Хакас теле

хакас халҡы теле, Хакасияла, Тывала, Красноярский крайының Шарып районында таралған

Хакас теле (үҙатамаһы: хакас тілі йәки тілі тадар) — хакастар теле. Башлыса, Хакас Республикаһы территорияһында һәм өлөшләтә Красноярск крайының Шарыпов районы һәм Тывала таралған. Рәсәйҙә хакас телендә һөйләшеүселәр һаны — 42 604 кеше (2010). Төрки телдәрҙең көнсығыш тармағының хакас-алтай төркөмөнә ҡарай.

Хакас теле
хак. Хакас тілі
Дәүләт  Рәсәй[1]
Барлыҡҡа килгән Алтай Республикаһы, Алтай крайы, Кемерово өлкәһе, Хакас Республикаһы һәм Красноярск крайы
Административ-территориаль берәмек Хакас Республикаһы, Тыва Республикаһы һәм Красноярск крайы
Тел төрҙәре SOV[d] һәм агглютинатив телдәр
Яҙыу Хакасская письменность[d]
Телде көйләүсе Хакасский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории[d]
Телдә һөйләшеүселәр 42 604 кеше[2]
Телдең ЮНЕСКО статусы 3 юҡҡа сығыу ҡурҡынысы аҫтында[d][3] һәм бирешеүсән[d]
Ethnologue каталогында тел статусы 2 Төбәк[d][4]
Тасуирлау биттәре turkic.elegantlexicon.com/…
Wikimedia Incubator URL incubator.wikimedia.org/…
Викимедиа проекттарында тел коды kjh[5]
 Хакас теле Викимилектә

Диалекттары үҙгәртергә

Хакас теле диалекттары:

  • сағай
  • качи
  • ҡыҙыл
  • шор.

Әҙәби тел нигеҙендә сағай һәм качи диалекттары тора.

Хакас теленең тарихы үҙгәртергә

Тел белгестәренең иҫәбе буйынса, хакас теле тарихы барлығынан килгәндән алып 1200 йылдай дауам итә — төрөк һөйләшенең урындағы төрөк булмаған телдәр менән бәйләнеше — хәҙерге хакас теленә һәм уға туғандаш булған диалекттарға башланғыс биргән иртә урта быуат төрки теле. Был тел төркөмөнөң элекке торошо теркәлмәгән. Лексик һәм грамматик материалды төплө теркәүҙәр тик хәҙерге дәүерҙә, XIX быуат уртаһында башлана. Шуның менән бәйле хакас теленең тарихын төҙөү ысулдары булып сағыштырмаса-тарихи реконструкциялар (туғандаш телдәрҙең һәм диалекттарҙың анализына таянып) тора, уларҙың беренсел маҡсаты хакас теленең үҙаллы йәшәйеше ваҡытында барлыҡҡа килгән тел характеристикаларын һайлап алыу һәм уларҙы «элек — һуңыраҡ» сағыштырмаса хронология принцибы менән бүлеү. Шулай итеп, фонетика өлкәһендә икенсел оҙон һуҙынҡыларҙың, башланғыс ч өнөнөң барлыҡҡа килеүе һәм танаулашыу (келген-нер), делатерализация (хас-тар «ҡаҙҙар» — күплектә лар) һәм тартынҡы аффикстарҙың деназализацияһы (ат-ты «атты» — төшөм килеш ны) морфемаларҙың ялғауында тартынҡылар ассимиляцияһының морфонологик төрҙәренең киңәйеүе иҫәбенә һуңыраҡ был сифаттарға эйә булмаған хәҙерге сарығ-юғур теленең диалекттарының үҙаллы тармағы булып айырыла. Хакас теленең морфология өлкәһендә бер нисә рәт яңы күрһәткестәр үҫешә: килеш системаһында — төбәү килеш зар/зер; ҡылым һүҙ үҙгәрешендә — ча, чан, чатхан һ.б. төр ваҡыт билдәләре.

Төрлө хронологияның дөйөм һыҙаттары: (1) иң боронғо һыҙаты —дөйөм төрки һүҙҙәрендәге й урынына з тартынҡыһы, күберәк уғыҙ һәм ҡыпсаҡ телдәрендә күҙәтелә (баҡсала хак. аз // уғыҙ., ҡыпс. айак «аяҡ»), — хакастарҙың диалекттарын бер-береһе менән генә түгел, з өнөн төрөк телдәре эсендә айырым хакас төркөмсәһенә айырып, шулай уҡ уларға яҡын туғандаш шорҙар, чулымдар, сарығ-юғурҙар һәм Төньяҡ-Көнсығыш Ҡытайҙа Фуюй өйәҙендәге ҡырғыҙҙарҙың ҙур булмаған этник төркөмө телдәрен берләштерә. Хакас теленең, шулай уҡ хакас төркөмсәһенә ҡағылған башҡа үҙенсәлекле билдәләре, срағ-юғыр төркөмсәһенән тыш, былар: (2) дөйөм төрөк й (чол // төр., ног. йол «юл», нан // төр., ног. йан «ҡабырға») башланғыс ч өнө тора; (3) икенсел оҙон һуҙынҡылар; (4) ҡыҫҡа тартынҡылар системаһында ике ҡыҫҡа иренләшмәгән һуҙынҡы — i и и (и урыҫ и өнөнән айырылмай һәм i ҡарағанда тарыраҡ һәм оҙонораҡ) . Урта быуаттарҙа Себерҙең күп кенә төрки телдәре татар-нуғай төрөндәге ҡыпсаҡ диалекттарының йоғонтоһон кисерә. Ҡыпсаҡлаштырыу ҡәбилә телдәренә, буласаҡ хакас диалекттарына, уларҙың айырмаһын көсәйтеп, тигеҙһеҙ ҡағыла.

Хакас теле хәҙерге хакас теленә һәм уға туғандаш диалекттарға башланғыс биргән иртә быуат төрки телендә булмаған яңы морофлогик күрһәткестәрҙең күпмелер һанын үҫтерә.

Фонетика үҙгәртергә

Фонетик билдәләре: 17 һуҙынҡы, шул иҫәптән оҙон һуҙынҡылар, 24 тартынҡы. Тартынҡыларҙың йомашҡлығы һәм ҡатылығы төп хакас һүҙҙәрендә һуҙынҡы менән бәйле: артҡы рәт һуҙынҡылар менән һәр ваҡыт ҡаты тартынҡылар, алғы рәт һуҙынҡылар менән йомшаҡ тартынҡылар яраша. Тартынҡыларҙың йомшаҡлығы һәм ҡатылығы фонематик түгел, шуға күрә яҙмала улар бер нисек тә сағылмай.

Баҫым экспиратор, ғәҙәттә, һуңғы ижеккә төшә. Хакас теленең грамматик төҙөлөшөндә ҡоролошон — төрки телдәрҙең бөтә һыҙаттары. Лексикала монголизм, русизмдар бар һәм фарсы һәм ғәрәп элементтары һаны аҙ.

Һуҙынҡы өндәр[6]
Иренләшкән Иренләшмәгән
Артҡы рәт Алғы рәт. Артҡы рәт Алғы рәт
Киң ә [a] а. а. [aː] е [е] у [eː] тураһында [o] ата [oː] ӧ [ø] ӧӧ [øː]
Тар ы [ɯ] ыы [ɯː] һәм [i] ие [iː]



i [ɘ]
у [u] уу [uː] ӱ [y] ӱӱ [yː]
Тартынҡы өндәр[6]
Иренләшкән Алғы рәт Урта рәт Артҡы рәт Увуляр
Йомғоло Шаулы таҙа п [п] б [b] т [t] да [d] к [k] г [ɡ]
аффриката сәғәт [ɕ] ҷ [ʑ]
Сонант м [м] н [н] а [ŋ]
Фрикатив Шаулы Бер фокуслы с [а] з [z] х [x] ғ [ɣ]
Сонант Урта й [j]
Эргәләге л [л]
Йомғоло Сонант р [r]

Яҙыу үҙгәртергә

Хакас теле 1924 йылдан кириллица нигеҙендә үҙенең яҙыуына эйә, 1929 йылдан — латин алфавиты нигеҙендә, 1939 йылдан — тағы ла кириллицала, 6 хәреф өҫтәлә: ÿ, ӧ, ң, ғ, і, ҷ [дж яңғырау аффрикатаһы]. XVIII быуаттан өйрәнелә— сағайҙар, качиндар һәм Минусин котлованы территорияһындағы башҡа этник төркөмдәр телдәре лексикаһының беренсе теркәүҙәре (Д Г. Мессершмидт, Г Миллер, П. С. Паллас), XIX быуатта — Г. И. Спасский, М. А. Кастрен, В В. Радлов, В И. Вербицкий, Н. Ф. Катанов хеҙмәттәре, совет һәм совет осоронан һуң хакас һәм башҡа милләттәрҙең күп һанлы фән кандидаттары һәм докторҙарын (Н. П. Дыренкова, Ф. Г. Исхаҡов, Н. Г. Доможаков, Д. И. Чанков, А И. Инкижекова, М.. И. Боргояков, Д. Ф. Патачакова, Г И. Донидзе, В Г. Карпов, О. П. Анжиганова, О. В. Субраков, Лена. И. Чебодаева, И. С. Торокова һ. б.) әҙерләү менән бер рәттән хакас теле буйынса теоретик һәм ғәмәли тикшеренеүҙәрҙе үҫтереү.

Хакас телендә мәктәп дәреслектәре төҙөлә.

Хакас телендә «Хәбәр» гәзите сыға.

Хәҙерге хакас алфавиты:

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й I i К к Л л М м
Н н Ң ң О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т
У у Ӱ ӱ Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ҷ ҷ Ш ш
Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Әҙәби теле үҙгәртергә

Хакас алфавитын төҙөү (1925 й.), 1926 йылда милли телдә тәүге китаптарҙың баҫмаһы, беренсе хакас «Хызыл аал» («Ҡыҙыл улус») гәзитенең сығыуы 1927 йылда хакас әҙәбиәтен булдырыу һәм үҫтереү өсөн база булдыра[7]. 1928 йылда Мәскәүҙә А.Топановтың хакас шиғриәтенең беренсе «Китап йыры» йыйынтығы нәшер ителә. Хакас телендә XX быуатта бер нисә яҙыусы һәм шағир үҙ әҫәрҙәрен ижад итә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

Категориялар ағасы (граф):
Хакас теле категорияһы табылманы

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Дыренкова Н. П. Грамматика хакасского языка: Фонетика и морфология. — Абакан, 1948.
  • Номинханов Ц. Д. Русско-хакасский словарь / Под ред. Н. Г. Доможакова. — Абакан: Хакасское областное нац. изд-во, 1948.
  • Баскаков Н. А., Инкижекова-Грекул А. И. Хакасско-русский словарь. — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1953.
  • Русско-хакасский словарь: 30 000 слов / Сост.: Н. Г. Доможаков, В. Г. Карпов, Н. И. Копкоева, А. П. Бытотова, Д. Ф. Патачакова, И. П. Чебодаев, М. Н. Чебодаев; Под ред. Д. И. Чанкова; Хакасский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории (ХакНИИЯЛИ). — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1961. — 968 с. — 6000 экз.
  • Грамматика хакасского языка. — М.: Наука, 1976. 417 с.
  • Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Региональные реконструкции. — М.: Наука, 2002.
  • А. Г. Кызласова. Хакасская литература // Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков. — М.: Советская энциклопедия, 1972.

Һылтанмалар үҙгәртергә