Википедия

Ярослав Владимирович Мудрый

Яросла́в Влади́мирович (һуңғы тарихнамә традицияы буйынса Яросла́в Му́дрый; яҡынса 978 йыл[10] — 1054 йылдың 20 феврале, Вышгород) — Ростов кенәзе (987—1010), Новгород кенәзе (1010—1034), Бөйөк Киев кенәзе (1016—1018, 1019—1054).

Ярослав Владимирович Мудрый
Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-mis" does not exist.
Герб
Рәсем
Зат ир-ат
Гражданлыҡ Киев Русе
Патронимы йәки матронимы Владимирович[d], Владимирович[d] һәм Владимирович[d]
Титул Кенәз
Ҡушамат Мудрый
Тыуған көнө 978[1]
Тыуған урыны Бөйөк Новгород, Киев Русе
Вафат булған көнө 20 февраль 1054
Вафат булған урыны Вышгород[d], Киев Русе
Ерләнгән урыны Софийский собор[d]
Атаһы Владимир I
Бер туғандары Предслава Владимировна[d], Мария Добронега[d], Премислава Владимировна[d], Вышеслав Владимирович[d], Мстислав Владимирович Храбрый[d], Изяслав Владимирович[d], Всеволод Владимирович[d], Борис Владимирович[d], Глеб Владимирович[d] һәм Станислав Владимирович[d]
Хәләл ефете Ингигерда[2][3][4][…]
Балалары Елизавета Ярославна[d][5], Анастасия Ярославна[d][5], Анна Ярославна[d][6][7][5], Изяслав Ярославич[d], Святослав Ярославич[d], Всеволод Ярославич[d][8][5], Игорь Ярославич[d][9], Владимир Ярославич[d], Илья Ярославич[d], Вячеслав Ярославич[d] һәм Агата[d]
Нәҫеле Рюриковичтар
Һөнәр төрө сәйәсмән
Биләгән вазифаһы великий князь Киевский[d], великий князь Киевский[d], великий князь Новгородский[d] һәм князь Ростовский[d]
Статус канонизации благоверный[d]
Праздник святого 5 март
Мисәттең/эмблеманың һүрәтләнеше
 Ярослав Владимирович Мудрый Викимилектә

Ярослав Владимирович — кенәз Владимир Святославичтың (Рюриковичтар ырыуынан) һәм Полоцк кенәзе ҡыҙы Рогнеда Рогволодовнаның улы, күп Европала идара иткән күп кенә хакимдарҙың атаһы, олатаһы, ҡартатаһы, бабаһы. Суҡындырылғанда Георгий тигән исем бирелгән. Урыҫ православие сиркәүендә һәм Украина православие сиркәүендә динле, тәҡүәле кенәз тип хөрмәт ителә; уны хәтерләү көнө — кәбисә йылдың 20 февраля (4 марта) йәки кәбисә булмаған йылдың 20 февраля (5 марта).

Ярослав Владимирович осоронда Рустә ғибәҙәтханалар төҙөлә башлай, мәҙәниәт һәм мәғариф үҫешә, халыҡ һаны арта, Киев бай ҡалаға әүерелә, урыҫ хоҡуғының «Русская правда» тип тарихҡа ингән беренсе билдәле закондар йыйынтығы баҫыла. Ярослав Мудрый Швеция менән дуҫтарса мөнәсәбәт төҙөй, шулай уҡ Византия, Изге Рим империяһы һәм башҡа Европа илдәре менән мөнәсәбәттәрҙе яйға һала.

Ярославтың тыуған йылы һәм уның өлкәнлеге үҙгәртергә

Ярослав беренсе тапҡыр «Повесть временных лет» йылъяҙмаһының 6488 мәҡәләһендә (980) телгә алына, бында уның атаһы Владимир Святославичтың Рогнедаға өйләнеүе тураһында бәйән ителә, шунан һуң был никахтан тыуған 4 улы: Изяслав, Мстислав, Ярослав һәм Всеволод[11][12] һанап кителә. 6562-се мәҡәләлә (1054) йыл, Ярославтың вафат булыуы тураһында әйтелә, ул 76 йыл йәшәй (боронғо урыҫ йыл иҫәбе буйынса, йәғни 75 йәшкә етә һәм 76-сы йәшендә вафат була)[13]. Шулай итеп йылъяҙма мәғлүмәтенә ярашлы, Ярослав 978 йәки 979 йылда тыуған. Был дата әҙәбиәттә иң киң ҡулланылғаны.

Ләкин был йыл тураһында мәғлүмәт хаталы тигән фекер бар. Был мәҡәлә аҫтындағы Йылъяҙма мәҡәләһендә 1016 (6524) йыл Ярославтың Киевта бергәләп кенәзлек итеүе тураһында әйтелә:

Бе же Ꙗрославъ тогда · к҃ и҃ · лѣтъ Было же Ярославу тогда 28 лет. [14][15]

Ул саҡта Ярославҡа 28 йәш була. Был хәбәргә ышанғанда, Ярослав 988 йәки 989 йылда тыуған булырға тейеш.Һәм ул төрлөсә аңлатыла. Татищев хата бар, был урында 28 түгел, ә 38 йыл булырға тейеш, ти. Беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланмаған уның ҡарамағындағы элекке (Раскольничий, Голицынский һәм Хрущев) йылъяҙмаларҙа 3 вариант — 23, 28 һәм 34 йылдар бирелгән була[16][17] ә Ырымбур манускриптына ярашлы, Ярославтың тыуыу датаһы 972 йыл[18] тип иҫәпләнә. Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер һуңғы йылъяҙмаларҙа 28 түгел, ә 18 (София беренсе йылъяҙмаһы[19], Архангелогородский йылъяҙмасыһы[20], Ипатьев йылъяҙмаһының[21] Ипатьев исемлеге) тип уҡыла. Ә Лаврентьев йылъяҙмаһында «Ярослав ул саҡта Новегородта 28 йыл булды»[22] тип бирелгән. С. М. Соловьёвҡа был хәбәрҙе Ярославтың Новгород кенәзе булған осоро тип фаразлауға нигеҙ биргән: әгәр 18 йыл дөрөҫ тип ҡабул итһәң, 998 йылдан, әгәр 28 йыл тип алғанда — бер үк ваҡытта Ростовта һәм Новгородта 988 йылдан[12][23] хакимлыҡ иткәнлеге күренә. Соловьёв шулай уҡ Ярослав 76 йәшендә вафат булған тигән мәғлүмәткә шикләнеп ҡараған.

Хәҙерге ваҡытта нығынған фекер буйынса, Владимир һәм Рогнеда 978 йылда никахлашҡан. Йылъяҙмалар мәғүмәте буйынса, Владимир Киевта 37 йыл хакимлыҡ иткән. Бынан тыш, Иаков Мних 6486 (978) йылдың 11 июне тигән датаны күрһәтә[24][25].|group="комм"}}, шулай уҡ Ярослав Рогнеданың өсөнсө улы булғанлыҡтан, ул 978 йылда тыуған тигән мәғлүмәт дөрөҫ түгел. Тарихсылар фекере буйынса, 76 йәштә үлгән тигән хәбәр Ярославты Святополк Владимирович Окаянныйҙан өлкәнерәк тип күрһәтеү маҡсатынан булыуы ихтимал. Әммә кенәз Владимир үлгән осорҙа тап Святополк иң өлкәне булған тигән мәғлүмәт тә бар [комм 1]. Был раҫлауҙың ситләтелгән мәғлүмәте тип, Святополк өлкән булғанлыҡтан, Ростов кенәзе Борис Владимирович дружинаһына Киевты яуларға теләмәүен белдергән һүҙҙәрен килтереп була:

Онъ же рѣче · Не буди мнѣ възнѧти рукꙑ на брата старъшаго · аще и отецъ ми умре · то сь ми буди въ отца мъсто[12][26]

Әлеге ваҡытта Святополктың өлкәнерәк булыуы — иҫбатлатланған факт, ә уны йәшерәк күрһәтеп, йылъяҙмасы шуның менән бөйөк кенәз исемен йөрөтөүгә Ярослав хоҡуҡлы икәнен дәлилләү маҡсатында тырышҡан тиергә була.

Әгәр традицион тыуыу датаһын һәм Святополктың өлкәнлеген ҡабул иткәндә, был йылъяҙмаларҙа тасуирланған Владимир менән Ярополктың Киев тәхете өсөн көрәшен ҡабаттан ҡарауға алып килә, Полоцкты баҫып алыуҙы һәм Владимирҙың, диңгеҙ аръяғына киткәнсе, Рогнедаға өйләнеүен 976 йә 977 йыл тип күрһәтеүгә килтерә[27].

1939—1940 йылдарҙа үткәрелгән һөйәк ҡалдыҡтарын тикшереү мәғлүмәте Ярославтың вафатына тап килгән йәше тураһында өҫтәмә мәғлүмәт бирә.Перхавко В. Б., Сухарев Ю. В. Воители Руси IX—XIII вв.. — М.: Вече, 2006. — С. 64. — ISBN 5-9533-1256-3.</ref>. Д. Г. Рохлин Ярослав 50 йәшендә вафат булған һәм 986 йылда тыуыуы ихтимал ти, ә В. В. Гинзбург — 60-70 йәш тип билдәләй[28][29]. Ошо мәғлүмәттәргә нигеҙләнеп, Ярослав 983 һәм 986 йылдар[12]араһында тыуған тип фаразларға була.

Бынан тыш, ҡайһы бер тарихсылар, Н. И. Костомаровҡа эйәреп, Ярослав Рогнеданың улы булыуына шик белдерҙе[30][31]. Әммә был фекер йылъяҙмаларҙа бер нисә тапҡыр Ярослав Рогнеданың улы тигән мәғлүмәткә ҡаршы килә. Шулай уҡ француз тарихсыһы Арриньондың[32] фаразына ярашлы, Ярослав византия батшабикәһе Аннаның улы була һәм 1043 йылда Ярославтың византия эске эштәренә ҡыҫылыуы тап шуның менән аңлатыла. Әммә был фараз да шулай уҡ бөтә башҡа сығанаҡтарға ҡаршы килә[33].

Ростов осоро үҙгәртергә

«Повесть временных лет» 6496 (988) йылғы хәбәрендә Владимир Святославович үҙенең улдарын төрлө ҡалаларға хаким итеп ултыртты. Һанап үткән улдары араһында Ростов[34] хакимы Ярослав та бар. Әммә был мәҡәләлә күрһәтелгән дата, 988 йыл, уның эсенә бик күп ваҡиғалар һыйғанлыҡтан, бик шартлы. Тарихсы Алексей Карпов, Ярослав Ростовҡа 989 йылдан да алда китеүе мөмкин түгел тип фаразлай.

Йылъяҙмаларҙа, тәхеткә ултырғаны тураһында хәбәрҙән башҡа, Ярославтың Ростовта идара итеүе тураһында бер мәғлүмәт тә юҡ. Уның биографияһының ростов осоро тураһындағы бөтә мәғлүмәт һуңғы осорға ҡарай һәм легендар характерлы, уларҙа тарихи дөрөҫлөк аҙ дәрәжәлә.

Ярослав Ростов тәхеткә бала көйө генә ултырғанлыҡтан, реаль власть уның менән бергә килгән остазы ҡулында була. А. Карпов фекере буйынса, йылъяҙмаларҙа 1018 йылда телгә алынған тәрбиәсеһе «Буды исемле кормилец һәм воевода (йәки Будый)» булыуы мөмкин[35]. Моғайын, ул Новгород ҡалаһында Ярославтың яҡын арҡаҙашы булғандыр, әммә Новгородта кенәзлек иткән осорҙа уға кормилец кәрәк булмай, Ростов ҡалаһында кенәзлек иткәнендә Ярославтың тәрбиәсеһе булыуы ихтимал.

 
Ярославлгә нигеҙ һалынған легендар урындағы иҫтәлекле билдә

Ярославтың Ростов ҡалаһында идара итеүе осоро менән кенәз хөрмәтенә аталған Ярославль ҡалаһына нигеҙ һалыныуҙы бәйләйҙәр. Ярославль ҡалаһы беренсе тапҡыр «Повесть временных лет» йылъяҙмаһында 1071 йылда Ростов ерендә[36] аслыҡ арҡаһында «сихырсылар йәғни күҙ буяусылар ихтилалы» уңайынан телгә алына. Әммә ҡалаға Ярослав нигеҙ һалған тигән риүәйәттәр ҙә бар. Уларҙың береһенә ярашлы, Ярослав Волга буйлап Новгродтан Ростовҡа сәйәхәткә сыҡҡан. Легенда буйынса, юлда уға айыу һөжүм итә, Ярослав уны ярандары ярҙамында айбалта менән сабып үлтерә. Бынан һуң кенәз Волга ярындағы кеше аяғы баҫмаған моронда ҙур булмаған ҡәлғә төҙөргә бойора, һуңынан уның исеме бирелә — Ярославлгә нигеҙ һалына. Был риүәйәт 1877 йылда баҫылған "Ярославль ҡалаһын төҙөү тураһында хикәйәт"тә сағылыш тапҡан. Был сағылдырған риүәйәт булып ҡалған «Ярославль ҡалаһын төҙөү тураһында хикәйәт», 1877 йылда баҫыла. Тарихсы һәм археолог Н. Н. Воронин тикшеренеүҙәренә ярашлы, «Хикәйәт» XVIII—XIX быуаттарҙа яҙылған, ти, әммә уның нигеҙендә хәҙерге Рәсәйҙең урман һыҙатында йәшәгән элекке ҡәбиләләренең боронғо айыу культы менән бәйләнгән халыҡ риүәйәттәре ята тип фаразлай[37]. Легенданың элгәрерәк фаразы 1827 йылда баҫылған М. А. Ленивцев мәҡәләһендә килтерелә.[38].

Әммә ярослав риүәйәте, бәлки, ҡаланың башланғыс тарихы менән бәйле ҡайһы бер фактты сағылдырһа ла, тап кнәз Ярослав менән бәйлелер, тип раҫлауға шикләнеп ҡарау бар.

1958—1959 йылдарҙа Ярославль тарихсыһы Михаил Германович Мейерович ҡала 1010 йылдан да алда барлыҡҡа килмәгән тип нигеҙләне. Әлеге ваҡытта был дата Ярославль ҡалаһына нигеҙ һалыныу датаһы тип һанала[39][40].

Ярослав, Новгородта кенәзлек иткән өлкән ағаһы Вышеслав вафат булғанға тиклем, Ростовта хакимлыҡ итә. «Повесть временных лет» йылъяҙмаһы Вышеславтың вафат булыу датаһын хәбәр итмәй. «Дәрәжә китабы» (XVI быуат) Вышеслав «Повести временных лет» йылъяҙмаһында үлгән йылы (1000 йыл) күрһәтелгән Ярославтың әсәһе Рогнеданан алдараҡ вафат була. Әммә был мәғлүмәттәр документтарға нигеҙләнмәгән һәм, моғайын, тоҫмаллау ғыналыр. "Рәсәй тарихы"нда В. Н. Татищев икенсе төрлө фаразлай. Беҙҙең заманға килеп етмәгән ниндәйҙер йылъяҙма нигеҙендә (моғайын новгород сығышлы) ул Вышеславтың үлеме датаһын 6518 мәҡәләлә урынлаштыра — (1010/1011) йыл[41]. Әлеге ваҡытта был датаны тарихсыларҙың күпселеге ҡабул иткән. Новгородта Вышеславты Ярослав алмаштыра[42].

Новгород осоро үҙгәртергә

 
Детинецтан Ярослав ихатаһына күренеш

Вышеслав үлгәндән һуң, Владимир Святославовичтың өлкән улы булып Святополк Владимирович Окаянный һаналған. Әммә хәбәре буйынса Титмар Мерзебургский мәғлүмәте буйынса, Владимир, уны хыянатта ғәйепләп, зинданға ултыртҡан була.[43]. Өлкәнлек буйынса киләһе улы, Изяслав, был ваҡытта вафат була, әммә ул тере саҡта уҡ атаһы мираҫы хоҡуғынан мәхрүм ителгән була — уға Полоцк уделы ғына бүленә. Владимир Новгородҡа Ярославты тәғәйенләй[44][45].

Ул осорҙа Новгород кенәзе, Киев кенәзлегенән ҡала, Ростов һ. б. кенәздәргә ҡарағанда юғарыраҡ статус һаналған. Новгород кенәзе йыл һайын Киевҡа 2000 гривна күләмендә яһаҡ түләгән, һәм был Новгородта һәм уға буйһонған ерҙәрҙән йыйылған яһаҡтың 2/3 өлөшөн тәшкил иткән. 1/3 (1000 гривна) кенәзде һәм уның дружинаһын тәьмин итеүгә тотонолған, уның үлсәме бары тик киев кенәзе дружинаһыныҡынан ғына кәм булған[46].

Ярославтың Ростов идаралығы осоро кеүек үк, Новгород кенәзлеге менән 1014 йылға тиклем идара итеү осоро тураһында йылъяҙмаларҙа мәғлүмәт бик аҙ. Моғайын, Ярослав башта Ростовтан Киевҡа килгәндер, ә унан Новгородҡа барғандыр. Һәм ул Новгородҡа, ихтимал, 1011 йылдан да иртәрәк килмәгәндер. Ярославҡа тиклемге кенәздәр Рюрик замандарынан бирле, ҡағиҙә булараҡ, Новгород эргәһендәге Рюрик Ҡаласығында йәшәгән, Ярослав ул саҡта ҙур ғына тораҡҡа әйләнгән Новгородта ҡалған. Уның кненәз ихатаһы Волховтың Сауҙа яғында урынлашҡан, был урын «Ярослав ихатаһы» тигән атама алған. Бынан тыш, Ярославтың Новгородтан көньяҡта ятҡан Старое Ракомо (Ракома) ауылында йәйге резиденцияһы ла булған[47].

Шул осорға Ярослав тәүге тапҡыр никахлашҡан[48]. Уның беренсе ҡатынының исеме билдәле түгел, уның исеме Анна булған тигән фараз бар[34].

Археологтар Новгородта ҡаҙыныу эштәре барышында Ярослав Мудрыйҙың кенәз грамотаһына эленгән әлегә берҙән-бер экземпляр ҡурғаш мисәтен тапты. Уның бер яғында һөңгө һәм ҡалҡан тотҡан изге яугир Георгий һүрәте һәм уның исеме яҙылған, икенсе яғында — плащ һәм тоҡа кейгән, сағыштырмаса йәш, тырпайған мыйыҡлы һаҡалһыҙ кеше һәм һындың күкрәге тәңгәленә: «Ярослав. Рус кенәзе» тип яҙылған. Күрәһең мисәттә кенәздең, көмөрө йыртҡыс танаулы көслө ихтыярлы кешенең, шартлы тип атарлыҡ портреты эшләнгән. Билдәле ғалим — археолог һәм скульптор, антрополог Герасимов Михаил Михайлович тарафынан Ярославтың баш һөйәге буйынса кенәздең йөҙө, ҡиәфәте тергеҙелгән[34].

Атаһына ҡаршы баш күтәреүе үҙгәртергә

1014 йылда Ярослав атаһына, Киев кенәзе Владимир Святославичҡа йыл һайын түләнә торған 2 мең гривна яһаҡты (урок) түләүҙән ҡәтғи баш тарта[45]. Тарихсылар Ярославтың был ғәмәлен, Владимирҙың һуңғы йылдарҙа үҙенә яҡынайтҡан һәм кенәз дружинаһы менән дә командалыҡ итеүҙе кесе кенәздәрҙең береһенә, ростов кенәзе Борис Владимирович Святойға, тапшырыуына шикләнеүе менән аңлатырға мөмкин, сөнки атаһының был хәрәкәте ысынында Бористы тәхет вариҫы тип таныуын аңлатҡан. Өлкән улы Святополк шуның өсөн дә Владимирға ҡаршы баш күтәргәндер тиергә була, бынан һуң ул (атаһы үлгәнгә тиклем) ябып ҡуйыла. Һәм тап ошо хәбәрҙәр Ярославты атаһына ҡаршы сығыырлыҡ хәлгә килтерә[49].

Йылъяҙма хәбәр итеүенсә, Ярослав, атаһына ҡаршы тороуҙа ярҙамға диңгеҙ ръяғынан варягтарҙы саҡыра, улары Эймунд командалығында килеп етәләр[45]. Киев янындағы Берестово ауылында йәшәгән Владимир, походҡа әҙерләнергә бойора, ләкин ауырып китә[50]. Бынан тыш, 1015 йылдың июнендә бәшнәктәр баҫып инә һәм Борис етәкселегендә Ярославҡа ҡаршы армияны дала баҫҡынсыларына ҡаршы йүнәлтергә тура килә, һәм улары, Бористың яҡынлашыуын ишетеп, ҡасып китә[51].

Ярослав яллаған варягтар, эшһеҙлектән Новгородта сыуалыштар ойоштора. Беренсе Новгородская йылъяҙмаһы:

  …варягтар ир ҡатындарын көсләй башлай[52].  

Һөҙәмтәлә новгородлылар, был хәлгә түҙеп тормай, баш күтәрә һәм бер төндә варягтарҙы ҡырып һала. Ярослав был ваҡытта үҙенең ҡла аръяғы резиденцияһында, Ракомала, була. Был турала белгәндән һуң, болала ҡатнашҡан новгород юғары ҡатламы вәкилдәрен, ғәфү итәм тип вәғәҙә биреп, үҙенә саҡырта, ә улары килгәндән һуң, аяуһыҙ үс ала. Был хәл 10145 йылдың июль — авгусында була[53].

Киев тәхете өсөн көрәш үҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Междоусобная война на Руси (1015—1019)

1015 йылдың 15 июлендә Берестовола, улының сыуалышын туҡтатырға өлгөрмәй, Владимир Святославич вафат була. Һәм Ярослав киев тәхете өсөн, киев халҡы зиндандан сығарған һәм кенәз итеп иғлан иткән туғаны Святополк Владимирович Окаянныйға, ҡаршы көрәш башлай. Дүрт йылға һуҙылған был көрәштә Ярослав новгородлыларға һәм конунг Эймунда етәкселегендәге ялланған варяг дружинаһына таяна.

 
Русь Ярослав Мудрый осоронда

1016 йылда Ярослав Любеч янында Святополк ғәскәрен тар-мар итә һәм көҙ аҙағында Киевты яулай. Ул, һәр яугирға ун гривна биреп, новгород дружинаһын йомарт бүләкләй. Йылъяҙманан:

  …И отпусти их всех домой,— и дав им правду, и устав списав, тако рекши им: по се грамоте ходите, якоже списах вам, такоже держите.  

Любеч еңеүе генә Святополк менән көрәште туҡтатмай: тиҙҙән ул Киевҡа бәшнәктәр менән килә, ә 1018 йылда Святополк саҡырып килтергән Польша короле Болеслав I Храбрый Буг йылғаһындағы алышта Көнбайыш Буг ярында Ярослав ғәскәрен ҡыра, Болеслав I Киевты баҫып ала, Ярославтың апай-һеңлеләрен, ҡатыны Аннаны һәм үгәй әсәһен әсир итә, һәм ҡаланы ҡыҙының ире Святополкка биреү урынына, үҙе ҡалала тороп ҡалырға маташа. Ләкин киев халҡы, поляк дружинаһының рәхимһеҙлеген күреп, поляктарҙы үлтерә башлай, һәм Болеслав, Святополкты хәрби ярҙамынан мәхрүм итеп, ашығыс рәүештә Киевты ҡалдыра. Ә Ярослав, еңелгәндән һуң, Новгородҡа кире ҡайтып, «диңгеҙ аръяғына» ҡасырға әҙерләнә. Но новгородлылар, посадник Константин Добрынич етәкселегендә, кенәздең судноларын ватып-емереп, кенәзгә, уның өсөн Болеслав һәм Святополкка ҡаршы торасаҡтарын әйәтәләр. Улар аҡса йыя, конунг Эймунд варягтары менән яңы килешеү төҙөй һәм үҙҙәре лә ҡораллана. 1019 йылдың яҙ башында Ярослав торған был ғәскәр Святополкка ҡаршы яңы поход ойоштора. Альте (1019) йылғаһы буйындағы алышта Святополк еңелә, уның байрағын тартып алалар, ул яраланһа ла, ҡаса. Конунг Эймунд Ярославтан: «үлтерегә бойораһыңмы әллә юҡмы?» тип һорай[54], — Ярослав ризалыҡ бирә.

Киев осоро үҙгәртергә

 
Ярослав Владимировичтың Изге Георгий һыны төшөрөлгән Сребренигы

1019 йылда[55].|group="комм"}} швед короле Олаф Шётконунгтың ҡыҙы — Ингигердаға өйләнә, был ҡыҙҙы элегерәк Норвегия конунгы Изге Олав II Харальдсон әйттергән була, уға виса бағышлаған була һәм һуңыраҡ уның һеңлеһенә, Астрид Олафсдоттирға өйләнә. Ингигерданы Рустә оҡшаш исем — Ирина тип суҡындыралар[56]. Ирина иренән «Туй бүләге» сифатында Ингигерда яҡын-тирәләге ерҙәре менән Иҫке Ладога (Альдейгаборг) ерҙәрен ала, һәм артабан ул Ингерманландия (Ингигерданың ерҙәре) тип атала башлай[56][57][58].

1020 йылда Ярослав туғанының улы Брячислав Изяславич Новгородҡа һөжүм итә, әммә Ярослав уны Судома йылғаһында ҡыуып етә, был алышта әсирҙәрен һәм талаған байлығын ҡалдырып ҡаса. Ярослав уны эҙәрлекләй һәм 1021 йылда, удел итеп Усвяты һәм Витебск ҡалаларын биреп, тыныслыҡ шарттарына күндерә.

1023 йылда Ярославтың туғаны — Тмутаракань кенәзе Мстислав Владимирович Храбрый — союздаш хазарҙары һәм касогтары менән Черниговты һәм Днепрҙың Һул ярын баҫып ала, ә 1024 йылда Мстислав Листвена янындағы алышта (Чернигов янында) варяг Һуҡыр Якун етәкселегендәге Ярослав ғәскәрен ҡыйрата. Мстислав баш ҡалаһын Черниговҡа күсерә, Новгородҡа ҡасҡан Ярославҡа илселәрен ебәреп, Днепр буйындағы ерҙәрҙе бүлеүҙе һәм һуғыштарҙы туҡтатыуҙы тәҡдим итә:

  Үҙеңдең Киевыңда ултыр, һин — өлкән ағай, ә миңә әйҙә был яҡ булһын.  

1024 йылда Суздаль ере, «Повесть временных лет» йылъяҙмаһына ярашлы, ҡоролоҡ һәм иген булмауы арҡаһында аслыҡтан интеккән. Аслыҡ ихтилалға еткергән йәмәғәт көсөргәнеше артыуға сәбәп була: мәжүси жрецтар (волхвтар) ҡоролоҡ христианлыҡты көсләп индереү менән бәйле тип, суздаль халҡын болаға йәлеп итә, 1024 йылда улар христиан ғибәҙәтханаларын емерә һәм "старшая чадь"ты үлтерә башлай. Бола хаҡында ишеткән Ярослав дружинаһы менән Суздалға килә һәм сихырсыларҙы (волхв) ҡулға ала, улар язалана[59].

 
Ярослав Киевты киңәйтә. XV б. Радзивилл йылъяҙмаһынан миниатюра

1025 йылда Болеслав Храбрыйҙың улы Мешко II Польша короле, ә уның ике ир туғаны, Безприм һәм Отто Болеславович илдән ҡыуылалар һәм Ярославҡа ҡасып киләләр.

1026 йылда Ярослав, ҙур ғәскәр йыйып, Киевҡа ҡайта, һәм Городец янында туғаны Мстислав менән, уның тыныслыҡ тәҡдимдәренә риза булып, килешеү төҙөй. Ағалы-энеле Днепр буйындағы ерҙәрҙе бүлә. Һул яры Мстиславҡа, уң яры — Ярославҡа эләгә. Ярослав, Киев бөйөк кенәзе булараҡ, Новгородта 1036 йылға тиклем (Мстислав вафат булған йыл) булыуҙы хуп күрә.

1028 йылда норвегия кенәзе Олаф (аҙағыраҡ Изге исемен ала) Новгородҡ ҡасып килергә мәжбүр була. Ул, Швецияла ҡатыны Астридты ҡалдырып, бында биш йәшлек улы Магнус I Яғымлы менән килә. Новгородта Ингигерда, Магнустың әсәһенең ата бер инә башҡа туғаны, Ярославтың ҡатыны һәм Олафтың элекке кәләше, 1030 йылда король Норвегияға ҡайтып киткән хәлдә лә, Магнустың Ярослав янында ҡалыуын ныҡыша. Олаф Норвегия тәхете өсөн һуғышта һәләк була.

1029 йылда Ярослав туғаны Мстиславҡа Тмутаракандан ястарҙы ҡыуып ебәрергә ярҙам итә. 1030 йылда Ярослав чудтарҙы еңә һәм Юрьев ҡалаһына (хәҙер Тарту, Эстония) нигеҙ һала. Шул уҡ йылда ул Галиция ҡалаһы Белзды яулай. Был осорҙа Польша ерендә король Мешко II ҡаршы ихьилал тоҡана, халыҡ руханиҙарҙы һәм боярҙарҙы үлтерә. 1031 йылда Ярослав һәм Мстислав, поддержав притязания Безпримдың поляк тәхетенә ҡыҙығыуын хуплап, ғәскәр йыя һәм Польшаға поход ойоштора, Пшемысль (Перемышль) һәм Червен ҡалаларын һәм башҡа поляк ерҙәрен яулайҙар, күпләп әсирлеккә эләккән оляктарҙы үҙ-ара бүлешәләр. Ярослав үҙенең әсирҙәрен Рось йылғаһы буйлап урынлаштыра. Шул уҡ 1031 йылда Норвегия короле Харальд III Асыулы, Изге Олафтың ата бер, инә башҡа ағаһы Норвегия короле, Ярослав Мудрыйға ҡасып килә һәм уның дружинаһында хеҙмәт итә. Һуңыраҡ Харальд Ярославтың һеңлеһе Елизавета Ярославнаға өйләнә.

1034 йылда Ярослав Новгород кенәзе итеп улын, Владимир Ярославичты, ҡуя. 1036 йылда һунарға барғанда кинәт Мстислав үлә, Ярослав, моғайын, Киев менән хакимлыҡ итергә дәғүәнән шикләнеп, Владимировичтарҙың иң кесеһен — псков кенәзе Судислав Владимировичты — зинданға (поруб) яба. Фәҡәт ошо ваҡиғаларҙан һуң ғына, Ярослав ярандары менән Новгородтан Киевҡа күсенергә ҡарар итә.

 
Киевтағы София соборының тәүге күренешенең Макет-реконструкцияһы

1036 йылда ул бәшнәктәрҙе еңә һәм Киев Русен уларҙың баҫҡынсылығынан ҡотҡара. Кенәз бәшнәктәрҙе еңеү иҫтәлегенә Киевта София соборына нигеҙ һала, ғибәҙәтхананы биҙәү өсөн Константинополдән рәссамдар саҡырта. Ғибәҙәтхана төҙөү Юғарғы Киев территорияһын байтаҡҡа киңәйтеү контексында тормошҡа ашырыла. Ярослав осоронда Владимирҙан, киев детинецынан көньяҡҡараҡ кенәз хөрмәтенә Ярослав ҡалаһы тип аталған бик ҙур һәм нығытылған урау (окольный) ҡала һалына. Әлеге көндә уның күҙгә ташланып торған һаҡланып ҡалған ҡоролмалары: София соборы ғына түгел, шулай уҡ киев Алтын ҡапҡаһы.

Шул уҡ йылда туғаны Мстислав Владимирович үлгәндән һуң, ағаһының улдары Брячислав Изяславич, уның вафатынан һуң — 1044 йылда Всеслав Брячиславич Полоцкий идара иткән Полоцк кенәзлеген индермәгәндә, Ярослав Рустең күпселек өлөшөндә берҙән-бер хаким булып ҡала.

1038 йылда Ярослав ғәскәрҙәр ятвягтарға, 1040 йылда литва ҡәбиләләренә поход ойоштора, ә 1041 йылда кәмәләр менән Мазовияға баралар. 1042 йылда уның улы Владимир Ярославич, новгород кенәзе ем ҡәбиләләренә походҡа сыҡҡанда аттары үлә. Яҡынса ошо ваҡтта (1038—1043) Кнуд I Бөйөктән Ярославҡа инглиз принцы Эдуард Ҡыуылыусы ҡасып килә. Бынан тыш, 1042 йылда кенәз Ярослав Мудрый ейәне Болеслав I Храбрыйға (Казимир I Тергеҙеүсе) поляк тәхете өсөн көрәшкәндә ҙур ярҙам күрһәтә. Казимир Ярославтың һеңлеһенә — Марияға өйләнә, артабан ул поляк короле ҡатыны Мария Добронега исеме менән билдәле. Был никах Ярославтың улы Изяславтың Казимирҙың һеңлеһе — Гертруда Польская менән никахына параллель уҙа, һәм Польша менән союз билдәһе була.

1043 йылда Ярослав «бер күренекле рәсәйлене» в Константинополдә үлтергәндәре өсөн[57] Асыулы Харальд һәм воевода Вышата менән бергә улы Владимирҙы 1043 йылғы Рус-византия һуғышына оҙата, һуғыш хәрәкәттәре диңгеҙҙә лә, ерҙә лә алмаш уңыш менән йәйелдерелә. Һуғыш 1046 йылда тыныслыҡ килешеүе төҙөү менән тамамлана. Ярослав улы Всеволодтың византия батшаһы ҡыҙына өйләнеүе килешеү төҙөү билдәһе була. 1044 йылда Ярослав литва ҡәбиләлренә[60] һөжүм итә.

1045 йылда кенәз Ярослав Мудрый һәм кенәз ҡатыны Ингигерда (Ирина) Киевтан Новгородҡа улдары Владимир Ярославичҡа янған ағас сиркәү урынына таш София соборына нигеҙһалыу тантанаһына бара.

1047 йылда Ярослав Мудрый Польша менән союзын өҙә.

1048 йылда Киевҡа Франция короле Генрих I илселәре — Ярославтың ҡыҙы Анна Ярославнаның ҡулын һорап килә.

Ярослав Мудрый 37 йыл кенәзлек итә. Последние года жизни Ярослав ғүмеренең һуңғы йылдарын Вышгородта үткәрә.

 
Чориков Борис Артемьевичтың литографияһы

Ярослав Мудрый 1054 йылдың 20 февралендә Вышгородта (Киев өлкәһе) Православие тантанаһы байрамында[61] улы Всеволодтың ҡулдарында, Ингигерданан һуң 4 йыл, өлкән улы Владимирҙан һуң 2 йыл йәшәп үлә.

София соборының Ярослав Мудрыйҙың үҙенең 154 йыл тип билдәләнгән ктитор фрескаһы аҫтында төп нефындағы яҙмала (граффити) «беҙҙең батшабыҙҙың» үлеме тураһында әйтелә: «В 6562 мца феврари 20 успен(и)е ц(а)ря наш(е)го в в(оскресенье) в (н)еде(лю) (му)ч Феодора». Төөрлө йылъяҙмаларҙа Ярославтың үлгән көнө төрлөсә: йә 19 февраль, йә 20-һе тип билдәләнә. Был төрлөлөктө Драчук Виктор Семёнович Ярославтың шәмбенән йәкшәмбегә ҡаршы төндә үлеүе менән аңлата. Боронғо Рустә көндөң башыын билдәләү өсөн ике принцип: сиркәү иҫәбе буйынса — төн уртаһынан, көөнкүрештә — таңдан ҡулланылған. Бер иҫәп буйынса әле шәмбе булған, икенсе иҫәп буйынса — йәкшәмбе тип һаналған[62]. Тарихсы А. Карпов, кенәз 19 (йылъяҙма буйынса) вафат булғандыр, ә 20-һе ерләгәндәрҙер[61].

Шуға ҡарамаҫтан, үлем датаһы бөтә тикшеренеүселәр тарафынанда ҡабул ителмәй. Профессор Зиборов Виктор Кузьмич был ваҡиғаны 1054 йылдың 17 феврале тип иҫәпләй[63].

Ярослав Киевта София соборында ерләнгән. Ярославтың 6 тонналыҡ мәрмәр саркофагы (табуты) әле лә Изге София соборында тора. Уны 1936, 1939 һәм 1964 йылдарҙа асҡандар һәм уны гел генә квалификациялы итеп үткәрмәгәндәр. 1939 йылдың ғинуарында асыу һөҙөмтәһендә[64] антрополог Михаил Герасимов 1940 йылда кенәздең скульптура портретын төҙөй. Буйы 175 см. Йөҙө славян тибында, маңлайы уртаса бейеклектә, тар танау араһы, танауы алға сығып торған танаулы, ҙур күҙле, ауыҙы аныҡ беленеп тороусы (бөтә тештәре лә үҙ урынында, һәм был ҡартайған кешеләрҙә бик һирәк осраған, сығып торған эйәкле[64]. Шулай уҡ аҡһап атлаған: бер ферек буйынса — тыумыштан, икенсеһе — алышта яраланыу һөҙөмтәһендә. Кенәздең уң аяғы, таз-бот һәм тубыҡ быуыны ызғарланғаныҡтан, һулына ҡарағанда, оҙонораҡ булған. Бәлки, нәҫел ауырыуы — Пертес сире эҙемтәһе булғандыр.

Newsweek журналы хәбәр итеүенсә, 2009 йылдың 10 сентябрендә Ярослав Мудрый һөйәктәре һалынған йәшникте асҡанда, унда Ярославтың ҡатыны Ингегерданың ғына һөйәктәре булыуы ихтималлығы билдәләнгән[64][65]. Журналистар тикшереүе буйынса, кенәз һөйәктәрен 1943 йылда Киевтан сигенеүсе немец ғәскәрҙәре алып сығыуы һәм әлеге ваҡытта, ихтимал, ул АҠШ-тағы Украин православие сиркәүендә (Константинополь патриархатының Константинополь православие сиркәүе юрисдикцияһында) булыуы мөмкин.

Никахтары, балалары һәм династия бәйләнештәре үҙгәртергә

 
Рәсәй хакимдарының шәжәрә ағасы. Тарих музейы түшәме
 
Ярослав Мудрый һәм швед принцессаһы Ингигерда. Транковский Алексей Иванович
 
Анна Ярославна, Анастасия Ярославна, Елизавета Ярославна һәм Агата Киевская
  • Беренсе ҡатыны (1019 йылға тиклем) — фаразлап, Анна исемле норвежка. 1018 йылда Киевта польша короле Болеслав Храбрый, Ярославтың һеңлеләре менән бергә, әсирлеккә алына һәм мәңгелеккә Польшаға алып кителгән[66].
  • Икенсе ҡатыны (1019 йылдан) — Ингигерда (суҡындырылыуы буйынса Ирина, иноклыҡта, бәлки, Анна); Швеция короле Олаф Шётконунгтың ҡыҙы. Уларҙың балалары бөтә европа буйынса таралған.

Улдары:

  1. Илья Ярославич (1018—йылға тиклем?) — Ярослав Мудрыйҙың Польшаға алып кителгән ҡатыны Аннаның улы тип фаразлана. Бөйөк Новгородтың гипотетик кенәзе.
  2. Владимир Ярославич (новгород кенәзе) (1020—1052) — новгород кенәздәре.
  3. Изяслав I Ярославич (Дмитрий) (1024—1078) — Польша короле Казимир I Восстановителдең һеңлеһе — Гертруда Поьскаяға өйләнә.
  4. Святослав II Ярославич (Николай) (1027—1076) — чернигов кенәзе, ике тапҡыр өйләнгән тип фаразлана: беренсе тапҡыр билдәһеҙ сығышлы Килликия (йәки Кикилия, Цецилия); икенсе тапҡыр австрий принцессаһы Ода Штаденскаяға, граф Леопольд ҡыҙына өйләнә.
  5. Всеволод Ярославич (Андрей) (1030—1093) — грек батша ҡыҙына (мономахиня) (византий императоры Константин IX Мономах ҡыҙы тип фаразлана), был никахтан Владимир Мономах тыуа.
  6. Вячеслав Ярославич (1033—1057) — смоленск кенәзе (Н. М. Карамзин Вячеслав Ода Штаденскаяға, граф Леопольд Штаденский ҡыҙына, өйләнгән тип һанаған, әммә хәҙер Ода Святославтың — Вячеславтың өлкән ағаһының ҡатыны тигән фекер өҫкә ҡалҡты.
  7. Игорь Ярославич (1036—1060) — волынь кенәзе. Элек герман принцессаһы Кунигундаға, Орламюнде графиняһына өйләнгән тип һанала ине. Хәҙерге тикшеренеүселәр уны Ярополк Изяславичтың ҡатыны ти. Ҡайһы бер тарихсылар[67] Ярослав уландары араһында Игоргә, атап әйткәндә, Ярослав Мудрыйҙың васыяты тураһындағы хәбәрҙә улдарын исемләү тәртибенә таянып, бишенсе урын бирә («Повесть временных лет»).

Ҡыҙҙары:

  1. Елизавета Ярославна Норвегия короле Харальд III (Суровый) ҡатыны.
  2. Анастасия Ярославна Венгрия короле Андраш I-нең ҡатыны. Тихонь ҡалаһында, Балатон күле ярында, улар хөрмәтенә сиркәү аталған һәм һәйкәәл ҡуйылған.
  3. Анна Ярославна Франция короле Генрих I ҡатыны. Францияла ул «Русь короле ҡыҙы Анна» тип билдәлелек ала[68]. Францияла, Санлис ҡалаһында Анна һәйкәле бар[69].

Изге туғандары үҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Ингигерда

Буласаҡ православие изгеһе тәҡүәле кенәәз Ярослав (конунг Ярицлейв) дөйөм христиан изгеһе Олафтың бажаһы була — улар апалы-һеңлеле ҡыҙҙарға өйләнәләр: Ярослав өлкәненәә — Ингигердаға, монахлыҡта — Анна, Олаф һеңлеһенә — Астридҡа.

Алдағы йылдарҙа ике изгенең дә бер кәләше — Швед король ҡыҙы Ингигерд. 1018 йылда ул Норвегия Олафына кейәүгә сығырға вәғәҙә бирә һәм үҙ ҡулдары менән алтын элмәкле плащына сигеү сигә, ә шул уҡ йылдың көҙөнә атаһы швед короле Олаф Шётконунгтың талабына буйһоноп, Ярославҡа сығырға ризалыҡ бирә (туйҙары 1019 йылда була). Олаф һәм Ингигердтың 1018 йылдан 1030 йылға тиклемге романтик мөнәсәбәттәре өс скандинав: «Сага об Олафе Святом», «Прядь об Эймунде» һәм «Гнилая кожа» сагаһында тасуирлана. 1029 йылда Олаф, Новгородҡа ҡасып килгәнендә, Ингигерд тураһында виса (шиғыр) яҙа; уның бер өлөшө хәҙерге көндәргә тиклем килеп еткән. Сагаларға ярашлы, Олаф Новгородта 1029/1030 йылдар ҡышында ике кешене дауалай: Ярослав һәм Ингигердтың ҡаты сирле 9 йәшлек улын, буласаҡ православие изгеһе Владимир Ярославичты (Вальдемар), аяҡҡа баҫтыра. Олаф һәләк булып, уны данлағандан һуң, Новгородта, Ярославтың баш ҡалаһында, изге Олаф сиркәүе ҡорола, халыҡ уны «варяг» сиркәүе тип йөрөтә.

Олафтың кескәй улы Магнус Добрый, атаһы һәләк булғандан һуң, буласаҡ изге Ярослав Мудрый тарафынан уллыҡҡа алына, уның ғаиләһендә тәрбиәләнә, һәм еткән егет булып өлгөргәндән һуң, уллыҡҡа алған атаһы ярҙамында Норвегия, һуңғараҡ Дания тәхетенә ултыра.

Шулай уҡ Ярослав Мудрый — православие изгеләре новгород кенәзе Владимир Ярославич һәм кенәз Святослав Ярославичтың атаһы, Владимир Мономахтың олатаһы, Рустең данлыҡлы изгеләре — кенәздәр Борис Владимирович һәм Глеб Владимировичтың туғаны.

Ярослав Киев ҡалаһындағы София соборында атаһы Владимир Святославич Византияның Херсонес Таврическийынан алып ҡайтҡан рим папаһы Климент I-нең алты тонналыҡ мәрмәр ҡәберлегенә ерләнгән. Ҡәберлек әле лә бөтөн.

Бәхәсле генеалогия үҙгәртергә

Ярослав Мудрыйҙың тағы ла бер ҡыҙы — Англия тәхете вариҫы Эдуард Изгнанниктың ҡатыны Агата Киевская булған тигән фекер йәшәй. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр Ярослав Рогнеданың улы икәнлегенә шик белдерә, шулай уҡ[70], уның 1018 йылда үлгән Анна исемле ҡатыны булған. Анна, ихтимал, норвежка булғандыр, ә 1018 йылда Болеслав I Храбрый Киевҡа һөжүм иткәндә, Аннаны әсир итеп алып китә. Шунда уҡ ҡайһылыр бер Илья Ярославич — «Русь короле» Ярослав Мудрыйҙың улы.

Улдарының береһенең ҡатынының сығышы — герман принцессаһы Ода Штаденская, Леопольдтың ҡыҙы, — Штадендар (Северная марка хакимдары) йәки Бабенбергтар (Австрия хакимдарынан Габсбургтарға тиклем) ырыуына ҡарауы бәхәсле факт булып тора. Ода кемдең ҡатыны — Владимирҙыҡымы, Святославтыҡымы йә Вячеславтыҡымы — быныһы ла бәхәсле. Бөгөн Ода Леопольдовна Святославтың ҡатыны булған һәм Бабенбергтар нәҫеленән булған тигән фекер өҫтөнлөклө булып тора[71].

Ярослав Мудрыйҙың һөйәктәренең юғалыуы үҙгәртергә

 
Ярослав Мудрыйҙың саркофагы, Киев

XX быуатта Ярослав Мудрыйҙың Саркофагы өс тапҡыр: 1936, 1939 һәм 1964 йылдарҙа асыла. 2009 йылда София соборындағы ҡәберлеге яңынан асыла, ә кенәздең һөйәктәре экспертизаға ебәрелә. Асҡанда 1964 йылғы совет гәзиттәре «Известия» һәм «Правда» табыла. 2011 йылдың мартында баҫылған генетик экспертиза һөҙөмтәләре: ҡәберлектә ир-ат һөйәктәре түгел, ике төрлө осор менән билдәләнгән ике төрлө һөйәктән йыйналған: бер һөйәк Боронғо Русь осоронан, ә икенсе төрлө һөйәктәр мең йылға боронғораҡ, йәғни скиф тораҡтары осоронан фәҡәт ҡатын-ҡыҙ һөйәктәре генә булып сыға. Боронғо Русь осоро ҡалдыҡтары, ғалим-антропологтар раҫлауынса, ауыр физик эш менән шөғөлләнгән, — кенәз нәҫеленән түгел икәне асыҡ күренә. Табылған һөйәктәр араһында ҡатын-ҡыҙ һөлдәләре булыуы тураһында беренсе булып антрополог Герасимов Михаил Михайлович 1939 йылда яҙып сыға. Ул саҡта, ҡәберлектә Ярослав Мудрыйҙан башҡа тағы бүтәе кешеләр ҙә ерләнгән тигән мәғлүмәт баҫыла. Ярослав Мудрый кәүҙәһенең эҙенә София соборынан 1943 йылдың көҙө Киевтан немец оккупанттары менән сигенгән украин грек-католик сиркәүе вәкилдәре йәшерен юл менән алған Никола Мокрый иконаһы алып сығыуы мөмкин[72]. Икона АҠШ-та, Нью-Йорктағы Свято-Троицкий ҡорамында (Бруклин) 1973 йылда табыла. Тарихсылар фекеренсә, бөйөк кенәздең кәүҙәһен дә АҠШ-та эҙләү кәрәк[73][74].

  • 2009 йылдың 10 сентябрендә «София соборы» Милли ҡурсаулығының София соборында бөйөк Киев кенәзенең мәрмәр саркофагын асалар. Ҡәберлектә кәүҙә табылмай (Бөйөк Ватан һуғышына тиклем асҡанда һөлдә урынында ятҡаны билдәле)[75]. «Русский Ньюсуик» журналы фаразы буйынса, һөлдә АҠШ-та булырға тейеш (Киевтан 1943 йылғы немец оккупацияһы осоронда сығарылған булырға тейеш)[76]

Тарихи әһәмиәте үҙгәртергә

 
«Ярослав-закон сығарыусы», Чориков Борис Артемьевич литографияһы, 1836 йыл
  • Ярослав Мудрый исеме менән: Волга буйындағы Ярославль һәм хәҙерге Польшалағы Ярославль ҡалаларына нигеҙ һалған[77] аталған, Тарту (Юрьев) (Гюргев, уның изге ҡурсалаусыһы Георгий Победоносец хөрмәтенә аталған), Белая Церковь (Юрьев Русский).

Титмар Мерзебургский ошо заманда ла Киев, 400 сиркәүе һәм 8 баҙары булған, ҙур ҡала була. Шул быуаттың икенсе көнбайыш хронисы Адам Бременский Киевты Константинополдең көнәркәшсеһе, «гүзәл ынйы» тип атаған[78].

Ярослав идара иткән дәүерҙә тәүге урыҫ монастырҙары барлыҡҡа килә. 1030 йылда Ярослав Изге Георгий монастырҙары: Новгородта Юрьев монастырь һәм Киевта Киево-Печерская лавра; бөтә Рустә 26 ноябрҙә Изге Георгий байрамы («Егорий ҡышҡы көнө») үткәрергә ҡуша. Ул Ярославтың сиркәү уставын һәм Русская Правданы — боронғо урыҫ феодаль хоҡуғы закондары йыйынтығын баҫтыра. 1051 йылда, епископтарҙы йыйып, ул үҙе, Костантинополь патриархын ҡыҫтырмай, Иларион Киевскийҙы митрополит итеп тәғәйенләй. Иларион беренсе урыҫ митрополиты була. Византия һәм башҡа китаптарҙы сиркәү-славян һәм боронғо урыҫ теленә йылдам тәржемә эше башҡарыла. Китаптарҙы күсереп яҙыуға ҙур аҡса тотонола. 1028 йылда Новгородта 300 рухани һәм староста балалары өсөн беренсе ҙур мәктәпкә нигеҙ һалына[79][80]. Ул хакимлыҡ иткән осорҙа «Ярославле серебро» тигән тәңкә барлыҡҡа килә. Уның бер яғында Ярославтың кенәзлек билдәһе, икенсе яғында — Георгий Победоносец, Ярославты ҡурсалаусы һынланған.

Ярослав, илдең төньяҡ сиктәре тыныслығы хаҡына, йыл һайын варягтарға 300 гривна көмөш аҡса ебәргән. Символик ҡына түләү булһа ла, ул варягтар менән тыныс аралашыуҙы тәьмин иткән.

Присёлков, Михаил Дмитриевич Ярослав титулының бер тәржемәһен «император» тип аңлата[81]. Митрополит Иларион уны «ҡаған» тип атаған[82][83], ә Киевтағы София соборы стенаһында кенәздең вафатын бәйән иткән фрескала Ярослав Владимирович цезарь (кесарь) тип аталған.

Өҙөктәр үҙгәртергә

  • «Если будете в ненависти жить, в распрях и ссорах, то погибнете сами и погубите землю отцов своих и дедов своих, которые добыли её трудом своим великим…» («Повесть временных лет», 1054 йыл, Д. С. Лихачёв тәржемәһе).

Хәтер үҙгәртергә

Христиан динендә хөрмәтләү үҙгәртергә

 
Мәскәү. Грановитая палата биҙәлешенең бер өлөшө. Ағалы-энеле Белоусовтар, 1881 йыл

Тәҡүәле кенәз Ярослав Мудрый Рустә ул вафат булыуы менән үк хөрмәт ителә. 1075 йылғы «Деяния первосвященников Гамбургской церкви» китабында Бөйөк кенәздең замандашы хронограф Адам Бременский Ярослав Владимировичты Изге тип атай. Ярослав Мудрый Урыҫ формально не входил в число святых [[Русская православие сиркәүе изгеләре исемлегенә формаль индерелмәй.

2004 йылдың 9 мартында уның вафатына 950-се йылын билдәләгәндә, Мәскәү патриархаты Украин православие сиркәүенең әүлиәләр һәм дини байрамдар исемлеге китабына (святцы) индерелә, ә 2005 йылдың 8 декабрендә по благословению патриарх Алексий II фатихаһы менән, тәҡүәле кенәз Ярослав Мудрыйҙы хәтерләү көнө тип месяцесловҡа яҙыла[84]. Урыҫ православие сиркәүе Архиерей соборының 2016 йылдың 3 февралендә тәҡүәле кенәз Ярослав Мудрыйҙы дөйөм сиркәү хөрмәтләүе тәғәйенләнә[85]. Киев патриархаты Украин православие сиркәүе 2008 йылғы Поместный соборында Ярослав Мудрыйҙы изге тәҡүәле кенәз тип ҡанунлаштыра[86].

Һәйкәлдәр үҙгәртергә

  • Билдәле скульптор һәм антрополог Герасимов Михаил Михайлович Ярославтың баш һөйәге буйфнса йөҙөн тергеҙгән.
  • Бөйөк Новгородта М. О. Микешин һәм И. Н. Шредер 1862 йылда «Рәсәйҙең мең йыллығы» хөрмәтенә Ярослав Мудрыйҙың скульптура образын тергеҙҙе.
  • Белая Церковь, Киеве, Сумы ҡалаларында Ярослав Мудрый һәйкәлдәре[87], Чернигове, Харькове (Украина) и Ярославле (Россия).

В фалеристике үҙгәртергә

  •  
    1000 һумлыҡ Рәсәй купюраһы
    Ярославль ҡалаһы һәм ҡалаға нигеҙ һалыусы легендар Ярослав Мудрый һәйкәле һүрәтләнгән]]
  •  
    Ярослав портреты төшөрөлгән 2 украин гривнаһы банкнотаһы, 1992 йыл
  •  
    2 Украина гривнаһы, 1995 йыл
  •  
    2 Украина гривнаһы, 2003 йыл
  •  
    Ярослав Мудрыйға бағышланған 10 Украин гривнаһы иҫтәлекле тәңкәһе

Һәм башҡалар үҙгәртергә

  • Ярослав Мудрый исемендәге Новгород дәүләт университеты
  • Ярослав Мудрый исемендәге Милли юридик университет (Харьков ҡалаһы)
  • Украинаның дәүләт наградаһы — Кенәз Ярослав Мудрый ордены
  • Ярослав Мудрый (һаҡсы карап)
  • 2008 йылда Ярослав Мудрый «Бөйөк украиндар» телепроектында беренсе урынды алды.
  • Легендар "Ярослав Мудрый китапханаһы"н йыш ҡына «Иван Грозный» китапханаһы менән сағыштыралар[88].

Мәҙәниәттә образы үҙгәртергә

Урта быуаттар әҙәбиәтендә үҙгәртергә

Ярослав — агиографик жанрлы әҙәби әҫәрҙәрҙең традицион персонажы — Житие Бориса и Глеба[89][90].

Унда Владимир үлгәндән һуң, Киев власына Владимирҙың үгәй улы Святополк килә тиелә. Святополк тәхет вариҫтары — Борис һәм Глебты үлтерегә кеше яллай.

Ярослав митрополит Иларион Киевскийҙың «Слово о Законе и Благодати» һәм Иаков Мнихтың «Память и похвала князю Владимиру» тигән китаптарында телгә алына[91].

Ярослав Ингигердаға — швед король ҡыҙына өйләнгәнлектән — һәм балалары ла династия никахтарына ингәнлектән, уның исеме бер нисә скандинав сагаһында «Ярислейв Конунг Хольмгард», йәғни Новгород кенәзе тип телгә алына.

1834 йылда Санкт-Петербург университеты профессоры Осип Юлиан Иванович Сенковский, "Сага об Эймунде"ны тәржемә иткәндә,[92], варяг Эймундты дружинаһы менән Ярослав Мудрый яллағанын аса. Сага конунг Ярислейф (Ярослав) конунг Бурислейф (Борис) менән көрәшә, һәм варягтар Ярислейф ҡушыуы буйынса Бурислейфты үлтерә тиелә. Һуңынан ҡайһы бер тикшеренеүселәр[93] Эймунд тураһындағы сага нигеҙендә Бористы 1017 йылда Ярослав Мудрый үлтерткәнен асыҡланы. Йылъяҙмаларҙа Ярослав, Брячислав һәм Мстислав Святополктың Киевтың законлы кенәзе булыуын танымағанлығы тураһында әйтелә.

Ярославтың зирәклелеге үҙгәртергә

Боронғо урыҫ йылъяҙмасылары Ярославтың зирәклелеге темаһын «Повести временных лет» (1037) әҫәрендә күтәреп сыға, Ярослав Киев һәм Новгородта Изге София ҡорамдарын төҙөгәне өсөн, йәғни ҡалаларҙың төп ғибәҙәтханаларын, Константинополдәге кеүек, Софияға — Аллаһы тәғәләнең тәрән аҡыллылығына бағышлағаны өсөн зирәк. Шуның менән Ярослав урыҫ сиркәүе византий сиркәүе менән тиңләшә тигән. Зирәклелек тураһында иҫкә төшөрөп, йылъяҙмасылар, ҡағиҙә булараҡ, ул төшөнсә буйынса Ветхий Завет Соломонына һылтаналар[89].

Хәҙерге заман әҙәбиәтендә үҙгәртергә

Тарихи романдарҙың икенсел дәрәжә геройы булып тора:

  • Иванов Валентин Дмитриевич «Русь великая» (1961),
  • Ладинский Антонин Петрович «Анна Ярославна — королева Франции» (1973),
  • Загребельный Павел Архипович «Диво» (1968),

тарихи повеста:

  • Дворецкая Елизавета Алексеевна «Сокровища Харальда»,

шулай уҡ повеста:

  • Борис Акунин «Огненный перст» (2014).

Һынлы сәнғәттә үҙгәртергә

 
Ярослав Мудрый ғаиләһе. А. ван Вестерфельдтың 1651 йылғы һүрәте. Киевтағы София соборындағы фресканан

Изге София соборының билдәле фрескаһында киев кенәзенең үҙе тере саҡта яһалған бик боронғо портреты. Фресканың Ярослав һәм уның ҡатыны Ингегерда һүрәтләнгән өлөшө юғалған. Литва гетманы А. Радзивилдың һарай яны һынлы рәсем оҫтаһы А. ван Вестерфельд яһаған 1651 йылда ул саҡта тулы фреска күсермәһе генә һаҡланып ҡалған.

Музыкала үҙгәртергә

  • Ярослав Мудрый (Мейтус операһы)
  • Александр Розенблаттың «Ярослав Мудрый» кантатаһы — солистар, хор һәм оркестр өсөн 11 өлөштән торған вокаль-симфоник картина, П. Гладилиндың поэтик либреттоһы. 2002 йылда Мәскәү консерваторияһының Ҙур залында премьераһы күрһәтелде. Башҡарыусылары: Светланов исемендәге Рәсәй Дәүләт Академик симфоник оркестры, Киевтан саҡыртылған дирижёр В. Кожухарь етәкселегендәге Хор сәнғәте Академияһы хоры (художество етәксеһе В.Попов).

Кинола үҙгәртергә

  • «Ярославна, королева Франции» (1978; СССР) режиссёр Игорь Масленников, кенәз Ярослав ролендә Лавров Кирилл Юрьевич.
  • «Ярослав Мудрый» (1981; СССР) режиссёр Григорий Кохан, Ярослав ролендә Юрий Муравицкий, Ярославтың бала сағын — Марк Гресь.
  • «Сага древних булгар. Лествица Владимира Красное Солнышко» (2004, Рәсәй) — Ярослав, Рогнеданың иң йәш улдарының береһе.
  • «Ярослав. Тысячу лет назад» (2010; Рәсәй) режиссёр Дмитрий Коробкин, Ярослав ролендә Александр Ивашкевич.

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

  • Киевский поход Болеслава I
  • Хронология русской истории
  • Правители России

Комментарийҙар үҙгәртергә

  1. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #119197391 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  2. ↑ Анна (урыҫ) // Русский биографический словарь — СПб.: 1900. — Т. 2. — С. 155.
  3. ↑ Анна, святые русские (урыҫ) // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1890. — Т. Ia. — С. 791—792.
  4. ↑ А. П. Анна, Анна (святые) (урыҫ) // Православная богословская энциклопедия: А — Архелая — СПб.: 1900. — Т. 1. — С. 790—791.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Kindred Britain
  6. ↑ С. Тр. Анна Ярославна (урыҫ) // Русский биографический словарь — СПб.: 1900. — Т. 2. — С. 193.
  7. ↑ Анна Ярославна (урыҫ) // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1890. — Т. Iа. — С. 792.
  8. ↑ А. Э. Всеволод-Андрей Ярославич (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1892. — Т. VII. — С. 384.
  9. ↑ Игорь Ярославич (урыҫ) // Русский биографический словарь — СПб.: 1897. — Т. 8. — С. 62.
  10. ↑ Ярослав Мудрый // Советская Историческая Энциклопедия / Гл. ред. Е. М. Жуков. — М.: Советская Энциклопедия, 1976. — Т. 16. — Стб. 984.
  11. ↑ Повесть временных лет, Ч. 1. — М. — Л., 1950. — 56—57 с.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Толочко П. О происхождении Ярослава Мудрого // Газета 2000. Свобода слова. — 2008. — № 8 (403), 22—28 февраля. Архивировано из первоисточника 3 октябрь 2011.
  13. ↑ ПСРЛ. — Т. 1. Стб. 162.
  14. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Karpov_Yar_14 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  15. ↑ Радзивиловская летопись // ПСРЛ. — Л., 1989. — Т. 38. — С. 62.
  16. ↑ Татищев В. Н. История Российская. — М., 1994. — Т. 2. — С. 74, 238, прим. 220.
  17. ↑ Татищев В. Н. История Российская. — М., 1994. — Т. 4. — С. 416—417, прим. 161.
  18. ↑ Татищев В. Н. История Российская. — М., 1994. — Т. 2. — С. 238, прим. 220.
  19. ↑ ПСРЛ. — Т. 6. Вып. 1.
  20. ↑ ПСРЛ. — Л., 1982. — Т. 37.
  21. ↑ ПСРЛ. — Т. 2. Стб. 129
  22. ↑ ПСРЛ. — Т. 1. Стб. 142
  23. ↑ Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 1988. — Т. 1. — С. 311—312, прим. 297.
  24. ↑ Иаков Мних. Память и похвала князю Русскому Владимиру.
  25. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Владимир Святой
  26. ↑ Повесть временных лет, Ч. 1. — М. — Л., 1950. — 90 с.
  27. ↑ Назаренко А. В. Древняя Русь на международных путях: Междисциплинарные очерки культурных, торговых, политических связей IX—XII вв.. — М.: Языки русской культуры, 2001. — С. 367—370. — (Studia Historica).
  28. ↑ Рохлин Д. Г. Итоги анатомического и рентгенологического изучения скелета Ярослава Мудрого // Краткие сообщения Института истории материальной культуры. — М.; Л., 1940. — Т. 7. — С. 46—57.
  29. ↑ Гинзбург В. В. Об антропологическом изучении скелетов Ярослава Мудрого, Анны и Ингигерд // Краткие сообщения Института истории материальной культуры. — М.; Л., 1940. — Т. 7. — С. 57—66.
  30. ↑ Костомаров Н. И. Русская история в жизнеописаниях её главнейших деятелей. — М., 1991. — С. 8.
  31. ↑ Кузьмин А. Г. Ярослав Мудрый // Великие государственные деятели России. — М., 1996. — С. 26.
  32. ↑ Arrignon J.—P. Les relations diplomatiques entre Bizance et la Russie de 860 à 1043 // Revue des études slaves. — 1983. — Т. 55. — С. 133—135.
  33. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Karpov_Yar_pr2 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Перхавко В.Б., Сухарев Ю.В. Воители Руси IX—XIII вв.. — М.: Вече, 2006. — С. 65. — ISBN 5-9533-1256-3.
  35. ↑ ПСРЛ. — Т. 1. Стб. 143; Т. 4. С. 142.
  36. ↑ ПСРЛ. — М., 1962. — Т. 2. Ипатьевская летопись. — С. 164.
  37. ↑ Воронин Н. Н. Медвежий культ в Верхнем Поволжье в XI веке // Краеведческие записки. Вып. IV. — Ярославль, 1960. — С. 25—93.
  38. ↑ Ленивцев М. Описание построения города Ярославля // Отечественные записки. — 1827. — Т. 84. — С. 7—10.
  39. ↑ Мейерович М. Г. Так начинался Ярославль. — Ярославль: Верхне-Волжское книжное издательство, 1984. — 63 с.
  40. ↑ Сахарова Елена. Роковые цифры Ярославля = http://www.city-yar.ru/home/millennium/smi/3.html+// «Юность», 7.7.2004.
  41. ↑ Татищев В. Н. История Российская. — Т. 2. — С. 70.
  42. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Karpov28 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  43. ↑ Шайкин А. А. «Оставим все, как есть» (по поводу современных интерпретаций убийства Бориса и Глеба) // Труды Отдела древнерусской литературы. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2003. — Т. LIV. — С. 348—349.
  44. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Перхавко В. Б., Сухарев Ю. В. Воители Руси IX—XIII вв.. — М.: Вече, 2006. — С. 66. — ISBN 5-9533-1256-3.
  46. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  47. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  48. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  49. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  50. ↑ 6522 (1014 г.). Княжение Ярослава Мудрого в Новгороде // Лаврентьевская летопись. — С. 44 об..
  51. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  52. ↑ Новгородская первая летопись. — С. 174.
  53. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  54. ↑ Прядь (Сага) об Эймунде
  55. ↑ Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  56. ↑ 56,0 56,1 Джаксон Т. Н. О скандинавских браках Ярослава Мудрого и его потомков // Страницы истории Руси: политика и государственность.
  57. ↑ 57,0 57,1 Карамзин Н. М. История государства Российского. — Т. 2, гл. II. 2012 йыл 30 декабрь архивланған.
  58. ↑ Средневековая Скандинавия. Женщина и общество. Лекция доктора исторических наук Е. А. Мельниковой
  59. ↑ Восстание 1024 года в Суздальской земле. StudFiles. Дата обращения: 3 февраль 2019.
  60. ↑ Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950. — 659 с.
  61. ↑ 61,0 61,1 Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  62. ↑ Драчук В. С. Граффити Софии Киевской // Дорогами тысячелетий. О чём поведали письмена. — М.: Молодая гвардия, 1976. — С. 224. — (Эврика).
  63. ↑ Зиборов В. К. Киевские граффити и дата смерти Ярослава Мудрого (источниковедческий анализ) // Генезис и развитие феодализма в России. — Л., 1988.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 Ҡалып:Книга:Карпов А. Ю.: Ярослав Мудрый
  65. ↑ Максимов Н. Там или пропал 2010 йыл 18 август архивланған.(недоступная ссылка) Архивировано из первоисточника 14 август 2010. Проверено 19 апрель 2020. // Newsweek. — 09.08.2010.
  66. ↑ Карпов А. Ю. Ярослав Мудрый.
  67. ↑ Пресняков А. Е. Княжое право в Древней Руси. Лекции по русской истории. Киевская Русь — М.: Наука, 1993. — ISBN 5-02-009526-5
  68. ↑ Древняя Русь в свете зарубежных источников: Хрестоматия. — М.: Русский Фонд Содействия Образованию и науке, 2010. — Т. IV. Западноевропейские источники / Сост., пер. и коммент. А. В. Назаренко. — С. 102, комм. 6.
  69. ↑ Памятник Анне Ярославне — Королеве Франции 2021 йыл 1 август архивланған.
  70. ↑ Назаренко А. В. Древняя Русь на международных путях. — М.: Языки русской культуры, 2001.
  71. ↑ Назаренко А. В. О династических связях сыновей Ярослава Мудрого. Отечественная история / РАН. Ин-т рос. истории. — М.: Наука, 1994. — № 4—5. \\ Проект «Хронос»
  72. ↑ Н. В. Верещагина. Чудотворный образ Николы Мокрого в восточнославянской культурной традиции
  73. ↑ В саркофаге великого князя Ярослава оказался чужой прах 2014 йыл 21 июль архивланған.
  74. ↑ На Украине пропали мощи Ярослава Мудрого 2011 йыл 1 ноябрь архивланған.
  75. ↑ Из Софии Киевской исчезли останки Ярослава Мудрого. ТСН.ua, 12 апреля 2010 2018 йыл 23 февраль архивланған.
  76. ↑ Мощи Ярослава Мудрого обнаружены в США. Новости mail.ru, 13 октября 2010
  77. ↑ Официальный сайт города 2021 йыл 29 апрель архивланған.
  78. ↑ Доннерт Э. Данные немецких источников раннего средневековья о славянах и программа восточной экспансии у Титмара Мерзебургского // Средние века. — 1965. — Вып. 27. — С. 36—37.
  79. ↑ Костомаров Н. И. Русская история в жизнеописаниях её главнейших деятелей. Глава II. // Проект «Хронос».
  80. ↑ Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. Т. 1, гл. 7. // Проект «Хронос».
  81. ↑ Присёлков М. Д. История русского летописания XI—XV вв. — СПб., 1996.
  82. ↑ 'Слово о Законе и Благодати митрополита Илариона // ИРЛИ РАН. Библиотека литературы Древней Руси (Тикшерелеү көнө: 31 декабрь 2012)
  83. ↑ Каган — древнейший титул русских князей 2016 йыл 4 март архивланған. // Древняя Русь: исторический словарь IX—XVII вв. (Тикшерелеү көнө: 31 декабрь 2012)
  84. ↑ Имена святых, упоминаемых в месяцеслове. Имена мужские. Я
  85. ↑ Определение Освященного Архиерейского Собора Русской Православной Церкви об общецерковном прославлении ряда местночтимых святых.
  86. ↑ Поместный собор 2008: Канонизация святого благоверного князя Ярослава Мудрого 2009 йыл 30 ғинуар архивланған. (укр.)
  87. ↑ В Сумах открыли четырехметровый памятник Ярославу Мудрому, LB.ua (23 октябрь 2019).
  88. ↑ «Клад Ярослава Мудрого» (журнал «Вокруг света», № 6 (2657), Июнь 1995)
  89. ↑ 89,0 89,1 Рождественская М. В. Начало русской литературы
  90. ↑ «Сказание о святых Борисе и Глебе», по сильвестровскому списку издано И. И. Срезненским, с предисловием издателя, в 1860 году
  91. ↑ Электронная библиотека ИРЛИ РАН > Собрания текстов > Библиотека литературы Древней Руси > Том 1 > Память и похвала князю русскому Владимиру 2011 йыл 26 май архивланған.
  92. ↑ Сага об Эймунде Хрингссоне. // Мифы и легенды народов мира. «Сказки». Проект ИД «Провинция». 2008 йыл 18 май архивланған.
  93. ↑ «О.Головко, слідом за М.Ільшим та А.Грабським, на підставі саги про Еймунда дуже сміливо відніс смерть Бориса до справи рук варягів, надісланих Ярославом Мудрим у 1017 р.» Леонтій Войтович. Князівські династії Східної Європи (кінець IX — початок XVI ст.): склад, суспільна і політична роль. Історико-генеалогічне дослідження. — Львів: Інститут українознавства ім. І.Крип’якевича, 2000. — 649 с. ISBN 966-02-1683-1 (Розділ третій. Рюриковичі. Персональный склад) (укр.)

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

Йылъяҙмалар
  • Лаврентьевская летопись. // ПСРЛ. — Т. 1. — 2-е изд. — Л., 1926. — Стлб. 543
  • Ипатьевская летопись. // ПСРЛ. — Т. 2. — 2-е изд. — СПб.: Тип. М. А. Александрова, 1908.
  • I, II, III Новгородские летописи. // ПСРЛ. — Т. 3. — СПб., 1841. — 856 с.
  • IV Новгородская летопись. I Псковская летопись. // ПСРЛ. — Т. 4. — СПб., 1901. — 688 с.
  • II Псковская летопись. Часть I Софийской летописи. // ПСРЛ. — Т. 5. — СПб., 1848. — 656 с.
  • Воскресенская летопись. // ПСРЛ. — Т. 7. — СПб., 1856. — 544 с.
  • Патриаршая, или Никоновская летопись. Ч. 1. // ПСРЛ. — Т. 9. — СПб., 1862. — 256 с.
Урыҫ телендә
  • Азбелев&nbsp;С.&nbsp;Н. Ярослав Мудрый в летописях // Новгородская земля в эпоху Ярослава Мудрого. — Великий Новгород, 2010. — С. 5—81.
  • Брюсова&nbsp;В.&nbsp;Г. К вопросу о происхождении Владимира Мономаха // ВВ.-Т. 28. 1968. — С. 127—135.
  • Брюсова В. Г. Русско-византийские отношения середины XI в. // Вопросы истории. − 1972. — № 3. — С. 51—62.
  • Головко А. Б. Древняя Русь и Польша в политических взаимоотношениях X — первой трети XIII вв. — К., 1988. − 135 с.
  • Древняя Русь в свете зарубежных источников : Учеб. пособие для студентов вузов / М. Б. Бибиков, Г. В. Глазырина, Т. Н. Джаксон и др. Под ред. Е. А. Мельниковой. — М.: Логос, 1999. — 608 с. — 5000 экз. — ISBN 5-88439-088-2.
  • Жданов И. Н. Слово о законе и благодати и Похвала кагану Владимиру // Соч. И. Н. Жданова. — Т. 1. — СПб., 1904. — С. 1—30.
  • Зиборов В. К. Киевские граффити и дата смерти Ярослава Мудрого (источниковедческий анализ) // Генезис и развитие феодализма в России. — Л., 1988. — С. 80—93.
  • Каргер&nbsp;М.&nbsp;К. Портреты Ярослава Мудрого и его семьи в Киевской Софии // Уч. зап. Ленинградского ун-та. — № 160. — Вып. 20. — 1954. — С. 175—178.
  • Карпов А. Ю. Ярослав Мудрый. — 3-е изд.. — М.: Молодая гвардия, 2010. — 592 с. — (Жизнь замечательных людей: Серия биографий; Вып. 1210 (1410)). — 5000 экз. — ISBN 978-5-235-03311-5.
  • Котляр&nbsp;Н.&nbsp;Ф. Ярослав Владимирович Мудрый // Древняя Русь в средневековом мире : энциклопедия / под ред. Е.&nbsp;А.&nbsp;Мельниковой, В.&nbsp;Я.&nbsp;Петрухина. — 2-е изд. — М.: Ладомир, 2017. — С. 919—921.
  • Литаврин&nbsp;Г.&nbsp;Г. Пселл о причинах последнего похода русских под Константинополь в 1043 г. // ВВ. — Т. 27. — 1967. — С. 71—84.
  • Литаврин Г. Г. Война Руси против Византии в 1043 г. // Исследования по истории славян и балканских народов. — М., 1972. — С. 178—222.
  • Лихачёв&nbsp;Д.&nbsp;С. Русские летописи и их культурно-историческое значение. — М.—Л., 1947. — 326 с.
  • М. З. Ярослав I Владимирович (Мудрый) // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.—М., 1896—1918.
  • Мавродин&nbsp;В.&nbsp;В. Очерки по истории феодальной Руси. — Л., 1949. — 280 с.
  • Матузова В. И. Англо-нормандские повествовательные источники XII—XIII вв. о Руси // Древнейшие государства на территории СССР. Мат. исслед. − 1975. — М., 1976. — С. 130—140.
  • Мошин В. А. Николай, епископ Тмутараканский // SK. — Т. 5. — Praha, 1932. — С. 47—62.
  • Мошин В. А. Русские на Афоне и русско-византийские отношения в XI—XII вв. // Byzslav. − № 9. — 1947—1948. — S. 55—85.
  • Молдован А. М. Слово о законе и благодати Илариона. — К., 1984. — 239 с.
  • Назаренко А. В. Древняя Русь на международных путях: Междисциплинарные очерки, культурных, торговых, политических отношений IX—XII веков. — М.: Языки Русской Культуры, 2001. — 784 с. — (Studia Historica). — 1000 экз. — ISBN 5-7859-0085-8.
  • Никольский Н. К. Материалы для повременного списка русских писателей и их сочинений (X—XI вв.). — СПб., 1906. — 390 с.
  • Панус О. Ю. Кто Каин, кто Авель? — М., 2014. — ISBN 978-5-9973-3040-8
  • Перхавко В. Б., Сухарев Ю. В. Воители Руси IX—XIII вв.. — М.: Вече, 2006. — 464 с. — ISBN 5-9533-1256-3.
  • Приселков М. Д. Очерки по церковно-политической истории Киевской Руси X—XII вв. — СПб., 1913. — 470 с.
  • Приселков М. Д. Летописание Западной Украины и Белоруссии // Уч. зап. ЛГУ. Сер. истор. — Вып. 7. — № 67. — 1941. — С. 11—21.
  • Татищев В. Н. Собрание сочинений: В 8 т. — Репринт с изд. 1963, 1964 гг. — М.: Ладомир, 1994. — Т. 2, 3. История Российская. Ч. 2. — 688 с.
  • Фроянов&nbsp;И.&nbsp;Я. Древняя Русь IX—XIII веков. Народные движения. Княжеская и вечевая власть. — М.: Русский издательский центр, 2012. — С. 70—83.
  • Шахматов A. A. Разыскания о древнейших русских летописных сводах. — СПб., 1908. — 686 с.
  • Щапов Я. Н. Устав князя Ярослава и вопрос об отношениях к византийскому наследию на Руси в середине XI века // ВВ. — Т. 31. — 1971. — С. 70—78.
  • Янин&nbsp;В.&nbsp;Л., Литаврин Г. Г. Новые материалы о происхождении Владимира Мономаха // Историко-археологический сб. Артемию Владимировичу Арциховскому… — М., 1962. — С. 204—221.
сит телдәрҙә
  • Висоцький С. О. Про що розповіли давні стіни. — К., 1978. — С. 75—78. (укр.)
  • Войтович Л. В. Династія Рюриковичів // Князівські династії Східної Європи (кінець IX — початок XVI ст.): склад, суспільна і політична роль. Історико-генеалогічне дослідження (укр.). — Львів: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича, 2000. — 649 с. — ISBN 966-02-1683-1. (укр.)
  • Грушевський М. С. Історія України-Руси. — Т. 2. — К., 1992. — 633 с. (укр.)
  • Ефименко П. П., Богусевич В. А. Кріпость Ярослава Мудрого в Києві // Вісн. АН УРСР. — Ч. 12. — 1952. — С. 34—39. (укр.)
  • Корж І. Д. Золоті ворота в Києві // Архітектурні пам’ятники. — К., 1950. — С. 61—72. (укр.)
  • Коструба Т. Заграничні зносини Ярослава Мудрого // Коструба Т. Нариси церковної історії X—XIII ст. — Львів, 1933. — С. 73—79. (укр.)
  • Кравчук П. П. Становлення інституту позбавлення волі в Давньоруській державі : іст.-прав. нарис. — Запоріжжя, 2009. — 28 с. (укр.)
  • Повстенко O. I. Катедра св. Софії у Києві. — Нью-Йорк, 1954. − 147 с. (укр.)
  • Полонська-Василенко Н. Митрополит Київський Іларіон // Бюллетень Богословсько-Педагогічної Академії УАПЦ. — В. 3. — Мюнхен, 1946. — С. 25—31. (укр.)
  • Толочко П. Володимир Святий. Ярослав Мудрий. — К., 1996. (укр.)
  • Poppe A. Państwo i kościół na Rusi w XI wieku. — Warsz., 1968. — 258 s. (пол.)
  • Soloviev A. V. Marie, fille de Constantin IX Monomaque // Byzantion. — № 33. — 1963. — S. 141—248. (фр.)

Һылтанмалар үҙгәртергә


Өҙөмтә хатаһы: "комм" төркөмөнөң ғәмәлдәге <ref> тамғалары өсөн кәрәкле <references group="комм"/> тамғаһы табылманы

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ярослав_Владимирович_Мудрый&oldid=1267842» битенән алынған