Иридий (лат. Iridium, Ir) — Менделеевтың периодик таблицаһының 6-сы осор, 9-сы төркөм элементы. Тәртип номеры — 77.

Иридий
Рәсем
Кем хөрмәтенә аталған Ирида[d]
Масса 192,217 ± 0,002 Массаның атом берәмеге[1]
Асыусы йәки уйлап табыусы Смитсон Теннант[d]
Асыу датаһы 1803
Табылыу урыны Лондон
Элемент символы Ir[2]
Химик формула Ir[3]
Каноническая формула SMILES [Ir][3]
Атом һаны 77
Электр кирелеге 2,2 ± 0,1
Ионный радиус 0,68 ангстрем[4], 0,63 ангстрем[4] һәм 0,57 ангстрем[4]
 Иридий Викимилектә

Иридий — бик ҡаты, көмөшһыу-аҡ төҫтәге аҡ алтын төркөмө металы, ауыр ирей, күсеүсән. Тығыҙлығы буйынса осмий менән бер тиерлек[5]). Хатта 2000 °C температурала коррозияға ифрат сыҙамлы. Ер тоҡомдары араһында бик һирәк осрай, шуға күрә йыһан тоҡомдары (метеорит) сығышлы тип фаразлана ().

Символы үҙгәртергә

Иридий элементының символы — Ir (Иридий тип уҡыла).

Тарихы үҙгәртергә

Иридийҙы 1803 йылда инглиз химигы С Теннант Көньяҡ Американан килтерелгән аҡ алтын ҡушылмаларында осмий менән бер үк ваҡытта аса[6].

Исеменең килеп сығышы үҙгәртергә

Иридий (бор. грек. ἶρις — йәйғор) үҙенең төрлө төҫтәге тоҙҙары арҡаһында ошондай исем ала[7].

Тәбиғәттә табылыуы үҙгәртергә

Ер ҡабығында иридий миҡдары бик аҙ (массаһы буйынса 10−7 %). Ул алтын һәм платинанан күпкә һирәгерәк осрай. Уның менән бергә осмий, родий,рений һәм рутений булыусан. Иң әҙ таралған элементтарға ҡарай. Иридий йыш ҡына метеориттарҙа табыла[8].

Иридий невьянскит, сысертскит,ауросмирид кеүек минерлдарҙа осрай.

Ятҡылыҡтар һәм етештереү үҙгәртергә

Осмийлы иридий нигеҙҙә перидотит серпентинит ятҡылыҡтарында урынлашҡан була (КАР, Канада, Рәсәй, АҠШ, Яңы Гвинея)[9].

Йылына ер йөҙөндә етештерелгән иридий (2009 йылғы мәғлүмәттәр буйынса) 3 тонна самаһы тәшкил итә[10]. 2015 йылда 7.8 тонна сығарылған (251 мең труа унцияһы). 2016 йылда килограмы 16,7 мең доллар тәшкил итә (труа унцияһы 520 АҠШ доллары)[11]

Иридий алыуҙың төп сығанағы — баҡыр-никель етештергәндәге анод шламдары.

Физик үҙенсәлектәре үҙгәртергә

Иридий — ауыр көмөшһыу-аҡ металл, ҡаты булыуы арҡаһында механик эшкәртеү ҡыйын. Иреү температураһы — 2739 K (2466 °C), ҡайнаған саҡта 4701 K (4428 °C). Электр ҡаршылығы — 5,3·10−8Ом·м (0 °C-та) һәм 2·10−7Ом·м (2300 °C осраҡта); һыҙыҡлы киңәйеүе коэффициенты — 6,5·10−6 град; нормаль һығылмалылыҡ модуле — 538 ГПа[12]; 20 °С-та тығыҙлығы — 22,65 г/см3, шыйыҡ иридийҙыҡы — 19,39 г/см3 (2466 °С). Тығыҙлығы буйынса осмий менән сағыштырлыҡ.

Изотоплы состав үҙгәртергә

Тәбиғәттә иридий тотороҡло ике төр изотоп ҡатышмаларында осрай: 191Ir (йөкмәткеһе 37,3 %) һәм 193Ir (62,7 %). Яһалма ысулдар менән масса һаны 164-199 радиоактив изотоп, шулай уҡ күп ядро изомерҙары алынған. Яһалма192Ir таралыу алған .

Химик үҙенсәлектәре үҙгәртергә

Иридий һауа температураһында һәм йылытылғанда тотороҡло[13]. 1200 °C-тан артыҡ булғанда өлөшләтә IrO пар3 рәүешендә быуға әйләнә. Компакт иридий 100 °C температураһына тиклем бөтә билдәле кислоталар һәм уларҙың ҡатышмалары менән реакцияға инмәй. .

Ҡулланыу үҙгәртергә

2010 йылда донъяла иридий ҡулланыу 10,4 тонна тәшкил итә. Төп ҡулланыу даирәһе — монокристалл үҫтереү өсөн ҡорамалдар, уларҙа иридий тигель материалдары сифатында ҡулланыла. Ошо маҡсатта 2010 йылда 6 тонна иридий тотонолған. Яҡынса 1 тоннаны премиаль ҡабыҙыу шәмдәре, химик ҡорамалдар һәм химик катализаторҙар етештереүселәр ҡуллана[14].

Биологик әһәмиәте үҙгәртергә

Биологияла бер ниндәй ҙә роль уйнамай. Металл ағыулы түгел, әммә ҡайһы бер иридийлы берләшмәләр, мәҫәлән, уның гексафториды (IrF6), бик ағыулы.

Хаҡы үҙгәртергә

Иридийҙың 2018 йылғы донъя баҙарындағы хаҡы — 1 грамм өсөн яҡынса 45 АҠШ доллары[15].

Рәсәй Федерацияһында иридийҙы ҙур күләмдә (йәғни, хаҡы 2,25 миллион һумдан ашыу булғанда[16]) законһыҙ һатып алыу, һаҡлау, ташыу, һатыу һәм өсөн[17] 5 йылға тиклем иркенән мәхрүм итеү кеүек енәйәт яуаплылығы ҡаралған[18], был иҫәпкә ювелир һәм көнкүреш изделиелары һәм уның һыныҡтары (лом) инмәй.

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. Standard Atomic Weights of 14 Chemical Elements Revised (ингл.)IUPAC, 1997. — ISSN 1365-2192; 0193-6484doi:10.1515/CI-2018-0409
  2. Wieser M. E., Coplen T. B., Wieser M. Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied ChemistryIUPAC, 2010. — Vol. 83, Iss. 2. — P. 359–396. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925doi:10.1351/PAC-REP-10-09-14
  3. 3,0 3,1 IRIDIUM (ингл.)
  4. 4,0 4,1 4,2 (unspecified title)ISBN 0-8493-0485-7
  5. The lattice parameters, densities and atomic volumes of the platinum metals. Crabtree, Robert H. Sterling Chem. Lab., Yale Univ., New Haven, CT, USA. Journal of the Less-Common Metals (1979), 64(1), стр. 7-9.
  6. Hunt, L. B. A History of Iridium (инг.) // Platinum Metals Review (инг.)баш. : journal. — 1987. — Т. 31. — № 1. — С. 32—41.
  7. [{{{ссылка}}} Иридий] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  8. Рипан Р., Четяну И. Неорганическая химия. Химия металлов. — М.: Мир, 1972. — Т. 2. — С. 644. — 871 с.
  9. [{{{ссылка}}} Осмистый иридий] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  10. Журнал «Знания Сила» 7/2013
  11. François Cardarelli, Materials Handbook: A Concise Desktop Reference 4.5.4.5 Iridium
  12. Химическая энциклопедия / Редкол.: Кнунянц И.Л. и др.. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — Т. 2. — 671 с. — ISBN 5-82270-035-5.
  13. Иридий. Популярная библиотека химических элементов. Дата обращения: 17 август 2013.
  14. Jollie, D. (2008). «Platinum 2008». Platinum (Johnson Matthey). ISSN 0268-7305. Проверено 2008-10-13.
  15. JM Price Charts.
  16. Согласно статье 170.2 УК РФ.
  17. Согласно статье 1 Федерального закона от 26.03.1998 № 41-ФЗ «О драгоценных металлах и драгоценных камнях».
  18. Согласно статье 191 УК РФ 2018 йыл 27 сентябрь архивланған..

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Иридий// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 10-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Һылтанмалар үҙгәртергә