Цимлянск һыуһаҡлағысы
Цимлянск һыуһаҡлағысы — Дон йылғаһында берҙән-бер һыуһаҡлағыс. Волгоград өлкәһе һәм Ростов өлкәһендә урынлашҡан. 1952 йылда хәҙерге Цимлянск ҡалаһы янында төҙөлгән (1948 йылда төҙөлә башлаған[1]). Һыуһаҡлағысты тултырыу 1953 йылда була. Һыуһаҡлағыс төҙөлгәндән һуң Дон йылғаһының йыллыҡ аҡмаһы 29 куб. км алып 18 куб км тиклем кәмей[2].
| Цимлянск һыуһаҡлағысы | |
 | |
| Быуа | Цимлян ГЭС-ы |
|---|---|
| Күлгә ҡойоусы йылғалар | Дон, Чир йылғаһы, Лиска, В. И. Ленин исемендәге Волга-Дон каналы, Мышкова, Аксай Есауловский, Аксай Курмоярский, Аксенец, Котлубань, Россошь (Цимлянское ҡушылдығы), Солоная (Цимлянское ҡушылдығы), Цимла[d] һәм Солон (Цимлянское ҡушылдығы) |
| Күлдән аҡҡан йылғалар | Дон |
| Һыу йыйыу бассейны | бассейн Дона[d] |
| Илдәрҙә объекттың бассейны | Рәсәй |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ-территориаль берәмек | Калач-на-Дону[d], Ростов өлкәһе һәм Волгоград өлкәһе |
| Оҙонлоҡ | 302 km |
| Киңлек | 38 km |
| Майҙан | 2700 км² |
| Күләме | 23 900 гектометр кубический |
 | |
 Цимлянск һыуһаҡлағысы Викимилектә | |
Цимлянск быуаһынан һыу ағымының артыуы йылға ағымынан өҫкә ҡарай, яҡынса Иловля йылғаһы тамағына тиклем 360 километрға тарала. Һыуһаҡлағыстың тулы күләме 23,8 км³, файҙалы күләме 11,5 км³ тәшкил итә; һыу өҫтөнән майҙаны 2702 км³[2]. Һыуһаҡлағыстың киңлеге 38 км, тәрәнлеге 30 м. Һыуһаҡлағыстың эшләүе 5,0 м тәшкил итә[3].
Һыуһаҡлағыс Чир, Аксай Курмоярский һәм Цимла йылғаларының тамағына тап килгән өс киңәймә менән котолвандан ғибәрәт. һыуһаҡлағыстың күп өлөшө (67 %) Волгоград өлкәһе, әҙерәге — Ростов өлкәһе хакимиәте сиктәренә инә. Һыуһаҡлағысҡа 10-дан ашыу йылға ҡоя. Быуаның уртаса күпйыллыҡ сығымы 650 м³/с, Түбәнге Донға ебәреү 400-450 м³/с тәшкил итә[4].
Төҙөү маҡсаты үҙгәртергә
[[Файл:Цимлянская_ГЭС.JPG|слева|мини|Цимлян ГЭС-ы 1. Волга-Дон һыу юлы буйлап транзит судоходство өсөн әһәмиәтле булған тәрәнлекте тәьмин итеү өсөн
2. Цимлянск һыуһаҡлағысына һәм Волга-Дон судоходство каналына йәнәш булған Дон (түбәнгә), Сал, Маныч йылғалары буйлап ҡоро ерҙәрҙе үҙ ағышы менән һуғарыу өсөн шарттар булдырыу
3. Һыуһаҡлағыс янында ГЭС-та электр энергияһын алыу өсөн[3].
Һыу баҫыу зонаһы үҙгәртергә
Һыуһаҡлағыс территорияһының дөйөм майҙаны 263,6 мең га, шул иҫәптән: усадьбалар һәм йәшелсә баҡсалары 9,6 мең га, баҡсалар һәм виноград баҡсалары 0,7 мең гектар; 35,7 мең га һөрөнтө ер; 71,1 мең гектар сабынлыҡтар; 78,2 мең гектар көтөүлектәр; 30,1 мең гектарҙа урман һәм ҡыуаҡлыҡтар. 164 ауыл тораҡ пункттары һәм өлөшләтә Дондағы Ҡалас ҡалаһы ташҡын зонаһына эләгеп ҡала. Дөйөм 13 716 хужалыҡ, 507 ваҡ сәнәғәт объекттары, 1 644 ҡоролма күсерелә[3]. Һыуһаҡлағысты һыу менән тултырғанда тарихи ҡомартҡы — хазар Саркел ҡала-ҡәлғәһе һыу аҫтында ҡала.
Һыу баҫыу зонаһына Дмитриевка — Кумовка разъезы һәм Дон ҡушылдығының —Лиски һәм Донская Царица йылғалары киҫелешендәге урындарҙа Волгоград — Лихая тимер юлы линияһы эләгә. Ошоноң менән бәйле юлдарҙы яңыртыу һәм нығытыу эштәре башҡарыла, шулай уҡ Дон аша Чирский күпере төҙөлә. Бер нисә автомобиль юлдары участкалары һәм һауа элемтә бәйләнеше яңы урынға күсерелә[3].
Халыҡты күсереүе тураһында Владимир Фоменконың «Память земли» китабында ентекле тасуирлана.
Ҡулланыу үҙгәртергә
Һыуһаҡлағыс шулай уҡ һыу, ерҙе һуғарыу өсөн файҙаланыла. Волгодонскта унан Дон магистраль каналы (Цимлян ГЭС-ы төҙөлөү менән бер үк ваҡытта) ағып сыға, унан һыу үҙ ағышы менән Сал йылғаһы үҙәненә килә, бында икенсел каналдар системаһы буйлап китә һәм һуғарыуҙар өсөн файҙаланыла. Вегетация осоронда ерҙәрҙе һуғарыу өсөн һыуһаҡлағыстан Дон магистраль каналына 2 км³ һыу алына[4]
Эре порттары: Волгодонск, Дондағы Ҡалас. Һыуһаҡлағысы буйында Ростов атом электр станцияһы урынлашҡан.
Экологик эҙемтәләре үҙгәртергә
Һыуһаҡлағысты төҙөү Аҙау диңгеҙенең гидрологик режимын үҙгәртә һәм уның продуктлығын ҡырҡа кәметә. Диңгеҙҙең тоҙлолоғо Донды көйләгәнгә тиклем океан тоҙлолоғонан өс тапҡырға кәмерәк булған. Уның өҫкө дәүмәле Дон тамағында 1 промилленан алып диңгеҙҙҙең үҙәк өлөшөндә 10,5 промиллеға тиклем һәм Керчь боғаҙында 11,5 промиллеға тиклем үҙгәрә. Цимлян һыуһаҡлағысын төҙөүҙән һуң диңгеҙҙең тоҙлолоғо арта башлай (үҙәк өлөшөндә 13 промиллеға тиклем).
Иҫтәлекле урындары үҙгәртергә
- 2001 йылда Цимлянск районында крайҙы өйрәнеү экспедицияһы ялан лагеры ойошторола. Уның ҡатнашыусылары Цимлянск һыуһаҡлағысы ярында Хорошевская станицаһынан алыҫ түгел ерҙә археологик тикшеренеүҙәр үткәрергә тейеш була. Ҡатнашыусылар алдында Петр I осоронда төҙөлгән таш түшәлгән боронғо юлды табыу бурысы ҡуйыла. Шул ваҡыттың документтарында һәм иҫке карталарында Петр тракты тураһында телгә алына. Ул акведук менән ике яҡтан таш түшәлгән юлдан торған. Был тракт буйынса Черкасск ҡәлғәһенә уң яҡ ярҙағы Цимлянск ҡаласығын һүтеп алғанда мергель блоктарын ташығандар. Петр тракты 1696 йылдағы икенсе Аҙау походын әҙерләү өсөн махсус төҙөлгән. Уның бурысы Воронеж һәм Николаев верфтарын тоташтырыу булған. 1995 һәм 2001 йылдарҙа экспедиторҙар тыуған яҡты өйрәнеү походтарын үткәргәндә Хорошевская станицаһы тирәләй таш түшәлгән юлды таба. 2001 йылда отряд өс төркөмгә бүленә. Өсөнсө төркөм Цимлянск һыуһаҡлағысының яры һәм дары мөгәрәптәре араһындағы участкала эҙләнеү эштәре алып бара. Улар XVII-XVII быуат тәңкәләре менән торлаҡ йорттоң подвалын, төймәләр, ҡаптырмалар, бронза, көмөш һәм алтын биҙәүестәр таба. Һауыт-һаба ярсыҡтары табыла. Шулай уҡ Цимлянск һыуһаҡлағысы яғынан таш подвал табалар[5].