Сахалар
Сахалар (үҙатамаһы — саха, күплектә сахалар) — төрки халыҡ, Яҡутстандың ерле халҡы. Саха теле ҡараған төрки телдәр төркөмө. 2010 йылда бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса Рәсәйҙә 478,1 мең саха кешеһе йәшәй, башлыса, Яҡутстанда (466,5 мең), шулай уҡ Иркутск өлкәһе, Магадан өлкәһе, Хабаровск крайы һәм Красноярск крайында. Сахалар Яҡутстанда (49,9 % халыҡ) һәм РФ сиктәрендә Себерҙә күп һанлы халыҡ[2].
| Сахалар | |
| саха саха | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Халыҡ һаны | 478 409 кеше (2021)[1] |
 Сахалар Викимилектә | |
Үҙатамаһы үҙгәртергә
Атамаһы шулай уҡ саха, күплектә сахалар. Боронғо атамаһы шулай булған уранхай (шулай яҙылған ураанхай, ураангхай; саха урааҥхай), хәҙерге йырҙарҙа һәм тантаналы Олонхо телмәрендә бар[3]
Дине үҙгәртергә
Киң таралған фаразға ярашлы хәҙерге сахаларҙың ата-бабалары булып һунн сығышлы күсмә ҡурыҡан ҡәбиләләре тора[4], улар XIV быуатҡа тиклем Байкал аръяғында йәшәгән. Үҙ сиратында, ҡурыҡанлылар Байкал күле районына Йәнәсәй йылғаһы аръяғынан килгән[5][6][7].
Күпселек ғалимдарҙың фекеренсә, б. э. XII—XIV быуаттарында сахалар бер нисә тулҡын булып Байкал күле өлкәһенән Лена, Алдан һәм Вилюй йылғалары бассейнына күсеп килә, унда улар өлөшләтә ассимиляцияға дусар була, элек бында йәшәгән бында йәшәгән эвенктар (тунгустар) һәм юкагирҙарҙы өлөшләтә ҡыҫырыҡлап сығара[8]. Сахалар төньяҡ киңлектәрҙә ҡырҡа континенталь климат шарттарында эре мөгөҙлө малды үрсетеү буйынса уникаль тәжрибәгә эйә булып традицион малсылыҡ, йылҡысылыҡ, балыҡ тотоу менән шөғөлләнә, һунар итә, сауҙа, тимерсе һәм хәрби эштәрҙе үҫтерә.
Саха легендаларына ярашлы[9], сахаларҙың ата-бабалары эре мөгөҙлө мал үрсетеү өсөн яраҡлы Туймаада үҙәнен тапҡансы мал, йорт кәрәк-яраҡтары һәм кешеләр менән һалда Лена буйлап түбән аға. Хәҙер был урын хәҙерге Яҡутск ҡалаһы урынлашҡан. Шул уҡ легендаларға ярашлы саха ата-бабаларын Эллэй Боотур һәм Омогой Баай кеүек ике башлыҡ етәкләгән.
Археологик һәм этнографик мәғлүмәттәр буйынса, сахалар көньяҡ төрки телле күскенселәре тарафынан Лена йылғаһы урта ағымының урындағы ҡәбиләләре йотолоп ҡала. Сахаларҙың көньяҡ ата-бабаларының һуңғы тулҡыны Урта Ленаға XIV—XV быуаттарҙа үтеп ингән тигән фараздар бар. Раса йәһәтенән сахалар Төньяҡ Азия расаһының Үҙәк Азия антропологияһы тибына ҡарай. Себерҙең башҡа төрки телле халыҡтары менән сағыштырғанда уларҙа монголоид комплексы билдәһе нығыраҡ күренә, был раса Ленала беҙҙең эраның икенсе мең йыллығы уртаһында тулыһынса формалаша.
Сахаларҙың яҡынса 94 % генетик Y-хромосомалы N1a1-Tat (субклад N1a1a1a1a4-M2019) гаплотөркөмөнә ҡарай[10][11]. Бөтә сахаларҙың N1a1 дөйөм ата-бабаһы 1300 йыл элек йәшәгән. Шулай уҡ Y-хромосомалы R1a һәм C гаплотөркөмө таралған[12]. Сахалар ҡәберлегенән мумияға әйләнгән 58 кәүҙәне өйрәнеп (XV быуаттан XIX быуатҡа тиклемге), ғалимдар 13 өлгөнән 8 -нең Y-хромосомалы N1a1 -Tat гаплотөркөмөн асыҡлаған (61 %). Шулай уҡ митохондриаль C һәм D гаплотөркөмдәрҙең юғары йышлыҡтары асыҡланған[13][14].
Сахаларҙың ҡайһы бер төркөмдәре, мәҫәлән, төньяҡ- көнбайыш ип фаразлай ҡайһы бер саха төркөмө, мәҫәлән, болан үрсетеүселәр эвенктарҙың айырым төркөмдәренең сахалар менән берләшеүе һөҙөмтәһендә сағыштырмаса күптән түгел барлыҡҡа килә. Көнсығыш Себергә күсенеү процесында сахалар төньяҡ Анабар, Оленька, Яна, Индигирка һәм Колыма йылғалары бассейндарын үҙләштерә. Сахалар тунгустарҙың болансылығын үҙгәртә, еген болансылығының тунгус-саха төрөн булдыра.
Күскенсе сахаларҙың башҡа халыҡтар менән һыйышып йәшәүе һәр саҡ тыныс булмай: мәҫәлән, XVI быуаттың легендар хангалас тойоно Баджейҙы уға ҡаршы баш күтәреүсе эвенктар (тунгустар) үлтерә. Уның күренекле ейәне тойон Тыгын 1620 йылдарҙа саха ҡәбиләләрен ҡәбиләләрен берләштереүгә өлгәшә, ахыр сиктә, урыҫтарға буйһонорға мәжбүр була.
Ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, Тыгындың берләштереү эшмәкәрлеге саха ҡәбиләләренең иртә синыфлы йәмғиәткә күсеүе һәм шул саҡта уларҙа дәүләт төҙөү тәүшарттарының барлыҡҡа килеүе сәбәп була. Башҡалар уның сәйәсәтендә саманан тыш ҡәтғи алымдарға иғтибар итә, улар башҡа ырыуҙарҙы буйһондороуға алып килмәй, ә киреһенсә, —децентрализациялауға булышлыҡ итеп, хатта ҡайһы бер теләктәштәрен ситкә этәрә.
1620—1630 йылдарҙа сахаларҙы Рус дәүләте составына индереү уларҙың социаль-иҡтисади һәм мәҙәни үҫешен тиҙләтә. XVII—XIX быуаттарҙа сахаларҙың төп шөғөлө малсылыҡ (һыйыр малы һәм йылҡы үрсетеү) була, XIX быуаттың икенсе яртыһында байтаҡ өлөшө игенселек менән шөғөлләнә; һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ ярҙамсы роль уйнай. Төп торлаҡ төрө булып бүрәнә аласыҡ, йәй һүтелмәле ураса тора. Кейемде йәнлек тиреһенән теккәндәр. XVIII быуаттың икенсе яртыһында сахаларҙың күп өлөшө христианлыҡ динен ҡабул итә, әммә традицион динен дә һаҡлап ҡала.
Рус йоғонтоһо аҫтында сахалар араһында христиан ономастикаһы тарала, ул тулыһынса тиерлек христианлыҡҡа тиклемге саха исемдәрен ҡыҫырыҡлап сығара[15]. Хәҙерге ваҡытта сахалар грек һәм латин сығышлы (христиан), шулай уҡ саха исемдәрен йөрөтә.
Мәҙәниәте һәм көнкүреше үҙгәртергә
Сахаларҙың традицион хужалығында һәм матди мәҙәниәтендә Үҙәк Азия малсыларының мәҙәниәте менән оҡшаш күп һыҙаттар бар. Урта Ленала сахаларҙың малсылыҡ һәм кәсептәрҙең (балыҡсылыҡ һәм һунарсылыҡ) экстенсив төрҙәрен берләштергән хужалыҡ моделе һәм Көнсығыш Себер климатына яраҡлашҡан матди мәҙәниәте барлыҡҡа килә. Атап әйткәндә ҡырыҫ климат шарттарына яраҡлашҡан яҡут һыйырҙарының һәм аттарының уникаль тоҡомдарын билдәләргә мөмкин. Яҡутстандың төньяғында шулай уҡ еген болансылығының үҙенсәлекле төрө таралған.
Торлаҡ булып бүрәнә аласыҡ (саха балаҕан; саха тирмәһе) һәм туҙ менән ҡапланған ураса тора (саха ураhа). XX быуаттан сахалар ағас өй төҙөй башлай.
Борон Яҡутстандың төньяҡ аҫаба халҡы (шул иҫәптән сахалар) эт тоҡомо сығара, улар «Саха лайкаһы» исеме ала. Шулай уҡ саха эттәренең йорт ихатаһы тоҡомо этекиң таралған тоҡомло эре саха эт, үҙе менән биҙәмәүе айырыла.
Сәсәндәр тарафынан быуындан-быуынға тапшырылыусы Олонхо эпосы (саха Олоҥхо) ЮНЕСКО-ның бөтә донъя рухи мираҫы исемлегенә ингән.
Халыҡ йырсылары өзләү ҡуллана.
Музыка ҡоралдары араһында иң билдәлеһе хомус — варгандың саха варианты һәм ҡыллы-һыҙғыслы инструмент кылыһах (кырыымпа)[16]. Үҙенсәлекле мәҙәни феномен булып саха бысағы тора.
Сахалар филателияла үҙгәртергә
Урыҫтар килгәнгә тиклем сахалар араһында тәңреселек киң таралған була. Сахалар үҙҙәрен Тәңре аллаһы балалары тип һанай. Тәңреселектә өс донъя бар: өҫкө, аҫҡы һәм урта донъя, улар ғәйәт ҙур Аал Луук Мас ағасы менән тоташтырылған. Өҫкө донъяла айыы (фәрештәләр), урта донъяла — кеше, түбәнге донъяла абастар (иблис) йәшәй. Мотлаҡ йола — айыы һәм тантаналы осраҡтарҙа йәки яңы (таныш булмаған) урынға килгәндә тәңре (үткән заман) фатихаһы. Изге урындар, тауҙар, ағастар, йылғалар ололана. Фатихалар (алгыс) саха өсөн үҙенә күрә доға булып тора, ғәҙәттә унда айыынан һәм Тәңренән яҡлау, ҡурсалау, уңыш һорала.
Сахалар йыл һайын «Ыһыах» байрамы, Тәңрене маҡтап йырлау көнөн үткәрә. Ыһыах байрамы 21 июндә, ҡояшты ҡаршылау йолаһы үткәндә, йәйге ҡояш торошо көнөндә үтә (үткән заманда, хәҙер июндең икенсе яртыһының уңайлы ваҡытында билдәләйҙәр. Ҡояш сахалар өсөн Тәңренең күҙҙәре менән тиңләштерелә, ә Тәңре үҙе — йыһан йәки күк менән. Ә үҙҙәренең ер- әсәһе итеп сахалар ерҙе иҫәпләй, уны алгыстар һәм бүләктәр менән һыйлай (ваҡытта беҙҙә күпселек ҡоймаҡтар менән).
Шулай уҡ сахалар һәр кешенең йәне бар тип ышана (кут). Сахаларҙың күҙаллауҙары буйынса кут 3 өлөштән тора: ата-әсәнән тапшырылған Ийэ-кут (әсә күңеле) Буор-кут (ер йән) — матди өлөшө, физик есем. Салгын-кут (һауа йәне) — интеллект, аҡыл.
Борон сахаларҙа шулай уҡ һауа ерләү йолаһы булған
Яңы традицион саха дине Айыы, унда тәңреселектән килгән (Тәңре аллаһынан тыш, Тәңре бөгөнгө ваҡытта сахаларҙа башлыса ололанмай) күпселек йолалар һәм ғөрөф-ғәҙәттәр һаҡланған, 2012 йылдың 10 ғинуарында Саха Республикаһы (Яҡутстан) буйынса Рәсәй Федерацияһының юстиция министрлығы идаралығында рәсми теркәлгән. Бөгөнгө көндә күпселек сахалар Айыы динен тота, әммә ата-бабаларының тәңреселек динен тотоусылар ҙа бар.
XVIII быуатта Лена крайының аҫаба халҡын — саха ғына түгел, шулай уҡ эвенктар, эвендар, юкагирҙар, чукча, долгандарҙы күпләп христианлаштырыу үтә. Православие руханиҙарының эшмәкәрлеге менән Яҡутстан халыҡтарының мәғрифәтселеге һәм халыҡ мәғарифы үҫешә, милли телдә әҙәбиәт барлыҡҡа килә, милләт-ара аралашыу процестары тәрәнәйә. XVIII быуаттан сахаларҙың күпселеге формаль православ христиандар булып китә. Яҡутстан халҡын күпләп христианлаштырыу башлыса формаль була: православие динен яңы ҡабул иткәндәр оҙаҡ ваҡыт православие дине тураһында һай төшөнсәгә эйә була, ә христианлыҡты күбеһенсә яһаҡ иҙеүенән ҡотолоу өсөн ҡабул итә (кем христианлыҡ ҡабул иткән, шуларға ташлама булған).
Бөгөнгө көнгә сахаларҙың күбеһе православие динен тотһа ла, көнкүреш кимәлендә элеккесә иҫке йолалар урын ала.
Йәшәүе үҙгәртергә
2010 йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Рәсәйҙә 478 мең саха йәшәгән, 2014 йылдың аҙағына уларҙың һаны 500 меңдән арта. Шулай уҡ Яҡутстанда иң күп һанлы халыҡ. Сахаларҙың бер өлөшө Ҡаҙағстанда — 415 (2009), Украина — 304 (2001 й.), Белоруссияла — 52 (2009), Ҡырғыҙстан — 35 (2009), Латвия — 28 (2011), Эстония — 15 (2011) һәм элекке СССР-ҙың башҡа илдәрендә йәшәй.
| Ил / Төбәк | 1897 йылда иҫәп алыу | 1926 йылда иҫәп алыу | 1939 йылда иғәп алыу | 1959 йылда иҫәп алыу | 1970 йылда иҫәп алыу | 1979 йылда иҫәп алыу | 1989 йылда иҫәп алыу | 2002 йылда иҫәп алыу | 2010 йылда иҫәп алыу |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Рәсәй империяһы / СССР / Рәсәй Федерацияһы | 227 384 | 240 709 | 242 080 | 236 655 | 296 244 | 328 018 | 381 922 | 443 852 | 478 085 |
| Яҡут өлкәһе / ЯАССР / | 221 467 | 235 926 | 233 273 | 226 053 | 285 749 | 313 917 | 365 236 | 432 290 | 466 427 |
| Иркутск губернаһы / Себер крайы / Иркутск өлкәһе | 2734 | 3385 | 1398 | 1366 | 1751 | 1788 | 2020 | 992 | 858 |
| Йәнәсәй губернаһы / Себер крайы / Красноярск крайы | 2181 | 4820 | 4343 | 1248 | 1387 | 1778 | 1368 | 1468 | |
| Томск губернаһы / Себер крайы / Новосибирск өлкәһе | - | 21 | 386 | 602 | 798 | 473 | 629 | ||
| Приморье өлкәһе / Алыҫ Көнсығыш крайы / Приморье крайы | 517 | 32 | 22 | 112 | 117 | 506 | 475 | 703 | 766 |
| Приморье өлкәһе / Алыҫ Көнсығыш крайы / Хабаровск крайы | 1224 | 1569 | 944 | 1152 | 1662 | 1578 | 1454 | 1417 | |
| Приморье өлкәһе / Алыҫ Көнсығыш крайы / Магадан өлкәһе | 734 | 791 | 1019 | 892 | 754 | 469 | 407 | ||
| Амур өлкәһе | 356 | 398 | 302 | 245 | 288 | 699 | 788 | 314 | 449 |
| Мәскәү | - | 72 | 164 | 496 | 480 | 771 | 1448 | 1508 | |
| Ленинград / Санкт-Петербург | - | 17 | 70 | 214 | 787 | 862 | 847 | 701 | |
| Украина ССР-ы | - | 14 | 77 | 251 | 349 | 479 | 688 | - | - |
| Ҡаҙаҡ АССР-ы / Ҡаҙаҡ ССР-ы | - | 4 | 64 | 87 | 174 | 438 | 314 | - | - |
| Үзбәк ССР-ы | - | 3 | 24 | 74 | 173 | 119 | 183 | - | - |
| Белорус ССР-ы | - | 1 | 9 | 33 | 43 | 81 | 139 | - | - |
| Ҡырғыҙ АССР-ы / Ҡырғыҙ ССР-ы | - | - | 4 | 11 | 58 | 82 | 80 | - | - |
Сахалар үҙгәртергә
Сахаляр (саха бааhынай) — метис, саха/саха ҡатын-ҡыҙы һәм евроеоид вәкилдәре (урыҫ һ. б.)менән ҡатнаш никахтан тыуған вариҫтар[17]. Һүҙҙе яҡуттарҙың күплектәге үҙатамаһы сахалар һүҙе менән бутарға ярамай.
Һылтанмалар үҙгәртергә
.jpg)
1933 йылда СССР-ҙа «СССР халыҡтары» почта маркаһының этнография серияһы сығарыла. Улар араһында сахаларға арналған марка ла була.
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
- Саха исемдәре
- Ҡурумса мәҙәниәте
- Якутская письменность
- Саха аш-һыуы
- Хапсағай
- Мас-рестлинг
- Саха милли һикереүҙәре
- Традиционный якутский костюм
- Саха илдәрен өйрәнеүсе фән
- Арктика халыҡтары
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Всероссийская перепись населения 2020—2021 годов
- ↑ Бурят в целом больше (более 600 тысяч человек), но в границах РФ — чуть меньше, чем якутов.
- ↑ Обрядовая поэзия саха (якутов). Российская академия наук, Сибирское отделение, Институт филологии. Сост. Н. А. Алексеев, П. Е. Ефремов, Е. Н. Кузьмина. Новосибирск, Наука. 2003
- ↑ Курыканы. ИРКИПЕДИЯ - портал Иркутской области: знания и новости. Дата обращения: 4 август 2018.
- ↑ Происхождение якутов. 7 июля 2015 года.
- ↑ V.A. Stepanov «Origin of Sakha: Analysis of Y-chromosome Haplotypes» Molecular Biology, 2008, Volume 42, No 2, p. 226—237,2008
- ↑ V.A. Stepanov «Origin of Sakha: Analysis of Y-chromosome Haplotypes» — Атлас курыканской миграции
- ↑ Human evolution in Siberia: from frozen bodies to ancient DNA
- ↑ Легенды, предания якутов
- ↑ [MtDNA and Y-chromosome lineages in the Yakut popu… [Genetika. 2003] — PubMed result
- ↑ The origin of Yakuts: analysis of Y-chromosome haplotypes
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 27 ғинуар 2014. 2013 йыл 28 февраль архивланған.
- ↑ Eric Crubézy, Sylvain Amory, Christine Keyser, Caroline Bouakaze, Martin Bodner, Morgane Gibert, Alexander Röck, Walther Parson, Anatoly Alexeev, Lertrand Ludes. Human evolution in Siberia: from frozen bodies to ancient DNA // BMC Evolutionary Biology 2010
- ↑ Этногенез якутов
- ↑ Л. А. Сергеева.О якутских фамилиях(рус.).
- ↑ Якутские музыкальные инструменты | Национальный театр танца Республики Саха (Якутия) им. Сергея Зверева - Кыыл Уола. dancesakha.ru. Дата обращения: 11 август 2016. Архивировано 20 август 2016 года. 2016 йыл 20 август архивланған.
- ↑ Определение 31 августа 2009 года. в словаре «Языки русских городов» ABBYY
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Линденау Я. И. Описание народов Сибири (первая половина XVIII века). Историко-этнографические материалы о народах Сибири и Северо-Востока. — Магадан: Магаданское кн. изд-во, 1983. — 176 с.: ил. — Серия «Дальневосточная историческая библиотека».
- Личков Л. С.,. Якуты // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Якуты // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3.
- Якуты // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
- Якуты // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноября 2014 на Wayback Machine
- Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 504
- Серошевский В. Л. Якуты: опыт этнографического исследования. — СПб., 1896. — 720 с.
- Лукина А. Г. Традиционная танцевальная культура якутов / Отв. ред. канд. ист. наук М. Я. Жорницкая; Институт гуманитарных исследований АН РС(Я). — Новосибирск: Изд-во СО РАН, 1998. — 176 с. — 500 экз. — ISBN 5-7692-0183-5.