Сәлжүкиҙәр: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
27 юл:
[[Урта Азия|Урта Азияға]] ҡараҡытайҙар баҫып ингәндән һуң, Сәлжүк империяһы [[Амударъя]]нан көнсығышта һәм төньяҡта урынлашҡан өлкәләрҙе юғалтҡан. 1153 йылда Балх ҡалаһы янында күсеп йөрөүсе [[уғыҙҙар]] баш күтәрә, үҙҙәренә ҡаршы сыҡҡан Санжар армияһын тар-мар итә һәм үҙен әсирлеккә ала; унан һуң балх уғыҙ Хөрәсәнде бөлгөнлөккә төшөрәләр. Хорезм шаһы Текештең яулап алыуҙары Ираҡ солтанлығын юҡ итә. Емерелгән империяның һуңғы ярсығы— [[Рум солтанлығы|Иконий Рум солтанлығы]] XIV быуат башына тиклем йәшәй{{Sfn|СИЭ|1961—1976}}.
{| class="wide"
|-
! Исеме !! Титулы!! Хакимлыҡ йылдары !! Иҫкәрмә
|-
| Тоҡаҡ ||Уғыҙ дәүләтенең сюбашы|| || Сәлжүктең атаһы. Женд хөкөмдары ябғу Алиҙа, икенсе фараз буйынса, хазар ҡағанында хәрби хеҙмәттә торған. Тоҡаҡ, юғары ҡаған һәм уның ғаиләһе уғыҙҙар тарафынан үлтерелгәнсе һәм хазар дәүләте бөлгөнлөккә төшкәнсе, хазарҙарға хеҙмәт итеүе, һуңынан уғыҙҙар менән союз төҙөп, әһәмиәте буйынса икенсе кеше сифатында уғыҙ ябғуһына хеҙмәткә күсеүе ихтимал. Дөрөҫөрәге, 965 (йәки 969) йылда Хазарияны ҡушып, урындағы династия уның менән тығыҙ бәйләнеш урынлаштырған һәм үҙҙәрен рус кенәзенең вассалы тип таныған бәшнәктәр тарафынан Дунай Болгарияһынан ҡайтыу менән Святослав Игоревичты үлтергәндән һәм Хазарияның вариҫы булып ҡалғандан һуң, көслөгә әйләнгән [[ҡыпсаҡ]] һәм [[бәшәнәк]]тәрҙең баҫымы уны уғыҙҙар менән союзға этәргәндер.
|-
| [[Сәлжүк]] ||{{s|Уғыҙ дәүләтенең сюбашы,}}<br> ябгу ||985— ||Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, Сәлжүк хәрби карьераһын Хазар ҡағанлығы ғәскәрендә командир булып башлай. Һуңыраҡ X быуат уртаһында ҡаған власы йомшарыу сәбәпле, атаһы менән уғыҙҙарға хеҙмәткә күскән. 20 йәше лә тулмаҫ элек, ул уғыҙ ябғуһының сюбашы дәрәжәһенә лайыҡ була. Легенда буйынса, Сәлжүк йөҙөндә ҡурҡыныс көнәркәш күреп, ябғу ҡатыны ирен уны үлтерергә ҡотортҡан. Шундай һүҙҡуйыш тураһында белеп ҡалған Сәлжүк, үҙенең Ҡыныҡ ҡәбиләһенең кешеләрен йыйып, йөҙләгән һыбайлы менән, яңы көтөүлектәр эҙләү һылтауы менән уғыҙ иле Турандан Иранға күсенә. Риүәйәткә ярашлы, 107 йәшенә етеп, Жендта вафат була. Сәлжүктең биш улы: Тоғрулбәк, Сағрыбәк Дауыт, Алып-Арыҫлан. Артабан, Месопотамия, Ираҡ, Сүриә һәм Ирандың күп өлөшөн яулап алып, улар ҙур империя булдырған һәм XI б. алып XIV б. тиклем ошо ерҙәрҙә хакимлыҡ иткән Сәлжүкиҙәр династияһына нигеҙ һалған.
|-
| Исраил ибн Сәлжүк<br>(ум. 1032)|| ябгу|| —1029||
|-
| Микаил ибн Сәлжүк || || ||
|-
| Муса ибн Сәлжүк || ябғу ||—1056 ||
|-
| ||Фарава дихканы ||1036—1056 ||
|-
| Йософ ибн Сәлжүк || йинал|| ||
|-
| Юныс ибн Сәлжүк || || ||
|-
| Эрташ ибн Йософ || ябғу||1029 ||
|-
| Ибраһим ибн Йософ ||йинал || —1056 ||
|-
| Хәсән ибн Муса ||Герат әмире || 1040—||
|-
| || ябғу||1056— ||
|-
| Ҡотолмош ибн Исраил ||мәлик ||1055—1064 ||
|-
| Сағрыбәк ибн Микаил ||Дихистан дихканы<br><br><hr>шаһиншаһ<hr>Мерв солтаны <br><br><hr>Хөрәсән солтаны || {{s|1036—1037,}} <br>1039—1040<hr>1037—1060<hr>1037—1039, <br>1040—1055 <hr>1055—1060||
|-
! Тоғрулбәк]]<br>(род. 990)
|Ниса дихканы <br><br><hr>Нишапур солтаны<hr>Хөрәсән солтаны<hr>бөйөк солтан,<br>Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге||1036—1037,<br> 1040<hr>1037—1040<hr>1040—1055<hr>1055—1063<br><br> ||көнсығыш Төркмәнстан һәм Иран биләмәләрен яулай. 1055 йылда Бағдадты яулай һәм 1058 йылға тиклем Ираҡ хакимы була. Ғәббәси хәлифәһе әл-Ҡаим Тоғрулбәккә солтан, һуңғараҡ — «Көнсығыш һәм Көнбайыш батшаһы» титулын бирергә мәжбүр була.
|-
| Алып-Арыҫлан<br>(род. 1030)||бөйөк солтан, <br>{{s|Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге}} ||1063—1072 ||Алып-Арыҫлан командалығы аҫтында сәлжүктәр Византия империяһына һөжүм башлай.
|-
| Мәлик шаһ I]]<br>(1055 й. тыуған)||вәлиаһд (тәхет вариҫы) <hr>бөйөк солтан,<br>Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге||1066—1072<hr> 1072—1092<br><br>||В правление Мәлик шаһ хакимлыҡ иткәндә сәлжүк дәүләте үҙенең юғары ҡөҙрәтенә эйә була. Мәлик шаһ I дәүерендә империя баш ҡалаһы Рейҙан Исфаханға күсерелә.
|-
| Әхмәд ибн Мәлик шаһ<br>(1077 й. тыуған)|| мәлик әл-мулуҡ, вәлиаһд||1087—1088 ||
|-
| Бөркияруҡ ибн Мәлик шаһ (1080 й. тыуған)||бөйөк солтан,<br>Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге ||1092—1104 ||
|-
| Мәхмүд ибн Мәлик шаһ<br>(1088 й. тыуған)||бөйөк солтан,<br>Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге ||1092—1093 ||
|-
| || Исфахан солтаны|| {{s|1093—1094}}||
|-
| Мәлик шаһ ибн Бөркияруҡ<br>(1100 й. тыуған)||бөйөк солтан,<br>Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге || 1104—1105||
|-
| Мөхәммәд ибн Мәлик шаһ<br>(род. 1082)|| Арран әмире<hr>вәлиаһд <hr>Ираҡ солтаны<hr>бөйөк солтан,<br>Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге ||1092—1104<hr>1101—1104<hr>1104—1105<hr>1105—1118 <br><br>||
|-
| {{s|Әхмәд Санжар}}<br>(1085—1157) || Хөрәсән әмире<hr>Хөрәсән солтаны,<br>Мәшриҡ мәлиге,<br> бөйөк шаһиншаһ<hr>бөйөк солтан,<br>Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге||1097—1105<hr><br>1105—1118<br><br><hr>1118—1157<br><br> || Тәүҙә — Бөйөк Хөрәсән солтаны, аҙаҡ, Мөхәммәд I вафат булғандан һуң, Сәлжүк империяһы биләмәләре уға мираҫ булып ҡала.
|}
== Ираҡ солтанлығы ==
{| class="wide"
|-
! Исеме !! Титулы!! Хакимлыҡ йылдары !! Иҫкәрмә
|-
|-
| Мөхәммәд ибн Мәлик шаһ ||Арран әмире|| 1092—1104||1082 й. тыуған
|-
| || вәлиаһд|| 1101—1104||
|-
| ||Ираҡ солтаны|| 1104—1105||
|-
| || бөйөк солтан, Мәшриҡ һәм Мәғриб мәлиге||1105—1118 ||
|-
| Мәхмүд ибн Мөхәммәд|| вәлиаһд, Ираҡ солтаны|| 1118—1131||
|-
| Дауыт ибн Мәхмүд|| Ираҡ солтаны || 1131—1132||
|-
| || вәлиаһд|| [[1133]]—[[1143]]||
|-
| Тоғрул ибн Мөхәммәд||Ираҡ солтаны ||1132—1135 ||
|-
| Мәсүд ибн Мөхәммәд||Ираҡ солтаны, бөйөк шаһиншаһ || 1135—1152||
|-
|Мәлик шаһ ибн Мәхмүд || Ираҡ солтаны ||1152—1153 ||1160 й. вафат була
|-
|Мөхәммәд шаһ ибн Мәхмүд ||Ираҡ солтаны ||1153—1159 ||
|-
| Сөләймән шаһ ибн Мөхәммәд|| Ираҡ солтаны || 1159—1161||
|-
| Арыҫлан шаһ ибн Тоғрул||вәлиаһд || 1159—1161||
|-
| ||Ираҡ солтаны ||1161—1177 ||
|-
| Тоғрул ибн Арыҫлан шаһ]]||Ираҡ солтаны ||1177—1194 ||
|}
== Сүриә солтанлығы ==
{| class="wide"
|-
! Исеме !! Титулы!! Хакимлыҡ йылдары !! Иҫкәрмә
|-
| Тутуш ибн Мөхәммәд ||Сүриә солтаны||1074—1095 || 1066 й. тыуған
|-
| Ридван ибн Тутуш ||Халеб солтаны ||1095—1104 ||
|-
| ||үҙәге Халебта урынлашҡан Сүриә солтаны||1104—1113 ||
|-
| Дуҡаҡ ибн Тутуш || Дамаск солтаны||1095—1104 ||
|-
| Тутуш II ибн Дуҡаҡ || Дамаск солтаны||1104—1104 ||
|-
| Алып-Арыҫлан ибн Ридван ||үҙәге Халебта урынлашҡан Сүриә солтаны ||1113—1114 || 1097 й. тыуған
|-
| Солтан шаһ ибн Ридван ||үҙәге Халебта урынлашҡан Сүриә солтаны ||1114—1117 ||
|-
| Ибраһим ибн Ридван ||үҙәге Халебта урынлашҡан Сүриә солтаны || 1117—1118||
|}
=== Хөрәсән солтанлығы ==
{| class="wide"
|-
! Исеме !! Титулы!! Хакимлыҡ йылдары !! Иҫкәрмә
|-
|Илйас ибн Дауыт ||Тохаристан әмире ||— ||
|-
| Сөләймән ибн Дауыт|| вәлиаһд|| 1063||
|-
| || Балх әмире||1066— ||
|-
|Мәсүд ибн Эрташ Яғбу || Бағшур әмире|| 1066—||
|-
| Мәүдуд ибн Эрташ Яғбу||Исфизар әмире ||1066— ||
|-
| Арыҫлан Арғун ибн Мөхәммәд||хорезмшаһ || 1066—1072||
|-
| || Хамадан әмире||1072—1095 ||
|-
| ||Хөрәсән солтаны ||1095—1096 ||
|-
| Бүре Барыҫ ибн Мөхәммәд|| Герат әмире||1072—1095 ||
|-
| Тәкиш ибн Мөхәммәд]]|| Балх солтаны||1074—1085 ||
|}
== Керман солтанлығы ==
{| class="wide"
|-
! Исеме !! Титулы!! Хакимлыҡ йылдары !! Иҫкәрмә
|-
|Ҡауырдбәк ибн Дауыт ||Керман солтаны || 1045—1073||Ҡауырд 1041 йылда Керман иран провинцияһын үҙенең хакимлығына ала. 1048 йылда, после устранения Буид Әбү Калижарҙы юҡ иткәндән һуң, ул был өлкәлә ысын мәғәнәһендә раҫлана. Ҡауырд провинцияның төп ҡалаһы Бардасирҙы ала, диңгеҙ яр буйын яуоап алғандан һуң, ул Оман хөкөмдары итеп таныла. 1067 йылда ул туғаны Алып-Арыҫланға ҡаршы сыға. Солтанлыҡта власты тартып алыу ынтылышы көтөлгән һөҙөмтә бирмәй һәм ул туғанының власына буйһоноп йәшәргә мәжбүр була. 1072 йылда Алып-Арыҫлан вафат була, һәм улы Мәлик шаһ I уның вариҫы булып ҡала. Ҡауырд, сәлжүиҙәр араһында иң өлкәне булараҡ, буйһоноп йәшәргә теләмәй һәм 1073 йылда яңы ихтилал башлай, тәхеткә ынтыла. 1073 йылдың яҙында ул Хамадандан йыраҡ түгел тар-мар ителә, туғанының улына әсирлеккә эләгә һәм язалап үлтерелә{{sfn|Рыжов|2004}}.
|-
| Кирман шаһ ибн Ҡауырдбәк ||Керман солтаны|| 1073|| Ҡауырдтың вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була.
|-
| Хөсайен ибн Ҡауырдбәк ||Керман солтаны|| 1073—1074|| Кирман шаһтың вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була.
|-
| Солтан шаһ ибн Ҡауырдбәк ||Керман солтаны|| 1074—1085|| Хөсәйендең вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була. Ул тәхеткә ултырғандан һуң, Мәлик шаһ Кирманға ҡаршы яу аса, ләкин Солтан шаһ үҙенең Мәлик шаһҡа тулыһынса буйһоноуын иғлан итә һәм һөжүм туҡтатыла{{sfn|Рыжов|2004}}.
|-
| Туран шаһ I ибн Ҡауырдбәк ||Керман солтаны|| {{s|1085—1097}} ||Солтан шаһтың вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була.
|-
|Амиран шаһ ибн Ҡауырдбәк ||Керман солтаны|| 1097—1101||Туран шаһтың вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була.
|-
| Арыҫлан шаһ I ибн Кирман шаһ||Керман солтаны||1101—1142 || Амиран шаһтың вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була.
|-
| Мөхәммәд шах I ибн Арыҫлан шаһ||Керман солтаны||1142—1156 || Ҡанэскес тиран данына эйә була, әммә ул хакимлыҡ иткәндә ил сәскә атыуын дауам итә. Мөхәммәд I дин әһелдәрен ҡурсалаған, Бардасирҙа һәм Жируфтта мәҙрәсә, рабаттар, мәсеттәр һәм дауаханалар төҙөткән. Бардасирҙың йәмиғ мәсетендә 5 мең томды эсенә алған китапхана булдыра{{sfn|Рыжов|2004}}.
|-
|Тоғрул шаһ ибн Мөхәммәд шаһ ||Керман солтаны|| 1156—1167|| Уның хакимлығы осоронда Хөрәсән солтанлығы тарҡала. Оҙаҡ йылдар арауығында был солтанлыҡ күскенселәр һөжүменән ҡаплап тора. Иранға уғыҙ ғәскәрҙәре һөжүм башлай. Тоғрул шаһ 1170 йылда Кирманда вафат була, сыуалыштар башлана, һәм күскенселәр Кирманды яулай{{sfn|Рыжов|2004}}.
|-
|Арыҫлан шаһ II ибн Тоғрул шаһ ||Керман солтаны|| 1167, 1168|| Тоғрул шаһтың вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була.
|-
| Баһрам шаһ ибн Тоғрул шаһ||Керман солтаны||1167—1168 || Арыҫлан шаһ II вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була.
|-
|Туран шаһ II ибн Тоғрул шаһ ||Керман солтаны||1168—1174 || Туран шаһ II осоронда уғыҙҙар бөтә илде талай{{sfn|Рыжов|2004}}.
|-
|Мөхәммәд шаһ II ||Керман солтаны|| 1174—1187|| Мөхәммәд II хакимлығы осоронда Кирман уғыҙ әмире Мәлик Динар хакимлығына күсә {{sfn|Рыжов|2004}}.
|-
| Мөбәрәк солтан ||Керман солтаны||1187 || Мөхәммәд шаһ II вафатынан һуң, солтанлыҡтың хакимы була.
|}
== Рум солтанлығы ==
{{main|Конийский султанат}}
Конья солтанлығы төрөк-сәлжүктәрҙең Кесе Азияла (ғәрәп һәм фарсы авторҙарында — Рум) XI—XIII быуаттарҙа яулап алыуҙары һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. 1090-сы йылдарға сәлжүктәр Кесе Азиялағы византия ҡалаларын яулап, Дарданелл һәм Босфор боғаҙҙарына етә.
1070-се
1086 йылда Антиохияла сәлжүк Сүриә хакимы Тутуш I Сөләймәнде үлтерә, һәм уның улы Ҡылыс-Арыҫланды төрмәгә яба. Мәлик шаһ үлгәндән һуң (1092) Ҡылыс-Арыҫлан атаһының азат ителә һәм кисекмәҫтән үҙ биләмәләрендә раҫлана. Ахыр сиктә ул Беренсе тәре походында еңелә һәм үҙәк Анатолияның көньяғына сигенә, унда баш ҡалаһы Конья булған үҙ дәүләтен тергеҙә. 1107 йылда Мосулды яулай, ләкин шул йылда Мәлик шаһтың улы Мәхмәт Тэпэр менән көрәшеп һәләк була. 1096 йылда [[Тәре яуҙары|тәре йөрөтөүселәр]] һәм [[Византия империяһы|византийлылар]] Никеяны алғандан һуң, [[баш ҡала]] Конья (Иконий) ҡалаһына күсерелә.
Юл 47 ⟶ 212:
[[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Бөйөк Сәлжүк империяһының]] һуңғы солтаны Тоғрол III 1194 йылда үлгәндән һуң, рум солтандары династияның хакимлыҡ итеүсе берҙән-бер вәкилдәре була. [[Византия империяһы|Византия]] көсһөҙләнгәндән һуң, 1204 йылда [[төрөктәр]] тарафынан Атталия (1207) һәм Синоп (1214) ҡалалары баҫып алына. Кей-Хосров I 1205 йылда тәре йөрөтөүселәрҙән Коньяны тартып ала. Уның осоронда һәм ике вариҫы, Кей-Кавус I һәм Кей-Кубад I ваҡытында Анатоляла сәлжүктәрҙең власы үҙенең иң бейек үҫешенә етә. Кей-Хосровтың иң мөһим ҡаҙанышы булып баҫып булмай Attalia (Анталья) гаванын урта диңгеҙ яр буйҙарында н 1207 йылда. Ул уны кейеп-яһала һәм i синоп кавус баҫып күпмелер ваҡыт үҙен вассалдар трапезунд империяһы (1214). Ул шулай уҡ әрмән Киликияһын ҡоллоҡҡа дусар итә, әммә 1218 йылда әл-Камилдан алынған Алеппо ҡалаһын тапшырырға мәжбүр була. Кей-Кубад I 1221 йылдан алып 1225 йылға тиклем Урта диңгеҙ буйындағы ерҙәрҙе яулауын дауам итә. 1220-се йылдарҙа ул Ҡара диңгеҙ аша экспедиция ғәскәрҙәрен [[Ҡырым|Ҡырымға]] ебәрә. Көнсығышта ул Мәнгжүктәрҙе еңә һәм Артукидтарға баҫым яһай башлай.
1307 йылда солтанлыҡ ваҡ кенәзлекләргә тарҡала. Уларҙың береһе
{| class="wide"
!Исеме
| |||