Архангел районы
Архангел районы — Башҡортостандың үҙәк өлөшөндә, Өфөнән көньяҡ.-көнсығыш, Инйәр йылғаһының түбәнге ағымында урынлашҡан. 1930 ойошторолған. Район үҙәге Архангель ауылы, Өфөнән 88 км алыҫлыҡта.
| Архангел районы | |
| Архангел районы | |
| Флаг[d] | |
 | .png) |
| Нигеҙләү датаһы | 20 август 1930 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ үҙәк | Архангел[1] |
| Административ-территориаль берәмек | Башҡортостан Республикаhы |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+05:00[d] һәм YEKT |
| Халыҡ һаны | 18 514 кеше (2010)[2][3] |
| Административ рәүештә бүленә | Архангел ауыл Советы (Архангел районы), Абҙан ауыл Советы (Архангел районы), Арх-Латыш ауыл Советы, Баҡалды ауыл Советы (Архангел районы), Инйәр ауыл Советы (Архангел районы), Ырныҡшы ауыл Советы (Архангел районы), Ҡыҙыл Еҙем ауыл Советы (Архангель районы), Краснокуртовка ауыл советы, Липовка ауыл советы, Орловка ауыл советы, Тәүәкәс ауыл Советы (Архангел районы) һәм Оҙондар ауыл Советы (Архангел районы) |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 114 метр |
| Сиктәш | Ҡырмыҫҡалы районы, Белорет районы, Иглин районы, Ғафури районы һәм Силәбе өлкәһе |
| Майҙан | 2422 км² |
| Рәсми сайт | arhangel.bashkortostan.ru |
.svg) | |
 | |
 Архангел районы Викимилектә | |
Географияһы үҙгәртергә
Район территоряһының көнбайыш яртыһы тау алды тигеҙлеген, Көнсығыш Башҡортостан (Көньяҡ) Уралының көнбайыштағы алғы һырттарын үҙ эсенә ала. Тупраҡ-климат шарттары һәм үҫемлек япмаһы ер өҫтө төҙөлөшө формаһы менән бәйләнгән. Тигеҙ өлөшөнә — йылы, бер аҙ ҡоро климат, асыҡ һоро урман ландшафты һәм көлһыу ҡара тупраҡлы урман-дала ландшафты, таулы өлөшөнә яуым-төшөм муллығы, һыуыҡ климат, ҙур майҙандарҙың урмандар менән ҡапланыуы (урыны менән 70 % тиклем һәм унан да күберәк), асыҡ һоро таулы урман тупрағы өҫтөнлөк итеүе хас. Район территорияһы буйлап ҡушылдыҡтары менән Инйәр һәм Ләмәҙ йылғалары аға. Райондың төньяҡ-көнбайыш ситенән — Эҫем, көнбайыш — Ағиҙел, көньяҡ-көнбайыш — Еҙем йылғалары ағып үтә. Тәбиғи ландшафты туризм һәм ял ойоштороуҙы үҫтереү өсөн уңайлы. Аҫҡын боҙ мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы, Орловка ауылы эргәһендәге Мүк еләге һаҙлығы тәбиғәт ҡомартҡыһы тип иғлан ителгән. Һыу ҡоштарын ҡурсыу буйынса Архангель дәүләт заказнигы ойошторолған.
Район территоряһының төп өлөшө Урал алды бөгөлө сиктәрендә ятауылы Нефттең (Архангель, Карташевка, Малышевка), кирбес сеймалының (Аҙау, Князево балсығы), ҡом-ҡырсынташ ҡатнашмаһы (Ғәйфулла, Воробьёвка), ҡырсынташ (Баҫыу, Подгорский), эзбизгә яндырыу өсөн эзбизташ (Кинтерле), агрономик рудаларҙың (Сикйылға) һ.б. бәләкәйерәк ятҡылыҡтары асылды.
Билдәле шәхестәре үҙгәртергә
Пстыго Иван Иванович (10.04.1918—23.02.2009), хәрби эшмәкәр, Советтар Союзы Геройы, авиация маршалы, СССР-ҙың атҡаҙанған хәрби осоусыһы, Волгоград ҡалаһының почётлы гражданы. Сухополь ауылынан.
Саевич Тимофей Александрович (23.02.1919—26.11.2003), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан совет хәрби хеҙмәткәре, осоусы, разведка авиация полкының звено командиры. Советтар Союзы Геройы (1945). Сухополь ауылынан.
- Брянцева Людмила Ивановна фәнни эшмәкәрлеген урыҫ халҡының йыр фольклорын өйрәнеүгә бағышлай. «Башҡортостандың Архангел районындағы урыҫ йыр традицияһы» йыйынтығының (2006) йыр текстары һәм нота эшкәртмәләре авторы. 1997—2006 йылдарҙа Рәсәй халыҡтары фольклоры буйынса йыйынтыҡ әҙерләүҙә әүҙем эшләгән яуаплы мөхәррир була. Башҡортостан радиоһында урыҫ фольклорына арналған «Малахит ҡумта» тип аталған махсус тапшырыуҙар циклын әҙерләү авторҙашы булып сығыш яһай. «Таусень» урыҫ халыҡ фольклор ансамбленең ғилми консультанты[4].
- Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы (8.03.1949), ғалим-хирург, медицина өлкәһе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1995—2010 йылдарҙа «Иммунопрепарат» предприятиеһының генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының 2‑се һәм 3‑сө саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2007). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (1999), Башҡортостан Республикаһы атҡаҙанған табибы (1995). Салауат Юлаев ордены кавалеры. Ҡыҙылъяр ауылынан[5].
- Анохин Виктор Фёдорович (18.07.1951), совет спортсыһы. 1976 йылғы Йәйге Олимпия уйындарында ҡатнашыусы. СССР йыйылма командаһы ағзаһы (1974—79). Еңел атлетика буйынса СССР‑ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры (1991). Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры. Ырныҡшы ауылынан[6].
- Фәтих Иҡсанов (1.09.1935—19.10.1992), актёр, режиссёр. 1969 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. «Йәдкәр» фольклор төркөмөн ойоштороусыларҙың береһе. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1986). Тирәкле ауылынан[7].
- Йосопова Нәсиә Хәмиҙулла ҡыҙы (5.01.1949), педагог, журналист, йәмәғәтсе. 1978—1999 йылдарҙа Абҙан урта мәктәбе директоры, 2003—2009 йылдарҙа «Инйәр» район гәзите мөхәррире. Рәсәй Федерацияһының халыҡ мәғарифы отличнигы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. Райондың почётлы гражданы[8].
- Усков Валерий Иванович (24.10.1958—10.2013), журналист һәм йәмәғәт эшмәкәре. СССР Журналистар союзы ағзаһы. 2001—2013 йылдарҙа Мишкә районының «Дружба» гәзите мөхәррире. Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре, Мишкә районының почётлы гражданы (2014, үлгәндән һуң). Ҡыҙыл Еҙем ауылынан[9].
- Әһлиуллина Клара Ишбулды ҡыҙы (5.12.1968), ғилми хеҙмәткәр. 2009 йылдан «Башҡорт энциклопедияһы» автономиялы дәүләт ғилми учреждениеһының директор урынбаҫары. Башҡортостандың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты. Максим Горький ауылынан[10].
- Юлбарисов Эрнст Мирсаяф улы (22.01.1939), ғалим-геолог, дәүләт һәм нефть сәнәғәте эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1992—1998 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының Геология һәм ер аҫтын файҙаланыу буйынса дәүләт комитеты рәйесенең 1-се урынбаҫары. Геология-минералогия фәндәре кандидаты (1976), техник фәндәр докторы (1995). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1995), Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1997), Рәсәй Федерацияһының почётлы ер аҫтын тикшереүсеһе (2009), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1987).
Халыҡ һаны үҙгәртергә
1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Халыҡ иҫәбе | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 2002[18] | 2008[19] | 2009[20] | 2010[21] | 2012[22] | 2013[23] |
| 20 165 | ↘20 026 | ↘19 913 | ↘18 514 | ↘18 292 | ↘18 215 |
| 2014[24] | 2015[25] | 2016[26] | |||
| ↘18 019 | ↘17 801 | ↘17 674 | |||
- Милли составы
2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ һанын иҫәпкә алыу мәғлүмәттәре буйынса: башҡорттар — 45,4 %, урыҫтар — 38,5 %, татарҙар — 10,6 %, сыуаштар — 2,4 %, башҡа милләт вәкилдәре — 3,1 %[27].
Арх-Латыш ауыл Советы биләмәһендә латыштар йәшәй.
Иҡтисад үҙгәртергә
Архангел районы — аграр-урман сәнәғәте районы. Ауыл хужалығы ерҙәре — 65,0 мең га, шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр 35,4 мең га майҙанды биләй. Район ауыл хужалығы производствоһы махсуслашыуының ике зонаһына инә. Улар — Төньяҡ урман-дала (тигеҙ өлөшө) һәм тау-урман (тау өлөшө) зоналары. Тигеҙ өлөшөндә сәселгән төп культуралар — яҙғы бойҙай һәм шәкәр сөгөлдөрө, тау өлөшөндә — ужым арышы һәм һоло. Һөт-ит тоҡомло һыйыр малы, сусҡа, һарыҡ һәм йылҡы үрсетәләр. Умартасылыҡ алға киткән. Урмандар 163 мең га ерҙе биләй. Ағас запасы 21918 мең м³, шуларҙың 8791 мең м³ өлгөргән һәм ҡартайған ағастар иҫәбенә инә.
Архангел леспромхозы байтаҡ күләмдә ағас әҙерләй. Ағас эшкәртеү предприятиелары араһында Архангел ағастан йәшник эшләү заводы айырылып тора, ул Нефть ятҡылығы «Ишембайнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы тарафынан файҙаланыла.
Район территорияһын Магнитогорск—Белорет—Ҡарлыман тимер юлы һәм Булгаково—Архангел—Белорет автомобиль юлы киҫеп үтә.
Районда 50 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 14 урта; музыка мәктәбе һәм һөнәрселек училищеһы, 24 китапхана, 35 клуб учреждениеһы, 2 дауахана бар. Урыҫ телендә «Архангельский вестник», башҡорт телендә «Инйәр» гәзиттәре сыға.
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ ОКТМО (урыҫ)
- ↑ 2,0 2,1 Всероссийская перепись населения 2010 года
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — Б. 448.
- ↑ БРЯНЦЕВА Людмила Ивановна
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Алсынбаев Мәхәмәт Мәхәмәтулла улы 2016 йыл 6 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 7 март 2019)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Анохин Виктор Фёдорович 2016 йыл 6 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 4 июль 2018)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Иҡсанов Фәтих Хәйрулла улы 2016 йыл 5 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 29 август 2018)
- ↑ Муниципальный район Архангельский район РБ. Официальный сайт. Почётные граждане. Юсупова Нисия Хамидулловна. 2020 йыл 28 октябрь архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 1 ғинуар 2019)
- ↑ Муниципальный район Мишкинский район Республики Башкортостан. Официальный сайт. Почетные граждане. Усков Валерий Иванович(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 19 октябрь 2018)
- ↑ Башкирская энциклопедия — Аглиуллина Клара Ишбулдиновна 2019 йыл 24 декабрь архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 3 декабрь 2018)
- ↑ перепись населения СССР 1939 года
- ↑ перепись населения СССР 1959 года
- ↑ перепись населения СССР 1970 года
- ↑ перепись населения СССР 1979 года
- ↑ перепись населения СССР 1989 года
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года
- ↑ Оценка численности постоянного населения республики Башкортостан на 1 января 2019 г. по муниципальным образованиям
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
- ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан. Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
- ↑ Предварительная оценка численности населения Республики Башкортостан на 1 января 2016 года по муниципальным образованиям. Дата обращения: 21 февраль 2016. Архивировано 21 февраль 2016 года.
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. Дата обращения: 5 март 2013. Архивировано 9 март 2013 года.(недоступная ссылка)
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Архангел районы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 3 декабрь 2018)
- «Инйәр» — Архангел районының ижтимағи-сәйәси гәзите)
- Башҡортостан Республикаһы сайты 2010 йыл 26 октябрь архивланған.
- Райондың рәсми булмаған сайты
|
|
Был Архангел районы тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |