Уран (элемент)
Уран (лат. Uranium, U) — Менделеевтың периодик таблицаһының 7-се осор элементы. Тәртип номеры — 92.
| Уран | |
 | |
| Масса | 238,02891 ± 3,0E−5 массаның атом берәмеге[1] |
|---|---|
| Кем хөрмәтенә аталған | Уран |
| Асыусы йәки уйлап табыусы | Эжен Пелиго[d] |
| Асыу датаһы | 1789 |
| Элемент символы | U[2] |
| Химик формула | U[3] |
| Каноническая формула SMILES | [U][3] |
| Атом һаны | 92 |
| Электр кирелеге | 1,38 |
| Ионный радиус | 1,03 ангстрем[4], 0,89 ангстрем[4], 1 ангстрем[4], 1,17 ангстрем[4], 0,76 ангстрем[4], 0,45 ангстрем[4], 0,52 ангстрем[4], 0,73 ангстрем[4] һәм 0,86 ангстрем[4] |
| Тығыҙлыҡ | 19,05 ± 0,01 грамм на кубический сантиметр[5] |
| Етештереү ысулы | настуран[d] |
 Уран Викимилектә | |
Атом массаһы — 238,029; актиноидтарға ҡарай. Уранда радиоактив элементтар аҙ, тотороҡло изотоптары юҡ. Уның иң киң таралған изотобы уран-238 (146 нейтронлы, тәбиғи уранда 99,3 % тәшкил итә) һәм уран-235 (143 нейтронлы, тәбиғи уранда миҡдары 0,7204 %).
Символы үҙгәртергә
Уран элементының символы — U (Уран тип уҡыла).
Тарихы үҙгәртергә
Уран 1789 йылда Клапрот Мартин Генрих тарафынан асыла.
Боронғо заманда уҡ тәбиғи уран окисы һары һауыт-һаба яһау өсөн ҡулланылған. Мәҫәлән, Неаполь янында һары быяла ярсығы табылған, унда 1 % уран оксиды бар булып сыҡҡан, быяла беҙҙең эраның 79-сы йылында эшләнгән булған[6] Уран тарихында беренсе мөһим дата — 1789 йылда немец натурфилософы, химик Мартин Генрих Клапрот Саксония настуран мәғдәнен ҡаҙып алып, алтынһыу-һары «тупраҡтан» металға оҡшаш ҡара матдә тергеҙеүе. Клапрот уны яңы элемент тип иҫәпләп, Уран планетаһы хөрмәтенә шундай исем бирә.
Уран илле йыл металл тип иҫәпләнеп йөрөй. 1841 йылда ғына француз химигы Эжен Пелиго (1811—1890) металға оҡшаш ялтырауыҡлы булһа ла, Клапрот уран элемент түгел, UO2 оксиды тип иҫбатлай. 1840 йылда Пелиго ябай матдә уранды айырып ала һәм уның атом ауырлығын билдәләй.
Уранды өйрәнеүҙә киләһе мөһим аҙымды 1874 йылда Д. И. Менделеев яһай. Ул үҙе эшләгән периодик системаһына таянып, уранды таблицаһының иң алыҫ шаҡмағына урынлаштырған. Элек урандың атом ауырлығын 120-гә тигеҙ тип һанағандар. Менделеев был миҡдарҙы ике тапҡыр арттыра. 12 йылдан һуң уның фекере немец химигы Циммерман (J. Zimmermann) тәжрибәләре менән раҫлана[7].
1896 йылда, уран тикшергәндә, француз ғалимы Антуан Анри Беккерель осраҡлы рәүештә радиоактив тарҡалыуҙы (радиоактивный распад) аса.
Тәбиғәттә үҙгәртергә
Уран — күп һанда осрай торған иң ҙур номерлы элемент. Ер ҡабығы йөкмәткеһенең 0,00027 % (ауырлығы) тәшкил итә, диңгеҙ һыуында концентрацияһы — 3,2 мкг/л (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 3,3·10-7 %). Литосферала уран миҡдары 3 йәки 4 ·10−4%[8] тип баһалана .
Уран сығарған илдәр үҙгәртергә
| № | Исеме ятҡылығы | Илдә | Запасы, т | Оператор ятҡылығы | эшләй башлаған |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Төньяҡ Хорасан |  Ҡаҙағстан
|
200 000 | Казатомпром | 2008 |
| 2 | Мак-Артур-Ривер |  Австралия
|
160 000 | Cameco | 1999 |
| 3 | Сигара-Лейк |  Канада
|
135 000 | Cameco | |
| 4 | Көньяҡ Эльконское |  Рәсәй Федерацияһы
|
600 112 | Атомредметзолото | |
| 5 | Инкай | Ҡаҙағстан
|
900 75 | Казатомпром | 2007 |
| 6 | Стрельцовский | Рәсәй Федерацияһы
|
50 000 | Атомредметзолото | |
| 7 | Зоовч Овоо |  Монголия
|
50 000 | AREVA | |
| 8 | Моинкум | Ҡаҙағстан
|
700 43 | Казатомпром, AREVA | |
| 9 | Мардая | Монголия
|
22 000 | Resources Khan, Атомредметзолото, Монголия Хөкүмәт | |
| 10 | Ирколь | Ҡаҙағстан
|
18 900 | Казатомпром, China Guangdong Nuclear Power Co | 2009 |
| 11 | Һары Һыу |  Украина
|
12 000 | ВостГок | 1959 |
| 12 | Олимп-Дэм | Австралия
|
1988 | ||
| 13 | Россинг |  Намибия
|
1976 | ||
| 13 | Доминион |  КАР
|
2007 | ||
| 13 | Рейнджерс | Австралия
|
1980 |
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Meija J., Coplen T. B., Berglund M., Bièvre P. D., Gröning M., Holden N. E., Irrgeher J., Loss R. D., Walczyk T., Prohaska T. Atomic weights of the elements 2005 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2016. — Vol. 88, Iss. 3. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1515/PAC-2015-0305
- ↑ Wieser M. E., Coplen T. B., Wieser M. Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2010. — Vol. 83, Iss. 2. — P. 359–396. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1351/PAC-REP-10-09-14
- ↑ 3,0 3,1 URANIUM (ингл.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 (unspecified title) — ISBN 0-8493-0485-7
- ↑ http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0650.html
- ↑ Lide, 2004
- ↑ Grenthe I., Drożdżyński J., Fujino T., Buck E. C., Albrecht-Schmitt T. E., Wolf S. F. Uranium (ингл.). 2012 йыл 18 ғинуар архивланған.
- ↑ Гайсинский М., Адлов Ж. Уран // Радиохимический словарь элементов. — Атомиздат, 1968.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Уран// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 27-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Уран, химический элемент // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Handbook of chemistry and physics / Editor-in-Chief David R. Lide. — 84th edition 2003-2004. — CRC Press, 2004.
- Emsley, John. Uranium // Nature's Building Blocks: An A to Z Guide to the Elements (инг.). — Oxford: Oxford University Press, 2001. — P. 476—482. — ISBN 978-0-19-850340-8.
- Seaborg, Glenn T. Uranium // The Encyclopedia of the Chemical Elements (инг.). — Skokie, Illinois: Reinhold Book Corporation, 1968. — P. 773—786.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Уран//Большая российская энциклопедия(недоступная ссылка)
|
Уран (элемент) Викимилектә |
|---|
- Бекман, И. Н. Уран : [арх. 25 июнь 2011]. — Вена, 2008.
- Uranium. the essentials (ингл.). WebElements.
- Уран // Популярная библиотека химических элементов. — Электронная библиотека Наука и техника.
- Section 6.0 Nuclear Materials. Nuclear Weapons Frequently Asked Questions (ингл.). Nuclear Weapon Archive (20 февраль 1999).
- Леонов, Николай. Россия продала США значительные запасы оружейного урана. — Столетие, 2011. — 9 марта.Ҡалып:НеАИ
- «What is Uranium?» (ингл.). World Nuclear Association. 2013 йыл 24 февраль архивланған.