Төбәк телдәренең Европа хартияһы
Төбәк телдәренең йәки аҙсылыҡ халыҡ телдәренең Европа хартияһы — (ингл. European Charter for Regional or Minority Languages) 1992 йылдың 5 ноябрендә Страсбургта инглиз һәм француз телендә ҡабул ителә, бер данала булған ике текст та төп нөхсә һанала. Документ Европа Советы архивында һаҡлана. Хартия күсермәләре Европа Советы генераль секретары тарафынан — Европа Советы ағзаһы булған һәр дәүләткә һәм был Хартияға ҡушылырға тәҡдим ителгән дәүләттәргә ебәрелә.
Хартияның йөкмәткеһе үҙгәртергә
Европа төбәк телдәре исемлеге үҙгәртергә
- Албан теле
Ҡалып:Флаг Боснии - Әрмән теле
- Ассирий теле
- Баск теле
- Белорус теле
- Болгар теле
- Венгр теле
Ҡалып:Флаг Боснии - Юғары лужиц теле
- Көнсығыш фриз теле
- Грек теле
- Дат теле
- Идиш
Ҡалып:Флаг Боснии - Ирланд теле
- Итальян телеҠалып:Флаг Боснии
- Карел теле
- Кашуб теле
- Квен теле
- Кипр-ғәрәп телеҠалып:Флаг Кипра
- Курд теле
- Литва теле
- Македон телеҠалып:Флаг Боснии
- Меянкиели
- Немец теле Ҡалып:Флаг Боснии
- Түбәнге немец теле
- Поляк теле Ҡалып:Флаг Боснии
- Русин телеҠалып:Флаг Боснии
- Урыҫ теле
- Саам теле
- Төньяҡ фриз теле
- Серб теле
- Словак теле Ҡалып:Флаг Боснии
- Словен теле Ҡалып:Флаг Боснии
- Татар теле
- Төрөк телеҠалып:Флаг Боснии
- Украин телеҠалып:Флаг Боснии
- Фин теле
- Хорват теле
- Сиған теле
- Черногор телеҠалып:Флаг Боснии
- Чех теле Ҡалып:Флаг Боснии
- Швед теле
.svg){kind=small}
Проблемалар һәм ҡапма-ҡаршылыҡтар үҙгәртергә
Тел сәйәсәте традицион рәүештә бер төрлөгә килтереү унифицикациялаштырыу характерында булған Францияла (ҡара: Францияның тел сәйәсәте) Хартияға ҡул ҡуйыу һәм ратификациялау мәсьәләһе сәйәси конфликттар предметына әйләнгән. Францияла Л. Жоспен хөкүмәте идара иткән осорҙа Хартияға ҡул ҡуйыла, ләкин Конституцион Совет унда конституцияға ҡаршы торған положениеһы бар[1] тип һанағанлыҡтан, Хартия ратификацияланмаған. 2011 йылда, конституцияға ҡайһы бер, шул иҫәптән региональ телдәр тураһында үҙгәртеүҙәр, индерелгәндән һуң Францияның буласаҡ президенты Ф. Олланд Хартия мәсьәләһен парламентта ҡарауҙы вәғәҙәләй[2]. 2015 йылда Францияның Дәүләт советы Хартияны ратификациялау тураһындағы закон проектын кире ҡағыусы консультатив һығымта баҫып сығара.[3] Словакияла илдең венгр аҙсылығы талап иткәнсә — 10 % түгел, 20 % планкалы венгрҙар компакт йәшәгән регион ғына ратификация үткән.
ПАСЕ 2007 йылда Грецияны, Ирландия һәм Латвияны Хартияға ҡул ҡуйырға һәм ратификацияларға, ә Исландия, Мальта һәм Италияны Хартияны ратификацияларға саҡыра.[4]
Хартияға Украинаның мөнәсәбәте үҙгәртергә
Украинала Хартияны ратификациялау буйынса оҙайлы бәхәс бара (Ҡарағыҙ: Украинала рус теле). Хартия 2006 й., 2007 й. көсөнә инә. Хартия үтәлеше тураһында[5] Украина тәҡдим иткән башланғыс доклад Украин урыҫ теле һәм әҙәбиәте уҡытыусылары ассоциацияһының[6] тәнҡит утына тотола. Украина белгестәренең күпселеге фекеренсә, был документтың атамаһы дөрөҫ тәржемә ителмәгән, ә аңлайышлыраҡ атамаһы бына нисек булырға тейеш: «Төбәк региональ йәки Европа минор телдәр Европа хартияһы», йәғни теге йәки был биләмәлә аҙсылыҡты тәшкил иткән телдәр. Бының менән бәйле, Хартия милли аҙсылыҡты түгел, ә европа мәҙәни мираҫы байлығы булараҡ юғалыуы мөмкин булған телдәрҙе яҡлай тигән ҡараш тарала[7].
Хартияға Балтия илдәренең мөнәсәбәте үҙгәртергә
Ҡайһы бер илдәрҙә (Латвия, Эстония) властар, сәйәси мотивтар буйынса, телдәр аҙсылығы «яңы ғына» барлыҡҡа килгән һылтауы менән, хартияны ратификациялауҙан ҡәтғи баш тарта.
Хартияға Рәсәйҙең мөнәсәбәте үҙгәртергә
Рәсәй Федерацияһы Хартияға ҡул ҡуйған илдәргә ҡушыла (РФ Президентының 2001 йылдың 22 февралендә ҡабул иткән 90 Н-рп һанлы ҡарары), әммә уны ратификацияламай.
Хартияға Грузияның мөнәсәбәте үҙгәртергә
1999 йылдың апрелендә Европа Советына ҡабул ителгәндә, Грузия унда бер йыл ағза булып тороу осоронда Хартияға ҡул ҡуйыу һәм уны ратификациялау йөкләмәһен ала, әммә хәҙерге заманға тиклем хартияға ҡул ҡуймай һәм уны ратификацияламай. Ҡайһы бер төбәк телдәре (мегрель, лаз, сван), дәүләт теле диалекттары Хартия сиктәрендә яҡлау хоҡуғына эйә булмағанлыҡтан, Грузияла үҙ аллы тел түгел, ә грузин теле диалекты тип һанала[8].
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
- Региональный язык
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Décision n° 99-412 DC du 15 juin 1999 (фр.)
- ↑ September 14-15, 2011: French presidency candidate François Hollande on regional languages (инг.)
- ↑ Ratification de la Charte européenne des langues régionales ou minoritaires 2017 йыл 29 август архивланған. (фр.)
- ↑ Progress of the Assembly’s monitoring procedure.
- ↑ Текст отчёта на английском языке (инг.)(инг.)
- ↑ Выполнение Украиной Европейской хартии региональных меньшинств.
- ↑ Про Європейську хартію регіональних мов або мов меншин (Ukrainian), Радіо Свобода (4 август 2003). 12 февраль 2016 тикшерелгән.
- ↑ Уитли Дж. Грузия и Европейская хартия региональных языков или языков меньшинств. 2014 йыл 13 декабрь архивланған. Рабочий доклад № 42 Европейского центра по вопросам меньшинств. Июнь 2009 г.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- От теории к практике. Европейская хартия региональных языков или языков меньшинств. 2003. ISBN 978-92-871-5045-5
- Европейская языковая Хартия и Россия / Под ред. С. В. Соколовского и В. А. Тишкова / Исследования по прикладной и неотложной этнологии — М.: ИЭА РАН, 2010 — вып. 218. ISBN 978-5-4211-0030-0
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Текст хартии 2016 йыл 6 октябрь архивланған.
- Сайт совета Европы о Хартии (инг.)(инг.)
- К вопросу о ратификации Россией Европейской хартии региональных языков или языков меньшинств 2012 йыл 8 июль архивланған. М., Аппарат Государственной Думы, 2010
- Мустафина Д. Н. К вопросу о подготовке ратификации Европейской хартии региональных языков или языков меньшинств в Российской Федерации 2016 йыл 4 март архивланған. Вестник Челябинского государственного университета 2011 № 14
- Бермек Х. Хартія не применшує значення державної мови 2007 йыл 14 февраль архивланған. Дзеркало тижня, № 28 (607) Субота, 22 — 28 Липня 2006 року (укр.)(укр.)