Хөрәсән төркиҙәре теле
Хөрәсән төркиҙәре теле (рус. Хораса́нско-тю́ркский язы́к, خوراسان تورکجهسی / Xuroson Turkchasi) — Иранда киң таралған төрки телдәрҙең береһе, был телдә илдең төньяҡ-көнсығышында, атап әйткәндә Хөрәсәндә тупланған халыҡ һөйләшә. Туған телдең төп һәм Хөрәсән төркиҙәренең туған теле һәм төп ҡулланылышта йөрөй. Ирандағы күп һанлы төрки телдәр һәм диалекттарҙың береһе.
| Хөрәсән төркиҙәре теле | |
| Дәүләт |
 Иран[1] |
|---|---|
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр һәм SOV[d] |
| Яҙыу | фарсы яҙыуы[d] |
| Телдә һөйләшеүселәр | 886 000 кеше (2014)[2] |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | бирешеүсән[d][3] |
| Ethnologue каталогында тел статусы | 6a Vigorous[d][2] |
| Тасуирлау биттәре | turkic.elegantlexicon.com/… |
| Викимедиа проекттарында тел коды | kmz |
Шәрҡиәтсе лингивистар хөрәсән телен сәйәси, милли һәм идеология күҙлегенән сығып, төркмән теле диалекты тип белдерә[4][5].
Был тел юғалыу хәүефе янаған донъя телдәре атласына («рус. Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения») индерелгән [6], сөнки фарсы һәм төрки (әзербайжан) теле йоғонтоһона дусар.
Шәреҡ тармағының әҙ һанлы телдәре һәм диалекттары иҫәбенә инә[7], төрөк теленең уғыҙ төркөмөнә ҡарай [8]. Өс төп диалекты йәки һөйләше: төньяҡ кучан (нишапури), көньяҡ кучан (ширвани) һәм көнбайыш кучан (боджнурди) бар[8].
Ҡайһы берәүҙәр уны бер төркмән теленә , бер әзербайжан теленә индерә[9]. Шулай уҡ хөрәсән телен үҙаллы тел, төркмән һәм әзербайжан телдәре аралығында тип һанаусылар бар[10]. Тәүге тапҡыр Джавад Хеят әзербайжан теленең айырым диалекты тип танып, «Тарих-е забан-о-лахджаха-е Торки» (Төрки телдәр һәи диалекттар тарихы) тигән китабында яҙып сыға[11].
Хөрәсән теле үҙенсәлектәре үҙгәртергә
Был телдә 9 һуҙынҡы һәм 24 тартынҡы өн. Һүҙ яһалышына сингармонизм хас. 7 килеш бар. Ҡылымдар зат, һан, заман һәм залог буйынса үҙгәрә.
Күплек һанында "/- lar/" (-лар) исем суффиксы ҡулланыла, ике формаһы бар: "/- lar/" (лар) һәм "/ - lær/" (ләр), был һуҙынҡылар гармонияһына бәйле.
Килештәр үҙгәртергә
Исемдәрҙең килеш ялғауҙары тартынҡы һәм һуҙынҡыларға бөткәндә лә һуҙынҡылар гармонияһына ярашлы үҙгәрә:
| Исем | Һуҙынҡынан һуң | Тартынҡынан һуң |
|---|---|---|
| Төп | Нет окончания | |
| Эйәлек | niŋ/nin | iŋ/in |
| Төбәү | ja/jæ | a/æ |
| Төшөм | ni/nɯ | i/ɯ |
| Урын | da/dæ | |
| Абляциялы | dan/dæn | |
| Инструменталь | nan/næn | |
Алмаштар үҙгәртергә
Алты шәхси алмаштары бар. Шәхси алмаштар ҡайһы берҙә ҡәҙимге исемдәрҙең төрлө ялғауҙарын ала.
| Берлек | Күплек | |
|---|---|---|
| Беренсе заттан | mæn | bɯz |
| Икенсе заттан | sæn | siz |
| Өсөнсө заттан | o | olar |
Ҡылымдар үҙгәртергә
Инфинитив ҡылымдар / - max / тип бөтә.
Тел үрнәге үҙгәртергә
| Урыҫ теленә тәржемә | ХФА | Латин алфавиты версияһы | Фарсы-ғәрәп яҙмаһында төп нөсхә |
|---|---|---|---|
| Таким образом, был один падишах Зияд. | ɑl ɣəssa bir ziyæːd pæːdiʃæːhiː bæːɾɨdɨ | Al ğässa bir Ziüäd pädişähi bärıdı | .ال غسا بیر زیود پدیشهی بـهریدی |
| Всемогущий Бог не дарил ему сына. | xodɒːʷændi æːlæm ona hit͡ʃ ɔɣul ataː elæmɑmiʃdi | Xodavändi äläm ona hiç oğul ata elämamişdi. | .خوداوندی آلم اونا هیچ اوغول اتا ایلهمامیشدی |
| Потом сказал визирю: «Эй визирь, у меня нет сына. Что мне сделать?». | bæːdæn vaziːɾæ dədi, ej vaziːɾ, mændæ ki ɔɣul joxdɨ, mæn næ t͡ʃaːɾæ eylem | Bädän vazirä dädi: "Ey vazir, mändä ki oğul yoxdı. Män nä çarä eylem?" | بدن وازیره دهدی: «ای وازیر, منده کی اوغول یوخدی. من نه چاره ایولیم»؟ |
| Визирь сказал: «Всемогущий падишах, что ты можешь делать с этим». | vaziːɾ dədi, pɒːdiʃaː-i ɢɨblæ-ji ɒːlæm, sæn bu mɒːlɨ-æmwɒːlɨ næjlijæsæn | Vazir dädi: "Padişai qıbläyi aläm, sän bu malıämvalı näyliyäsän?" | وازیر دهدی: «پادیشای قیبلنهیی آلم, سن بو مالیموالی نیلیسن»؟ |
Ҡыҙыҡлы факт үҙгәртергә
2017 йылдан Википедияла хөрәсән төркиһенең тест бүлеге булдырылған [12].
Ҡарағыҙ үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ ScriptSource - Iran
- ↑ 2,0 2,1 Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill. Central Asia and Mongolia // Sociolinguistics (билдәһеҙ). — Berlin: Walter de Gruyter, 2006.
- ↑ CENTRAL ASIA XIV. Turkish-Iranian Language Contacts (ингл.). Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger (ингл.). UNESCO. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ East Oghuz (ингл.). Glottolog. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ 8,0 8,1 Khorasani Turkish (ингл.). Glottolog. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ Азербайджанцы — язык и происхождение народа. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ Turkic languages of Persia: An owerview (ингл.). Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ [1] 2021 йыл 21 май архивланған. Horasan Türkçesi ne İlgili Folklor Çalışmaları
- ↑ тестовый раздел Википедии на хорасанско-тюркском языке