|
|цвет = алтайские
|имя = Себер татар теле
|самоназвание = СыбырСебер тел, сыбыртатарсебертатар тел
|страны ={{RUS}}
|регионы = [[Ҡурған өлкәһе]], [[Төмән өлкәһе]], [[Омск өлкәһе]], [[Новосибирск өлкәһе]], [[Томск өлкәһе]], [[Кемерово өлкәһе]]
:: [[Ҡыпсаҡ телдәре|Ҡыпсаҡ төркөмө]]
:::[[Ҡыпсаҡ—нуғай төркөмсәһе]]
|письмо = [[кириллица]] ([[СыбырСебер алфавиты|сыбырсебер яҙыуы]])
|ГОСТ 7.75–97 =
|ISO1 =
}}
'''Себер татар теле, себер татарҙары диалекты'''<ref name="БЭ">[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/13448-tatar-tele Татар теле. Башҡорт энциклопедияһы — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.]</ref> ({{lang-sty|сыбырсебер тел, сыбырцасеберца}}) — [[Себер татарҙары]] милли теле. Төрки телдәренең ҡыпсаҡ төркөмөнөң ҡыпсаҡ—нуғай төркөмсәһенә ҡарай. СыбырСебер теленең диалекттары: тубыл—иртыш, бараба һәм том.
[[29 ноябрь]] — тел байрамы уҙғарыла.
* '''Хаҡас (абаҡан)''' — [[хаҡас]] халҡы [[сағай диалекты|сағай]], [[белтир диалекты|белтир]], [[ҡойбал диалекты|ҡойбал]], [[ҡасын диалекты|ҡасын]] һәм [[ҡыҙыл диалекты|ҡыҙыл]] һөйләштәре;
* '''Алтай''' — көньяҡ тармағы менән: [[алтай теле|алтай]] һәм [[телеут теле]] һәм төньяҡ тармағы менән: [[тубалар]] һәм ҡайһы бер башҡа диалекттар;
* '''Көнбайыш-себер''' — [[сыбырсебер теле|сыбырсебер татарҙары теленең]] бөтә диалекттары''';
* '''Урал буйы-Урал яны''' — [[татар теле|татар]] һәм [[башҡорт теле|башҡорт телдәре]];
* '''Урта Азия''' — [[уйғыр теле|уйғыр]], [[ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[ҡырғыҙ теле|ҡырғыҙ]], [[үзбәк теле|үзбәк]], [[ҡарағалпаҡ теле|ҡарағалпаҡ телдәре]];
** чат (орск һөйләше) — Новосибирск өлкәһе Колыван районы.
Д. Г. Тумашева сыбырсебер татарҙар диалекттарын татар теле составына индерә<ref name=":0">Тумашева Д. Г. Диалекты сибирских татар: опыт сравнительного исследования. — Казань, 1977</ref>. Уның фекеренсә, грамматик ҡоролошо өлкәһендә бараба диалекты алтай, ҡырғыҙ телдәренең көньяҡ диалекттарына ҡарай һәм хаҡас, шор, тыва һәм уларҙың чулым-төрки телдәре менән дөйөм һыҙаттары бар. Томск диалекты алтай һәм уға туғандаш телдәргә тағы ла яҡыныраҡ. Тубыл-иртыш диалектының тәүриз һөйләшендә алтай, хаҡас һәм шор телдәренә хас күп кенә көнсығыш-төрки элементтар билдәләнә.
== Өйрәнеү тарихы ==
'''СыбырСебер татар телен''' фәнни яҡтан өйрәнергә маташыуҙар [[XVIII быуат]] аҙағына ҡарай. СыбырСебер татарҙарының теленә ҡыҙыҡһыныу сыбырсебер татарҙарын христианлыҡҡа ылыҡтырыу буйынса миссионер кадрҙарҙы әҙерләү маҡсатында көсәйә. [[XVIII]] быуат аҙағында (1783 йыл) сыбырсебер татар теле уҡытыла башлай, әммә сыбырсебер татарҙары туған телен өйрәнеүҙән баш тарталар, сөнки яҙма теле мосолман халҡы булараҡ сыбырсебер татарҙары уны христианлашыу теле тип ҡабул итә.
Миссионерлыҡ маҡсатында Тубыл халыҡ училищеһының татар теле уҡытыусыһы Иосиф Гиганов тарафынан бик ҙур эш башҡарыла. 1801 йылда уның «Татар теле грамматикаһы» баҫтырыла<ref>Гиганов И. Грамматика татарского языка, сочинённая в Тобольской главной школе учителем татарского языка, Софийского Собора священником Иосифом Гигановым. СПб., 1801.</ref>. 1804 йылда икенсе китабы донъя күрә — «Рәсәй-татар һүҙлеге»<ref name="Викитека РБС">{{ВТ-РБС|Гиганов, Иосиф}}</ref>. Китап исемендәге «татар» һүҙен себер татар тип аңларға кәрәк. Һүҙлеккә 10 меңдән ашыу һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр ингән. Һүҙлектә ''йыуык'' — «близко», ''тора''- «город», ''кунагөй''- «гостиница», ''коток'-' «колодец», ''сый''- «честь» һәм башҡа һүҙҙәр бар, ә шулай уҡ Инзил — «Евангелие», Индзильче — «евангелист» кеүек терминдар ҡулланылған.
1802 йылда [[Санкт-Петербург]]та Саускан мәктәбе уҡытыусыһы Ниәт-Баки Атнометовтың сыбырсебер татарҙары мәктәптәрендәге башланғыс кластары уҡыусылары өсөн уҡытыу әҫбабы сифатында «Ғәрәп һәм татар яҙмаһы әлифбаһы» баҫтырыла<ref>Атнаметов Н. Б. Букварь татарского и арабского письма с приложением слов со знаками, показывающими их выговор. Под рук. И. Гиганова. СПб., 1802.</ref>. Был китаптың ҡиммәте — себер татарҙары телендә дәреслек төҙөргә маташыуында.
СыбырСебер татарҙары теле менән Себер тарихсыһы Г. Ф. Миллер ҙа ҡыҙыҡһына<ref name="ahat">Ахатов Г. Х. Диалект [[сибирские татары|западносибирских татар]]. Уфа, 1963. 195 с.</ref>.
[[XVIII]] быуатта матбуғат биттәрендә Себер аборигендарының мәҙәниәтенә, көнкүрешенә бағышланған публикациялар күбәйә. Мәҫәлән, "Тубыл губерна хәбәрҙәре"ндә (1861) И. Юшков «Себер татарҙары» мәҡәләһендә тубыл татарҙары фонетикаһы, лексикаһы буйынса материалдар баҫтыра. Ул телде анализлай һәм унда өс фонетик үҙенсәлек таба:
# көтөлгән яңғырау тартынҡы '''''б''''', '''''з''''', '''''д'''' өндәре урынында '''''п''''', '''''с''''', '''''т''''' һаңғырау тартынҡыларын ҡулланыу (''пүлмә'' < «комната», ''син'' «способность», ''тус'' «друг»);
# ғәрәп-фарсы сығышлы һүҙҙәрҙә '''''ч''''' өнө '''''җ''''' өнөнә тура килеүе (''чан'' < җан «душа»).
Төрки телдәрен тикшеренеүсе [[Радлов Василий Васильевич|В. В. Радлов]] СыбырСебер татарҙары теле буйынса хеҙмәттәрен ҡалдыра. «Көньяҡ себерҙә һәм Жуңғар далаһында йәшәгән төрки ҡәбиләләрҙең халыҡ әҙәбиәте өогөләре» хеҙмәтендәге IV өлөшө бараба, тара, тубыл һәм төмән татарҙары һөйләштәренә арналған. В. В. Радлов йыйған фольклор материалдар үҙ ҡиммәтен әле лә юғалтмаған, сөнки улар фонетик транскрипцияла яҙылған һәм тулыһынса себер татарҙары теленең үҙенсәлекле һыҙаттарын сағылдыра<ref name="ahat" />. В. В. Радлов себер татарҙары телендә ике диалект күрһәтә: бараба диалекты, һәм тубыл-иртыш диалекты, йәғни тара, тубыл, төмән татарҙары.
1903 йылда ул ваҡыттағы күренекле төркиәтселәрҙең береһе проф. Н. Ф. Катанов Ҡаҙанда «Үрәнхай телен тикшереү тәжрибәһе» исемле китабын баҫтыра. Унда автор үрәнхай (тыва) телен ентекле тасуирлай һәм тел белгесе булараҡ уны бөтә төрки телдәре (42 тере һәм 5 юҡҡа сыҡҡан), шул иҫәптән сыбырсебер татарҙары теле менән сағыштырған.
Тубылда 1904 йылда тубыл округы татарҙары һөйләшендә ҙур булмаған һүҙлек сығарыла, ә 1905 йылда — «Урыҫ-татар һөйләшеү китабы», ул сыбырсебер татарҙарын урыҫ телен өйрәнеү маҡсатында тәғәйенләнә. "Ҡыҫҡаса урыҫ-татар һүҙлеге"ндә диалект һүҙҙәре тематик рәүештә классификациялана. Әле һүҙлек төҙөлөшө буйынса И. ГигановтыңЭ «Граммтикаһы» нан айырылмай, әммә унда, башҡа һүҙлектәрҙән айырмалы рәүештә, синоним төркөмдәренең исемлектәре бирелгән. Мәҫәлән, ''куца'', ''әкә'' «өлкән ағай», ''цәцгелцә'', ''пау типкец'' «бәүелсәк», ''әйәрлек'', ''таңлы'' «тәрән аҡыл», ''көйгәләк'', ''тис кеше'' «ҡыҙыу», ''шир арсар'' «ахмаҡ», ''аңкарай'', ''мәцкәй'' «һаран» и др.
[[XIX быуат]] башында сыбырсебер татарҙар телен өйрәнеү элеккесә православие миссионерлыҡ йәмғиәте комитеты тарафынан алып барыла. 1906 йылда [[Тубыл]]да «Урыҫ-татар әлифбәһе» (урыҫ телендә һәм Тубыл губернаһы татарҙары һөйләшендә), баҫтырыла, ул ике өлөштән тора — сыбырсебер татар һәм урыҫ, һәр береүендә алфавит һәм бер нисә өгөт-нәсихәт бирелгән. Әлеге китаптарҙы төҙөү барышында миссионерҙар ябай кешегә аңлайышлы булһын өсөн, ул ваҡыттағы халыҡ телен ҡулланырға тырышалар, әммә был ысул сыбырсебер татарҙарын яҙма теленән баш тартыуға килтерә.
Совет осоронда сыбырсебер теле тәрәнерәк өйрәнелә башлай. 20-30-сы йылдарҙан сыбырсебер татарҙары телетатар теленең диалекттары системаһы объект булараҡ ҡарала. Ул йылдарҙа Себергә бер нисә фәнни экспедиция ойошторола.
В. А. Богородицкий сыбырсебер татарҙар телен төрки телдәрҙең көнбайыш-төрки төркөмөнә индерә. Уның фекеренсә, бында чулым, бараба, тубыл, ишем, төмән һәм тура татарҙары инә. Ишем татарҙарынан тыш, бөтә ошо исемләнгән телдәрҙә Ц-лаштырыу ҡулланыла. Көнбайыш-себер диалекттары, Богородицкий фекеренсә, Волга буйы-Урал яны телдәр өлкәһенә күсеү юлында. Уларҙа элекке төрки вокализм ошо йүнәлештә үҙгәреүҙең баш фазаһында тора. Мәҫәлән, төрки О өнө Ү тип үҙгәрә, ә төрки У өнө ябай ҡыҫҡа «у» булып ҡала<ref name="bogor" />.
1940 йылда «Совет мәктәбе» журналында Латыф Зәләйҙең «Татар теле диалекттары» исемле мәҡәләһе донъя күрә, уның икенсе өлөшөндә тубыл татарҙары теле буйынса материалдар бар — «Тобол татарлар сөйләү телендәге кайбер үзенчәлекләрне күрсәткән материаллар». Автор Омск өлкәһе Байҡал районы аттарҙарның телен анализлай, шулай уҡ Омск өлкәһе тара татарҙары һөйләштәренән, шулай уҡ Свердловск өлкәһендәге бардым татарҙары теленән миҫалдар килтерә. Был мәҡәләлә Л. Зәләй беренсе тапҡыр сыбырсебер татарҙары телен билдәләү өсөн «көнсығыш диалекты» терминын ҡуллана. Әммә ул осорҙа сыбырсебер татарҙары теле буйынса бер генә фундаменталь хеҙмәт булмай. Л. Зәләйҙең иң мөһим хеҙмәттәре, шул иҫәптән, диссертациялары, татар теленең урта диалектына арналған.
СыбырСебер татарҙары теле күп йылдар дауамында диалект үҙенсәлектәрен үҙ ареалында ентекле, системалы тикшеренеүгә мохтаж, совет ғалимдары был эшкә тотонорға баҙнат итмәне.
Ғәбделхай Әхәтов сыбырсебер татарҙар теле үҙенсәлектәрен тәрәнерәк өйрәнеү маҡсатында тәүгеләрҙән булып Ҡаҙандан Тубылға күсә һәм шуның менән сыбырсебер татарҙарыны телен өйрәнеүгә ифрат ҙур өлөш индерә<ref name=autogenerated4>{{Cite web |url=http://www.rt-online.ru/aticles/rubric-77/nauchnyj_podvig_lingvista/# |title=Ахатова З. Ф. Научный подвиг лингвиста// «Республика Татарстан», 14.09.2012, выпуск: № 183 (27340) |accessdate=2012-09-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120921014021/http://rt-online.ru/aticles/rubric-77/nauchnyj_podvig_lingvista/# |archivedate=2012-09-21 |deadlink=yes }}</ref>.
Урындағы халыҡ һөйләшененең фонетик үҙенсәлектәрен өйрәнеү барышында Ғ. Х. Әхәтов ғалимдар араһында тәүгеләрҙән булып сыбырсебер татарҙары телендә Ц-лаштырыу ҡулланыуылына иғтибар итә<ref name=autogenerated1>Ахатов Г. Х. Диалект западносибирских татар. Уфа, 1963, 195 с.</ref>, которое, по его мнению, было приобретено сибирскими татарами от половцев<ref>Ахатов Г. Х. Диалекты западносибирских татар. Автореф. дис. на соиск. учен. степени доктора филологических наук. Ташкент, 1965.</ref><ref>[http://www.philology.ru/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев. Проблемы возрождения национального языка сибирских татар // Языки, духовная культура и история тюрков: традиция и современность. Т. 1. — Казань, 1992. — С. 41-43]</ref>.
Үҙенең «Көнбайыш себер татарҙары диалекты» исемле классик фундаменталь ғилми хеҙмәтендә (1963) Әхәтов Төмән һәм Омск өлкәләрендәге тубыл-иртыш татарҙарының территориаль урынлашыуы буйынса материалдар бирә. Фонетик системаһы, лексик составы һәм грамматик ҡоролошо төрлө яҡлап комплекслы анализға дусар ителә, ғалим, сыбырсебер татарҙары теле һөйләштәргә бүленмәгән үҙаллы диалект булып формалашыуы һәм иң боронғо төрки телдәрҙең береһе булып тора, тигән һығымтаға килә. Ғалим фекеренсә, «көнбайыш Себер татарҙары ҡатмарлы тарихи процесс һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән айырым этнографик төркөм булып тора»<ref>Ахатов Г. Х. Татарская диалектология. — Уфа, 1977, С. 28</ref>.
Д. Г. Тумашева көнбайыш-себер татарҙары диалектын һәм, дөйөм алғанда, түбәнерәк кимәлдә торған сыбырсебер татарҙары телен юғарыраҡ кимәлдәге тел берәмеге составына индерә , йәғни татар теле составына<ref name=autogenerated3>{{Cite web |url=http://www.tatar-hist.ru/sibir-tatar.htm |title=Исхакова С. М., Валеев Ф. Т. «Сибирские татары: этнокультурные и политические проблемы возрождения» / TATAR-HISTORY |accessdate=2012-09-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150619134226/http://www.tatar-hist.ru/sibir-tatar.htm |archivedate=2015-06-19 |deadlink=yes }}</ref>, ә тубыл-иртыш диалекты<ref>Тумашева Д. Г. К этнолингвистической истории Сибирских татар // Экология культуры и образования: филология, философия, история. Тюмень, 1997. С. 137—139.</ref>, уның фекеренсә, биш һөйләшкә бүленә: төмән, тубыл, болотье аръяғы, тәүриз һәм тара, әммә был бүленеш дәлилһеҙ һәм хаталы<ref name=autogenerated3 />.
Үҙгәртеп ҡороу һәм унан һуңғы осорҙасыбыросорҙасебер татарҙар теленең теге йәки был үҙенсәлектәре Р. С. Барсукова тарафынан тикшерелә<ref>Барсукова Р. С. Заболотный говор тоболо-иртышского диалекта татарского языка в сравнительном освещении. Казань, 2004. 160 с.</ref><ref>Барсукова Р. С. Мифологическая лексика заболотного говора тоболо-иртышского диалекта сибирских татар // Тезисы докладов и сообщений научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2003». Тюмень, 2004. С. 22-24.</ref>, А. Х. Насибуллиной<ref>Насибуллина А. Х. Лексика тоболо-иртышских диалектов сибирских татар (в семантическом и генетическом аспектах). Тюмень, 2001. 147 с.</ref>, Д. Б. Рамазановой<ref>Рамазанова Д. Б. Сибирско-татарские диалекты и говоры татарского языка // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2006». Тюмень, 2006. С. 89-90.</ref>, А. Р. Рахимовой<ref name="rah">Рахимова А. Лексика диалектов сибирских татар: сравнительно-исторический анализ промысловой и хозяйственной лексики. Казань, 2001. 128 с.</ref>, Г. М. Сунгатовым<ref>Сунгатов Г. М. Фонетическая система заболотного говора тоболо-иртышского диалекта сибирских татар: автореф. дис. … канд. филол. наук. Казань, 1991.</ref> һәм башҡалар.
СыбырСебер татарҙары теле башҡа төрки телдәре менән сағыштырмаса рәүештә өйрәнелә. Тарихсылар һәм этнографтар сыбырсебер татарҙарының һәм башҡорттарҙың этник бәйләнештәрен күрә. Миҫал өсөн, Б. О. Долгих, Төмән өйәҙенең ерле халҡы составында, татарҙарҙан тыш, башҡорт ҡәбиләләре лә булған, тип һанай, улар [[XVIбыуат]] башында далаға сығалар, унда Күсем яҡлы булалар. Башҡорт һәм сыбырсебер татарҙары телдәренең уртаҡлығы Ғ. Х. Әхәтовтың эштәрендә лә билдәләнә<ref name="ahat" /><ref name=autogenerated2>Ахатов Г. Х. Язык сибирских татар. Фонетические особенности. Уфа, 1960.</ref><ref name="автоссылка1">Ахатов Г. Х. Татарская диалектология (учебник для студентов вузов). Казань,1984.</ref>, шулай уҡ Д. Г. Тумашеваның ҡайһы бер эштәрендә<ref name="tumdial">Тумашева Д. Г. Диалекты сибирских татар. Опыт сравнительного исследования. Казань, 1977.</ref><ref name="tumkon">Тумашева Д. Г. Көнбатыш себер татарлары теле. Грамматик очерк хэм сузлек. Казань, 1961.</ref>, и Ф. Т. Валеева<ref>Валеев Ф. Т. Сибирские татары: культура и быт. Казань, 1993. 208 с.</ref><ref>Валеев Ф. Т. Языковые проблемы западносибирских татар // Языковая ситуация в Российской Федерации. М, 1992. С. 72-82.</ref>.
Тумашеваның сыбырсебер татарҙары телен өйрәнеү буйынса ғилми эшмәкәрлеге ғалимдар һәм киң ғилми йәмғиәт тарафынан тәнҡитләүгә дусар ителә. Мәҫәлән, С. М. Исхакова һәм Ф. Т. Вәлиев «СыбырСебер татарҙары: этномәҙәни һәм сәйәси тергеҙеү проблемалары» исемле эшендә, Тумашеваның хеҙмәттәрендәге теоретик һәм методик етешһеҙлектәер һәм хаталары сыбырсебер татарҙарының үҙ телен һәм мәҙәниәтен тергеҙеү буйынса актуаль проблемаларҙы хәл итеүҙә ҡамасаулай, тигән һығымта<ref name=autogenerated3 />.
Ҡаҙаҡтар Себер татарҙарының бөтә төркөмдәренең тиерлек иң яҡын күршеләре. Ҡаҙаҡтар һәм сыбырсебер татарҙары араһындағы этник бәйләнештәр бик электән килгән, ике халыҡтың тел уртаҡлығы Ғ. Х. Әхәтовтың хеҙмәттәрендә асылған<ref name="ahat" /><ref name=autogenerated2 /><ref name=autogenerated1 />.
Урта Азия этник компонентының сыбырсебер татарҙары составындағы сағылышы Ғ. Х. Әхәтовтың «Көнбайыш себер татарҙары» монографияһында (1963) һәм С. М. Исхакованың «СыбырСебер татарҙары лексикаһы: татар һәм үзбәк телдәре үҙ-ара бәйләнештәрәре мәсьәләһенә» (1970) хеҙмәтендә ҡарала.
== Иҫкәрмәләр ==
|
