика, морфология и синтаксис). — Баку: Элм, 1971.
  • Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
  • Ширалиев М. Ш. Азербайджанский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М., 1996.
  • Ширалиев М. Ш. Азербайджанский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств. — М.: Наука, 2001. — Т. I.

Һылтанмалар үҙгәртергә

 
Википедия
 
Википедия

Ҡалып:Wiktionarycat Ҡалып:Wikiquote

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Әзербайжан_теле&oldid=1269624» битенән алынған