Википедия

Фригия

Кесе Азиялағы боронғо ҡеүәтле дәүләт

Фри́гия (грек. Φρυγία, лат. Phrygia, төр. Frigya) — Кесе Азияның көнбайышында эске тарихи өлкә һәм гректарға тәүге билдәле булған «паназиат» державаларының береһе — ҡеүәтле батшалыҡ. Баш ҡалаһы — башта Келены ҡалаһы, ә сама менән б. э. т. X быуаттан — Гордион.

Фригия
Рәсем
Донъя ҡитғаһы Азия
Дәүләт  Төркиә
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан Кесе Азия
Карта
 Фригия Викимилектә

Кесе Азия тарихи өлкәләре классик антиклыҡ осоронда

Исеме үҙгәртергә

«Фригия» атамаһы бриг йәки фригийлылар— б. э. т. 1200 йылдар тирәһендә көньяҡ Балҡан территорияһынан бында күсеп килгән халыҡ исеменән. Фригияның бер өлөшө Ликаония һәм Галатияға ҡушылғандан һуң, Бөйөк Фригия тигәндә (уның биләмә сиктәре бер ни тиклем үҙгәргән) Кария, Лидия, Мизия, Вифиния, Галатия, Ликаония һәм Писидия уратып алған өлкәне күҙ уңында тотҡандар. Кесе йәки Геллеспонт, йәки Епиктет Фригияһы тип Геллеспонт һәм Препонтиданан көньяҡҡараҡ ятҡан яр буйы һыҙаты аталған. Фригияның тағы ла ике исеме: төп ҡалалары Тирий һәм Филомелия менән «Таулы Фригия», һәм баш ҡала Писидий Антиохияһы менән «Писидий Фригияһы» булған. Византия империяһында Беренсе Фригия һәм Икенсе Фригия атамалары булған. Фемаларға бүлгән саҡта «Фригия» исеме юҡҡа сыға, һәм ул Опсикий һәм Анатолик фемалары составына инә. Кесе Азияның көнбайыш яртыһына күсенеп ултырғандан һуң, фригий ҡәбиләләре айырым дәүләт барлыҡҡа килтерә. Беҙҙең көнгә тиклем ике фригий батшаһы: Мидас һәм Гордий тураһында мәғлүмәт һаҡланған.

Географияһы үҙгәртергә

Фригияла Сангарий[1]йылғаһы сығанағы (Афьонкараһисар) башланған. Геллеспонт Фригияһы топонимы төбәктең төньяҡ-көнбайыш сиге Геллеспонт (Дарданелл боғаҙы) булыуына күрһәтә, һәм был фригийлыларҙың Троя һуғышында ҡатнашыу факты менән дәлилләнә. Көньяҡтан Тавр тауҙарындағы Писидия (Писидий Антиохияһы) менән сиктәш. Фригияның көнсығыш сиге Галис йылғаһында була, әммә сәскә атҡан осоронда фригийлылар власы Ассирияға тиклем таралған. Көньяҡ-көнбайыштан Эгей яр буйы (Лидия, Иония, Кария) илдәренән Фригияны Герм[2]йылғаһы айыра. Страбон, Галатия галаттар урынлашҡан Фригия ерҙәренән барлыҡҡа килгән, тип фаразлаған. Фригияға шулай уҡ Меандр йылғаһының башы ла ҡараған. Өлкәнең урман менән ҡапланғанлығы тураһында аныҡ мәғлүмәт билдәһеҙ, әммә борон урман массивтарының дәрәжәһен күрһәтергә тырышыу була[3]. Хәҙер генә төп урман массивтары тауҙарҙа урынлашыуын фаразларға мөмкин, шул уҡ ваҡытта тигеҙлектәр, һис шикһеҙ, классик дәүерҙә үк урманһыҙ булған.

Тарихы үҙгәртергә

Фригийлыларҙың килеүе үҙгәртергә

Һинд-европалы фригий халҡының башы асыҡ түгел — моғайын, Анатолияның төньяҡ-көнбайыш өлөшөнә Балҡандан (Македония йәки Фракия территорияһынан) килгәндер. Антик мифтарға ярашлы, фригийлылар Трояға гректар менән һуғышырға ярҙам иткән. Шулай, Геродот хәбәр иткәнсә, фригийлылар Македониянан Троя һуғышы ваҡытында Кесе Азияға күсенгән булырға тейеш. Шулай уҡ хәҙерге заман ғалимдары фригийлыларҙың тәүге тыуған иле Көньяҡ-Көнсығыш Европала булғандыр, тип фаразлай. Ҡайһы берҙәре хет сығанаҡтарынан алынған Арцава батшалығы ярсыҡтары Ассува йәки Хапаллак конфедерациялары кеүек географик объекттар менән тиңләштерә. Башҡалары Иосиф Флавий Фригияны тәүрат Фогармаһы тип популярлаштырған классик традицияға күрһәтә, үҙ сиратында, был атама яңғырашы буйынса анатолий ҡалаһы Тегараманы хәтерләтә.

Киң таралған фекер буйынса, Фригий батшалығына б. э. т. тиклем 2 мең йыллыҡта нигеҙ һалына һәм ул Хет батшалығын[4]ҡолатыуҙа әһәмиәтле роль уйнай. Шулай итеп, фригийлылар Кесе Азияға Хет батшалығын ҡыйратҡан "диңгеҙ халыҡтары"ның яуы составында яҡынса б. э. т. 1200 йылда килеүҙәре мөмкин. Әммә хәҙер күп ғалимдар был миграцияны империя ҡыйралышынан һуң ике-өс быуат һуңыраҡ булғандыр, тип фаразлай[5]. Бында, Фригийлылар ассирия (һәм шулай уҡ урату һәм боронғо йәһүд) сығанаҡтарында фригийлылар менән асылда көнбайыш мушктарҙы бутауға алып килгән «мушкиҙәр» тип телгә алына.

Йыл Б. э. т. XII быуат аҙағынан Үрге Евфрат районында «мушкиҙәрҙең» хәрәкәтен туҡтатҡан Ассирия уларҙың төп дошманына әүерелә. Б. э. т. VIII быуат аҙағында фригийлылар Европанан күсеп килгән вифиндар һәм мисийлылар менән дошманлаша.

Фригияның сәскә атыуы үҙгәртергә

 
Хәҙерге Төркиәнең көнбайышында Фригия батшалығы

Б. э. т. VIII быуатта Фригия биләмәләр баҫып алыуҙың экспансия сигенә етә, шул уҡ ваҡытта беренсе фригий яҙыуҙары барлыҡҡа килә[6]. Фригийлылар үҙҙәренең тәүге ерҙәренең сигенә сығыуын, Галис йылғаһы бөгөлөшөнөң көньяҡ нөктәһендә табылған үҙен «Көнсығыш һәм Көнбайыш батша»һы тип нарыҡлаусы Гордий I-нең лувий телендә иероглиф яҙыуы аныҡлай. Фригий сиктәре көньяҡ-көнсығышта Ассирияға һәм төньяҡ-көнсығышта Урартуға килеп терәлә.

Сангария (Сакарья) йылғаһы үҙәнендә Фригия баш ҡалаһы Гордиондың ҡаҙылған биналары һәм ҡурған ҡәберлектәре шул осорға ҡарай. Гордиондың исеме бөйөк держава булараҡ Фригияға нигеҙ һалыусы тип танылған Гордийҙың эпонимик исеменә ҡайтып ҡала. Антик легендаға ярашлы, батшалыҡ хакимһыҙ тороп ҡалғас, мөрәжәғәт иткән фригийлылар, кемде батша итеп һайларға тип, оракулға кәңәшкә бара. Оракул күҙаллана, шул кәрәк на Зевс ҡорамына арба егеп килеүсе беренсе осратҡан кешене һайларға тип күрәҙәлек итә. Был кеше ябай игенсе Гордий була. Фригия батша булғас, үҙен власҡа килтереүсе арбаны, ҡамытын ярмо ҡыҙылтал ҡурызынан ҡатмарлы төйөн менән бәйләп үҙе нигеҙ һалған баш ҡаланың цитаделенә урынлаштыра. Риүәйәт буйынса, «гордий төйөнөн» сисә алған кеше бөтә Азияның хөкөмдары була тип һаналған; Б. э. т. 334 йылда Гордионда килгән Искәндәр Зөлҡәрнәй уны тотҡан да өҙә сапҡан.

Гордийҙан тыш, фригий батшаларының киң таралған исеме, грек сығанаҡтарында яңғырағанса, Мидас (ассирийлыларса — «Мит(т)а, мушкиҙәр батшаһы») була. Боронғо мифологик традицияһы Мидасты[7] Гордийҙың[8] һәм бер бер тейеүҙә бар нәмәне алтынға әйләндереүсе Кибела алиһәнең улы тип иҫәпләй. Был сюжетта хет осоронан һуң, Лидияның бәләкәй генә Пактол йылғаһында бай алтын ятҡылыҡтарына эйә булыуы сәбәпле, Фригия байлығының йылдам үҫеше сағылған.

Мидас/Мита (бер яҡтан, Страбон кеүек классик авторҙарҙа, икенсе яҡтан — ассирия хроникаларында телгә алына; Евсевийгә ярашлы, б. э. т. 720 йылдан 695 йылға тиклем һәм Юлия Африканға ярашл, б. э. т. 676 йылға тиклем идара иткән) исемле тарихи хаким Дельфалағы дөйөм грек ғибәҙәтханаһына бүләк, алтын тәхет, алып килеүсе беренсе грек түгел батша була. Был фригия йоғонтоһо орбитаһында грек (эолий һәм ионий) уның полистар менән тығыҙ бәйләнеше булыуына бәйле; был ҡала-дәүләттәрҙең береһенең принцессаһы фригий батшаһына кейәүгә сыға. Грек-фригий сауҙаһы тураһында (Фригияла металлургия, туҡыу, ағас эшкәртеү сәскә ата) Грецияла табылған Урартуҙан Фригия аша килгән йә урарту эшләнмәләрен фригийҙар стилләштергән фригий әйберҙәре һөйләй.

Саргон II осоронда Ассирия ҡеүәте күтәрелеүе Мидасты, Урарту батшаһы Руса I-не һәм Төньяҡ Сүриәнең һәм Таврҙың Каркемиш һымаҡ һуңғы бойондороҡһоҙ ҡала-дәүләттәрен ассирияға ҡаршы тороу союзын эҙләргә мәжбүр итә. Б. э. т. 718—717 йылдарҙа Мидас фригий отрядтарын Урта диңгеҙгә ебәрә, әммә уларҙы ассирийлылар еңелеүгә дусар итә, шулай уҡ Фригияла яңы дошман — евразия далаларынан һөжүм итеүсе киммерийсылар барлыҡҡа килә. Митаны телгә алған б. э. т. 709 йылғы ассирия яҙмаһы, был мәлгә Фригия һәм Ассирия араһында тыныслыҡ урынлаштырылған тип уйларға нигеҙ бирә.

Фригияның ҡолауы үҙгәртергә

Был Б. э. т. 670 йылда Фригияға киммерийсылар ябырыла. Унан алдараҡ урарту батшаһы алдынан Руса II Фригияға, Мелитенаға һәм халдтарға (б. э. т. яҡынса 675 йыл) ҡаршы походтар ойоштора, һәм был фригийлыларҙы дала күскенселәре алдында, һис шикһеҙ, көсһөҙләндерә. Б. э. т. яҡынса 670 йылда фригий дәүләте киммерийсылар һөжүме арҡаһында ҡолай, ә Фригияның баш ҡалаһы, Гордион, емерелә. Киммерийсыларҙан еңелгән Мидас батша (шул уҡ микән, билдәһеҙ)[9], үгеҙ ҡанын эсеп, үҙ-үҙенә ҡул һала[10]. Хәйер, б. э. т. яҡынса 660 йылдарҙа Ассирия Фригияны үҙенең «провинция»һы тиһә лә, әммә Фракияға баҫып ингән трерҙар менән ике тиҫтәнән ашыу бөлгөнлөккә (Страбон мәғлүмәте буйынса) төшөрөп, илдең ысын хужаһы булып киммерийсылар ҡала.

Б. э. т. VI быуат башында лидия батшаһы Гигес Фригияның бер өлөшө яулай, ә б. э. т. VI быуат уртаһында бөтә Фригия, бер ни тиклем автономияһын һаҡлап, Крёз, биләмәләренә инә. Унан фарсыларҡулына, фарсыларҙан Бөйөк Искәндәр монархияһына күсә. Искәндәр Зөлҡәрнәй үлгәндән һуң, Фригия Һыңаргүҙ Антигонға, һуңынан Лисимахҡа һәм Сәләүкиҙәргә эләгә. Б. э. т. 275 йылда галаттар ябырыла, һуңынан Пергам батшалығына (б. э. т. 189 йыл— Евмен Пергамскийға), күпмелер ваҡыт Понт батшаһы Митридатҡа ҡараған һәм, ниһәйәт, римлеләр (б. э. т. 133 йыл) биләмәһе була. Римлеләр тәүҙә Фригияны айырым провинция булдыралар, әммә һуңынан, республика осоронда уҡ, уны Азияпровинцияһына индерәләр. Шул ваҡыттан башлап Фригия тарихы башҡа Кесе Азия тарихы менән ҡушыла.

Дөйөм характеристикаһы үҙгәртергә

Фригияла, ихтимал, алтын табылған, был хаҡта Мидас тураһындағы урындағы хикәйәттәр һөйләй. Фригий ҡәбиләләре башлыса игенселек менән шөғөлләнә; боронғо фригий ҡануны үгеҙҙе үлтергән йәки игенселек ҡоралдарын ватҡан өсөн язалау тәғәйенләгән; риүәйәт буйынса, беренсе батша ике үгеҙгә эйә ябай крәҫтиән булған. Игенселек менән бер рәттән, көтөүлектәргә бай булыу һөҙөмтәһендә, малсылыҡ үҫешкән: рим осоронда фригий йөнө һәм буҫтауы данланған.

Фарсылар осоронда үҫешә башлаған сауҙа Рим империяһы дәүерендә ҙур кимәлгә күтәрелгән: Гиераполдә, Фригияла эске өлөшөндә, бер фабрикант үҙенең кәшәнәһенә үҙ ғүмерендә 72 тапҡыр Италия барғанын яҙырға ҡуша. Фарсы, македон, эллин йоғонтоһона ҡарамаҫтан, рим осоронда ла Фригияла үҙ тәңкәләре булған һәм фригий теле (б. э. VI быуатына тиклем) һаҡланған. Фригияның төп ҡалаһын күрһәтеп тә булмай, сөнки күп һанлы урта дәүмәлдәге ҡалалар төп роль уйнаған.

Иң иғтибарға лайыҡтары: Келены, фригий батшалығының боронғо баш ҡалаһы һәм фарсы хакимлығы ваҡытында бөйөк фригий сатрапияһының төп ҡалаһы, Меандр башы сығанағы янында; Колоссы (Хоны), Кидрары, һуңыраҡ Иераполь, Пелты, Кайструпедион, Дорилей һәм Котией, Сәләүкиҙәр ваҡытында Апамея-Кибот, ә римлеләр осоронда — кесе азия ярҙарынан урта Евфрат Лаодикия, Аполлония, Селевкия, Синнадаға табан каруан юлында торған. Фригийлыларҙың ҡаяларҙа йәшәүҙәре һәм ҡаяларҙа тотош ҡалалар уйыу ғәҙәттәре иң ҡыҙыҡлыһы. Боронғо замандарҙа Фригияла сиро-финикий ҡәбиләләренән үҙләштерелгән Астарта фригий культы дан тотҡан. Фригияның төп аллалары — Багайос, алиһә-әсә Амма (Кибела), Агдистис һәм Сабазий.

Фока хакимлығы ваҡытында фригийлыларҙың бер өлөшө Каппадокияға.күсеп китә. Иосиф Флавий Аскеназа вариҫтарын— астаназийлылар тип атаһа, шул уҡ ваҡытта, уның заманында йәшәүсе гректар уларҙы фригийлылар тип атай.

Мәҙәниәте үҙгәртергә

 
Фригий костюмын кейгән кеше. Эллин осоро скульптураһы.

Фригий кейеме салбарлы оҙон туника менән ослайып тамамланған кәпәстән (хәйер, киләсәктә Бөйөк француз революцияһы һәм азатлыҡ символына әйләнәсәк «фригий ҡалпағы», бәлки, сығышы менән ошо урындыҡы ла булмағандыр, ә киммерийсылар йәки башҡа баҫҡынсылар килтергәндер). Шулай уҡ уларға бирсәткәләр һәм плащ таныш булған[11]. Фригияла иң данлыҡлы культ Кибела[12] культы булған.

Теле үҙгәртергә

Фригий теле б. э. т. VIII быуаттан боронғо грек теленә туғандаш булған айырым алфавит ҡулланған яҙыу менән дәлилләнә. Тел тарихы ике осорға — иҫке фригий (б. э. т. VIII—V быуаттар) һәм яңы фригий (б. э. I—III быуаттары) осорона бүленә. Фригий теле тере тел итеп б. э. V быуатына ҡараған сығанаҡтарында телгә алына, әммә тел б. э. VII быуатында ғәрәп баҫҡынсылығы һөҙөмтәһендә тулыһынса юҡҡа сыҡҡандыр тигән фараз бар. Боронғо фригий осоронан 340 яҙыу һаҡланған, уларҙың яҡынса 250-һе Гордион эргәһендә табыла. 113 яңы фригий яҙыуы табылған, уларҙың барыһы ла тиерлек ҡәберлектәрҙе ҡыйратыуға һәм талауға һәләтле кешеләргә ҡарғыш менән тамамланған эпитафияларҙан ғибәрәт[13]. Иң оҙон иҫке фригий яҙыуы 285 хәрефтән тора[14]. Бынан тыш, фригий һүҙҙәре боронғо грек сығанаҡтарында, беренсе сиратта, Гесихийҙа, глосса үгеҙбалыҡ рәүешендә, һәм Фригияла грек телле яҙмаларҙан үҙләштермә сифатында таныҡланған.

Фригий телен фәнни өйрәнеү 1820-се йылдарҙа башлана. Күп кенә ғалимдарға, мәҫәлән, Ю. В. Откупщиковҡа ярашлы, грек-фригий фаразлауы сиктәрендә буйынса, фригийлыларҙың теле боронғо грек теленә яҡын тел. Уны, башҡа һинд-европа телдәре менән сағыштырғанда, боронғо грек теле менән күберәк һыҙаттар берләштерә[15][16].

Геродот (Тарих 2.2) йәнәһе, мысыр фирғәүене Псамметих I үткәргән иң боронғо «лингвистик тәжрибә» тураһында телгә ала: ҡайһы тел боронғо икәнен белер өсөн, ул ике яңы тыуған сабыйҙы, үҙҙәре башлап тәүге һүҙен әйткәнсе, кеше менән аралашыуҙан мәхрүм итергә бойорған; балаларҙың тәүге һүҙе «бекос» була. Фригий телендә «бекос» һүҙе «икмәк» тигәнде аңлата, шуға күрә фирғәүен фригий телен иң боронғо тел тип таныған[17][18].

Фригия батшалары үҙгәртергә

Яҡынса б. э. т. 1800—1250 йылдарҙа Хетт дәүләте составында

  • Наннак б. э.т. 1529/1526 йылдарҙа, Девкалионов ташҡынына тиклем хакимлыҡ иткән.
  • Һаны билдәһеҙ булған батшалар.
  • Гимант.
  • Плуто (батшабикә).

Танталидтар династияһы үҙгәртергә

  • Тантал б. э.т. 1300-сө йылдарға тиклем?
  • Пелоп б. э. т. 1300 йыл тирәһе.
  • Телевтант б. э. т. 1300 йыл тирәһе.
  • Димант яҡынса б. э.т. 1275 йылда.
  • Отрей яҡынса б. э. т. 1250 йылда.
  • Акмон яҡынса б. э. т. 1200 йылда.
  • Мигдон яҡынса б. э. т. 1190 йылда.
  • Бер йәки бер нисә батша.

Гордий династияһы үҙгәртергә

  • Гордий I
  • Мидас I
  • Гордий II
  • Мидас II
  • Гордий III ((?) Гурд, (?) Куртис «Көнбайыш һәм Көнсығыш батшаһы») яҡынса б. э. т. 850—738 йылдар.
  • Мидас III ((?) Мит—шул «мушкиҙәр батшаһы») б. э. т. 738—695 йылдар самаһы.
  • Гордий IV б. э. т. 695—670 йыл самаһы

Б. э. т. 695—626 йыл самаһы киммерийсылар хакимлығы аҫтында

  • Мидас IV б. э. т. яҡынса 670 йылда.

Б. э. т. 626—590 йылдар самаһы Лидия составында.

  • Мидас V б. э. т. 590—570 йылдар самаһы
  • Гордий V б. э. т. 570—546 йылдар самаһы.

Батшалыҡ бөтөрөлә һәм Әһәмәниҙәр дәүләте(Фарсия)составында б. э. т. 546—334 йылдар самаһы.

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

  • Список греческих и римских топонимов Фригии
  • Бриги
  • Фригийский язык
  • Древняя Македония
  • Фракия
  • Фригийский колпак

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Анабасис Александра, 1:29
  2. ↑ Фригия 2017 йыл 24 декабрь архивланған.
  3. ↑ T. Drew-Bear and C. Naour, «Divinités de Phrygie» ANRW II.18.3 (1990), 1924—1926
  4. ↑ Куда исчезли хетты?
  5. ↑ Fortson B. Indo-European language and culture. An Introduction. — Padstow: Blackwell Publishing, 2004. — P. 401—402.
  6. ↑ Woodhouse R. An overview of research on Phrygian from nineteenth century to the present day // Studia Linguistica. — 2009. — Vol. 126. — P. 167. Архивировано из первоисточника 2 октябрь 2013.
  7. ↑ Мифы народов мира. М., 1991-92. В 2 т. Т. 2. С. 149—150, Любкер Ф. Реальный словарь классических древностей. М., 2001. В 3 т. Т. 2. С. 393—395
  8. ↑ Геродот. История I 16
  9. ↑ Евстафий. Комментарий к «Одиссее» Гомера XI 14 // Вестник древней истории. 1947. № 1. С. 292
  10. ↑ Плутарх. Тит 20
  11. ↑ Фригийский костюм 2020 йыл 14 май архивланған.
  12. ↑ Фригийские мотивы в древней ингушской культуре
  13. ↑ Brixhe C. Phrygian // The Ancient Languages of Asia Minor. — New York: Cambridge University Press, 2008. — P. 70—72.
  14. ↑ J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 418. — ISBN 9781884964985.
  15. ↑ J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 419. — ISBN 9781884964985.
  16. ↑ Brixhe C. Phrygian // The Ancient Languages of Asia Minor. — New York: Cambridge University Press, 2008. — P. 72.
  17. ↑ Mallory J. P. In Search of the Indo-Europeans. — Thames and Hudson, 1991. — P. 32.
  18. ↑ Fortson B. Indo-European language and culture. An Introduction. — Padstow: Blackwell Publishing, 2004. — P. 401.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Ramsay, «Geography Minor of The Asia» (1896);
  • Reber (1897) фригий таш һәйкәл тураһында;
  • Maspero, «Histoire de l Orient ancienne des peuples»;
  • Моммсен, «Рим тарихы» (т. V).
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Фригия&oldid=1227254» битенән алынған