Монгол яйлаһы
Монгол яйлаһы (яҫы таулыҡтары) — Үҙәк Азия көнсығышындағы ҙур майҙанлы яйла; оҙон яғы — 2500 км, ҡыҫҡа яғы — 700 км. Дөйөм майҙаны 2,6 млн км²[1] (шул иҫәптән Ҡытай өлөшө 1,4 млн км²[2]). Гоби сүллеге менән ике өлөшкә бүленгән — төньяҡтан Монголияға, ә көньяҡтан — Ҡытай автономиялы регионы Эске Монголияға инә.
| Монгол яйлаһы | |
| монг. Монголын тэгш өндөрлөг монг. ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ ᠲᠡᠭᠰᠢ ᠥᠨᠳᠥᠷᠯᠢᠭ | |
 | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Урын | Внутренняя Азия[d] |
 | |
 | |
Географияһы үҙгәртергә
Төньяҡ-көнбайыштан яйланы Алтай тауы , Танну-Ола һәм Саян тауҙары сикләй, төньяҡтан — Хэнтэй таулыҡтары, көнсығыштан — Оло Хинган, көньяҡтан — Тарим тарлауығы, ә көнбайыштан — Джунгария бассейны (Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы) ҡамалай.
Яйланың бейеклеге 915-тән 1525 метрға тиклем етә. Улан-Баторҙан көнсығышҡа һәм көньяҡҡа табан, Ҡытай сигенә яҡыная барған һайын Монгол яйлаһы яйлап һөҙәкләнә бара. Иң бейек нөктә — Мунх-Хайрхан-Ула тауы (4362 м)[1] — Монгол Алтайы һыртында урынлашҡан. Көнбайыш өлөшөндә яйланың Гоби Алтайы тигән һырттары китә.
Монгол яйлаһының климаты континенталь, ҡоро, яуым-төшөм бик аҙ — йылына 200 мм. Температура арауығы бик ҙур. Улан-Баторҙа, мәҫәлән, ғинуарҙың уртаса температураһы −26° C, ә июлдеке — +17° C.[1]
Яйла буйлап Селенга (монг. Сэлэнгэ мөрөн) һәм Керулен йылғалары аға. Ҡытай өлөшөндә генә лә яйланың 220-нән ашыу тоҙло күле бар.[2]
Халҡы һәм иҡтисады үҙгәртергә
Яйланың төньяҡ райондарында башлыса монголдар йәшәй, иң көнбайышта — ҡаҙаҡтар. Эске Монголия халҡының 4/5 — ҡытайҙар (хандәр) тәшкил итә. Яйла ерҙәре иҡтисади яҡтан сағыштырмаса артта ҡалған.
Яйла — ҡоро климатлы дала, унда ҡыҫҡа ғына үләндәр үҫә; күсеп йөрөп малсылыҡ менән шөғөлләнәләр, һарыҡ-кәзә, һыйыр, ат һәм дөйә аҫрайҙар. Ауыл хужалығы менән шөғәлләнеү климат шарттары менән сикләнә; бойҙай, һоло һәм башҡа иген культуралары, йәшелсә үҫтерелә. Эске Монголияның һуғарыулы райондарында шәкәр сөгөлдөрө һәм майлы орлоҡлолар үҫтерелә. Яйланың монгол өлөшөндә — күмер (Сайн-Шан), ҡытай яғында — күмер һәм мәғдән (Баотоу) сығарыла. Бынан тыш баҡыр, молибден, плавик шпат, уран, алтын, көмөш һәм башҡа минералдар сығарыла.[1]
1955 йылда[1] тамамланған Трансмонгол тимер юлы яйланың төньяғындағы Улан-Баторҙы рәсәй ҡалаһы Улан-Удэ һәм ҡытай ҡалаһы Эрэн-Хото менән бәйләй.
Монгол яйлаһы йылғалары үҙгәртергә
Монголия йылғалары тауҙарҙан баш ала. Уларҙың күптәре Себер һәм Алыҫ Көнсығыш яғына ағып китә. Илдең иң ҙур, иң тәрән йылғаһы — Селенга, Монголия эсендә генә лә 600 км оҙонлоҡта, Керулен (1100 км), Тэсийн-Гол (568 км), Онон (300 км), Халхин-Гол, Кобдо һәм башҡалар. Селенга Хангай тауының бер һыртынан баш ала, уға ҙур-ҙур йылғалар — Орхон, Хануй-Гол, Чулутын-Гол, Дэлгэр-Мурэн һәм башҡа йылғалар килеп ҡушыла. Ағым тиҙлеге — секундына 1,5-тән 3 метрға етә. Һауа торошо ниндәй булыуға ҡарамаҫтан, уның тиҙ ағышлы һалҡын һыуҙары болғансыҡ ҡараһыу төҫтә, сөнки ярҙары ҡомло-балсыҡлы. Селенга ярты йыл туңып тора, боҙ ҡалынлығы 1 — 1,5 м тәшкил итә. Ике тапҡыр ташып ала: яҙ — ҡар һыуҙарынан һәм йәйгеһен — яуындарҙан. Монголиянан ағып сыҡҡас, Селенга Бурятия аша үтеп Байкалға барып ҡоя.[3]
Илдең көнбайыш һәм көньяҡ- көнбайыш яғындағы сығанаҡтар тауҙарҙан ағып төшкәс, океан яғына китә алмай һәм, ҡағиҙә булараҡ, берәй күлгә барып ҡоя.
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Mongolian Plateau (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online. Дата обращения: 8 ғинуар 2010.
- ↑ 2,0 2,1 Zheng Xiyu Salt lakes on the Inner Mongolian Plateau of China // CHINESE GEOGRAPHICAL SCIENCE. — Science Press, Beijing, China, 1991. — В. 1. — Т. 1. — С. 83--94.
- ↑ Селенга // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
Шулай уҡ ҡара үҙгәртергә
- География Китая
- География Монголии
Сығанаҡтар үҙгәртергә
- Britannica.com Mongolian Plateau
- Селенга // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.