Ҡыпсаҡтар: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
'''Ҡыпсаҡтар (половцы, половчанин)'''<ref>[http://nevmenandr.net/slovo/trans.php?it=f2 Перевод Ф. ф. Моисеева Слова]</ref>; үҙатамалары  — '''ҡыпсаҡтар''' (''қыпчақлар'' {{Lang-zh-classical|欽察}})<ref name="Гаркавец">{{Китап|автор=Гаркавец А. Н.|заглавие=Кыпчакские языки|ссылка=https://www.academia.edu/22460578/%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%86_%D0%90.%D0%9D._%D0%9A%D1%8B%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8_%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B8_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D0%BA%D1%8B%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9._%D0%90%D0%BB%D0%BC%D0%B0-%D0%90%D1%82%D0%B0_%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_1987._226_%D1%81|место=[[Алма-Ата]]|издательство=Наука|год=1987|страницы=18}}</ref>; европа һәм [[Византия империяһы|византия]] сығанаҡтарында — '''ҡомандар''' ({{Lang-la|cumani, comani}}, греч. kο[ϒ]μάνοι), һуңыраҡ '''татарҙар''' (греч. <span lang="el"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">τάταροι</span></span>) — күскенсе<ref>''[[Плетнёва, Светлана Александровна|Плетнёва С. А.]]'' [http://annales.info/step/pletneva/index.htm#polov Половцы]. — М.: Наука, 1990. — С. 43: «По записям о первых столкновениях с половцами мы видим, что пришедших в начале XI в. новых кочевников русские именовали половцами независимо от того, где располагались их орды — на Буге или на Донце».</ref><ref>''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Русь и кочевники. — М.: Вече, 2004. — С. 43: «Печенегов и торков сменили в причерноморских степях новые азиатские кочевники — половцы…».</ref><ref>Тюркские кочевники Евразии (кимаки, кипчаки, половцы…): Сб. статей. Сер. «Тюркские племена и государства Евразии в древности и в средние века»; вып. 2. — Казань: Изд-во «Ихлас»; Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2013. — 228 с.</ref> [[Төрки халыҡтар|төрки]] халыҡ<ref>{{Китап|часть=Половцы|ссылка часть=http://feb-web.ru/feb/slovoss/ss-abc/ss4/ss4-1411.htm?cmd=p&istext=1|заглавие=Словарь-справочник «Слова о полку Игореве». Вып. 4. О—П|ответственный=Сост. В. Л. Виноградов|место={{М}}; {{Л}}|издательство=Наука. Ленингр. отд-ние|год=1973|страницы=141—144}}</ref>, Ҡыпсаҡ далаһы йәки [[Дәште Ҡыпсаҡ]] тип билдәле тарихи төбәктә йәшәгән<ref>[https://bigenc.ru/ethnology/text/2065804 Кипчаки] — БРЭ</ref>.
Урыҫ сығанаҡтарына — сарочин йәки сарациндар, венгрия сығанаҡтарында — кундар<ref>[http://ch-me.org/videos/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%85%D0%B0%D0%BD-%D0%BA%D0%BE%D1%82%D1%8F%D0%BD-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BA-%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F-%D0%B1%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-QMrlAeMy0LI.html Половецкий хан Котян] (рассказывает историк [[Наталия Басовская]])</ref>.
 
119 юл:
[[Файл:Hungary_13th_cent.png|мини|XIII быуатта Венгрия: этник өлкәләр. Ҡомандар һары төҫ менән бирелгән.]]
[[Файл:Chronicon_Pictum_P129_IV._László_és_gyilkosai.JPG|мини|1290 йылдың 10 июлендә ҡыпсаҡ заговорсылары Ласло IV Кунды үлтерә]]
Венгр короле Бела IV ҡабул половцев килә Котян хан (Мстислав Мстиславич Галицкийҙың ҡайныһы) етәкселегендә килгән ҡыпсаҡтарҙы ҡабул итә; венгрия тәхетенең вариҫы Иштван Котяндың ҡыҙы Елизаветаға өйләнә. Ҡыпсаҡтар Венгрияла күренекле урын биләй, ҡыпсаҡтар, мәҫәлән, улар короллек сиктәрен һаҡлай, әммә монголдарҙың баҫып инеүе алдынан венгрия юғары ҡатламы (1241) Котян ханды һәм уның улдарын үлтерә, ә ҡыпсаҡтар Болгарияға китә. Ҡомандар тураһында "Краков компилятивный анналдар"ында Лешек кенәз менән бергә краков рыцарҙарын еңде тигән һуңғы мәғлүмәт бар
 
== Антропологияһы ==
142 юл:
Ан-Нувайриға ярашлы, ырыуы ҡыпсаҡтырҙың ҡәбиләләре күп төрлө була. [[XIII быуат]]та токсоба, йет, бурджоглы, бурлы, [[Ҡаңлы|кангуоглы (кангароглы)]], андоглы, дурут, карабароглы, джузан, карабирикля, котян ҡәбиләләре<ref name="KRG">''Кузеев Р. Г.'' [http://shejere.narod.ru/qipsaq.htm ПРОИСХОЖДЕНИЕ БАШКИРСКОГО НАРОДА. ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ, ИСТОРИЯ РАССЕЛЕНИЯ.] МОСКВА, НАУКА, 1974.</ref>. [[Ибн Хәлдүн]] дә яҙылыштарында бик аҙ ғына төҙәтмәләр менән, ун бер ҡәбилә ти. Улар түбәндәгесә атаған: токсоба, сета, буржоглы, эльбури, канаарлы, оглы, дурут, калабаал, джерсан, карабирикля һәм кунун.
 
Урыҫ йылъяҙмаларында [[XI быуат|XI]]—[[XII быуат]]тарҙа ҡыпсаҡтар түбәндәге төркөмдәргә бүленә: Днепрҙан көнбайыштараҡ лукоморҙар һәм бурчевичтар (буржоглы тура килә<ref name="RDA" /> либо эльбори, ольберам<ref>[http://www.bibliotekar.ru/rus/35.htm Слово о полку Игореве]</ref><ref>Ахиджанов С. М. [http://kronk.spb.ru/library/ahinzhanov-sm-1976.htm Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана]</ref>) восточнее Днепра<ref>[http://www.krotov.info/acts/12/pvl/ipat29.htm Ипатьевская летопись]. Также о двух группах, разделённых Днепром, под 1170 годом.</ref> (1193 год), читеевичей<ref>{{Cite web|url=http://www.bibliotekar.ru/rus/34.htm|title=Поучение Владимира Мономаха|publisher=www.bibliotekar.ru|accessdate=2019-04-26}}</ref>, шулай уҡ бурнович, токсобич, колобич, тертробич (дурут), улашевич һәм тарголовцев(1185), көнсығышта волга ямяковский<ref>[[Лаврентьевская летопись]]</ref> <ref name="IS">[http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=4940 ЛЕТОПИСНЫЕ ПОВЕСТИ О ПОХОДЕ КНЯЗЯ ИГОРЯ]</ref>), а также бурновичей, токсобичей, колобичей, тертробичей (соответствие дурут<ref name="EUA" />), тарголовцев и улашевичей<ref name="IS" />(1185), ямяковских восточнее Волги<ref>[[Лаврентьевская летопись]]</ref> (1184, соответствие ''[[йемеки|йемекам]]'', подчинённым кипчакам и известным только после исчезновения из источников имени кимаков<ref>[[Расовский, Дмитрий Александрович|Расовский Д. А.]] Половцы. Чёрные клобуки: печенеги, торки и берендеи на Руси и в Венгрии (работы разных лет). 1-й том, серия «Материалы и исследования», проект «Суюн». М., ЦИВОИ, 2012, 240 с., С.125-126, 132.</ref>).
 
Археология мәғлүмәттәре буйынса, һары ҡыпсаҡтар билдәһе булған таш балбалдар Северской Донец йылғаһының урта һәм түбәнге ағымында һәм Аҙау буйында урынлашҡан, был ҡыпсаҡтарҙың лукоморьелағы күсенеп йөрөү үҙәктәре (Молочная йылғаһы) һәм бурчевичтар (Северской Донец ҡушылдығы Волчья йылғаһы) (токсобичтарҙың Донец һәм Дон араһындағы йәйләүҙәренә теймәйсә)<ref name="PSA" />. Шулай уҡ төбәктең көнбайышында ҡомандар, көнсығышында кундар күсенеп йәшәгән.
 
Сергей Григорьевич Кляшторный тәҡдим иткән<ref name="KSG">''Кляшторный С. Г.'' [http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005-1-4-4.htm Степные империи: рождение, триумф, гибель] // Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. 2005: Степные империи древней Евразии. СПб: 2005. 346 с.</ref> таш балбалдары булған төбәкте 5 территориаль төркөмгә бүлеү днепр (ҡырым төркөмсәһе менән) ; унан көнбайышҡа — дунай (балҡан төркөмсәһе менән), көнсығышҡа — дон (кавказ алды төркөмсәһе менән), артабан ҡаҙағстан-урал буйы (саксин төркөмсәһен индереп) һәм алтай-себер төркөмдәренә ҡарай.
 
== Социаль-сәйәси ойошма ==
Урҙаларҙың башында хан торған. Традиция буйынса исемдәргә «„кан“ йәки „хан“» (Туғарҡан, Шарукан) өҫтәлгән. Ябай яугирҙәрҙән торған курендарҙа башлыҡтар торған, уларҙың исемдәре «''опа''», «''ике''», «''епа''» тип тамамланған. Урыҫ йылъяҙмаларында теркәлгән башҡа социаль категориялар «колодник» һәм «челядь». Шулай уҡ «чага» — ҡатын-ҡыҙ-хеҙмәтселәр булған. Колодниктар хәрби әсирҙәр, ҡыпсаҡтарҙың йорт ҡолдары һәм социаль баҫҡыстың иң түбән кимәлендә торған. Курендарға ҡараған ҙур ғаилә  — «ҡош» башлыҡтары «кошевой» тип аталған. Курендар ғаилә-ауылдарҙан, йәки, урыҫса, «ҡош» (төркисә «кош», «кошу» — кочевье, кочевать), үҙ сиратында тора, 2-3 быуын ғаилә вәкилдәре һәм хеҙмәтселәрҙән (хәрби әсирҙәр, бөлгөнлөккә төшкән туғандары, ырыуҙаштары) торған. Яңауыл һан параметрҙары буйынса ҡалышмаған бай курененә мөмкин түгел. [[XII быуат]]та ауыл ҡыпсаҡ йәмғиәтенең төп ячейкаһы була. Ауылдар кошевойҙар съезда рында башлыҡҡа («кошевой»)ға иң абруйлы һәм көслө ғаиләгә (шулай уҡ куренға) власть тапшырыу юлы менән урҙаға ойошҡан.
 
Ҡыпсаҡтарҙа типик хәрби-демократик ҡоролош булған. Ҡыпсаҡ халҡы етәксеһе исемен йөрөткән бер нисә ырыуға бүленгән: Вобургевич, Улашевич, Бостеева, Чаргова чади. Был ырыуҙар ҙур ҡәбилә союздарына берләшкән, ә үҙәк булып примитив ҡышлау-ҡалалар хеҙмәт иткән. [[XI быуат]] аҙағына тарҡау күскенсе урҙаларҙың айырым ҡәбилә берләшмәләренә тупланыуы тамамлана. Һәр урҙа һәм уға ингән вағыраҡ тармаҡтар  — курендар ҡышлау, йәйләү һәм күсенеү маршруттары булған ер участкаһына эйә була. Курененә нисә ҡәрҙәш ғаилә берләштереп тора. Этник составы буйынса ҡарарға мөмкин курененә ҡыпсаҡтар ғына түгел, ә күрше халыҡтар (мәҫәлән, болгарҙар). Илбаҫарҙарына башлығы булған [[Хан (дәрәжә)|хан]], бер үк ваҡытта торорға һәм билдәле бер йола буйынса курененә башлығы. С Плетневый фекере буйынса, ғәҙәти кешеләр түгел, унда 40 000 ашыу суммаға (шул уҡ ваҡытта, русь кенәзлектәрен халыҡ һаны буйынса уртаса ҡалаларҙа, Рязань мәҫәлән, 100 000 самаһы кеше йәшәй). [[XII быуат]] беренсе яртыһында яҡынса 12-15 ҡыпсаҡ урҙаһы булған.
Баҫҡынсылыҡ һөҙөмтәһендә табылған байлыҡты поход менән етәкселек иткән юғары ҡатлам үҙләштергән. Ябай һуғышсыларға табыштың бик бәләкәй өлөшө генә бирелгән. Уңышһыҙлыҡҡа осраған (неудачный поход, падёж скота) ябай оющина кешеләре бөлгөнлөккә төшкән һәм аристократтарға буйһонған. Шулай итеп, ҡыпсаҡтарҙа көслө иҡтисади айырымланыу рҡаһында үҙҙәренең феодал юғары ҡатламы барлыҡҡа килгән. Күп көтөүҙәое булмаған ябай көтөүселәр, ҡағиҙә булараҡ, аристократтарҙан иҡтисади бойондороҡһоҙлоҡта ҡалған: тыуымдың яртыһын ҡайтарып биреү шарты менән, уларға «көтөр өсөн» мал биреп торғандар.
 
=== Ҡыпсаҡ ҡалалары ===
Ҡыпсаҡтар күсмә-малсы ғына түгел, ә ҡала халҡы ла булған. Уларҙың урынлашыуына биләмәһендә бер нисә ҡала: Сығнаҡ, Джент, Барчынлыкәнт — Һырдаръяла, Каңлыкәнт — Ырғыҙҙа, Саҡсын — [[Волга]]ның түбәнге ағымында, Шаруҡан  — хәҙерге [[Харьков]] янында.
 
=== Ҡыпсаҡтарҙың билдәле хакимдары ===
* Болуш
* Боняк хан
* Итлар
* Китан
174 юл:
* Айепа
* Кобякович Адашев
 
=== Рус кенәздәре һәм ҡыпсаҡ хандары араһында династик союздар ===
* 1094 — киев кенәзе Святополк Изяславич, ҡыпсаҡтар менән килешеү төҙөп, Туғарҡан хандың ҡыҙына өйләнгән.
* 1107 — [[Юрий Владимирович Долгорукий]] ҡыпсаҡ ханы Айепаның ҡыҙына өйләнә. Шулай итеп, Айепа хан менән Юрийҙың атаһы Владимир Мономах араһында соэз барлыҡҡа килә.<br>Шул уҡ йылда ҡыпсаҡ ханының ҡыҙына Святославич]]тың улы чернигов кенәзе Святослав Ольгович өйләнгән.
* 1117 — Андрей Владимирович Добрый Туғарҡандың ейәнсәренә өйләнә.
* 1163  — бөйөк киев кенәзе Ростислав Мстиславич Рюрик ҡыпсаҡ ханы Белоктың ҡыҙына өйләнә.
* 1187 — новгород-северский кенәзе Игорь Святославичтың улы (ҡара: Слово о полку Игореве) Владимир Игоревич ҡыпсаҡ ханы Кончактың ҡыҙына өйләнә.
* 1205 — владимир кенәзе Всеволод Юрьевич Большое Гнездо Ярослав Всеволодович ҡыпсаҡ ханы Юрий Кончаковичың ҡыҙына өйләнә.
Юл 404 ⟶ 405:
* Vásáry, I. Turks, Tatars and Russians in the 13th-16th Centuries. Aldershot, 2007 (Variorum Collected Studies Series: CS884).
* ''Шаниязов К.'' К этнической истории узбекского народа. Т., 1974.
* ''Ахинжанов С. М.'' [http://manefon.org/show.php?t=3&txt=6 Кипчаки в X—XIII  вв. Историографический обзор]
* ''Гагин И. А.'' [http://i-gagin.ru/content_art-4.html Рязань и половцы]
* ''Гумилёв Л. Н.'' [http://gumilevica.kulichki.net/ARGS/index.html Древняя Русь и Великая Степь]; [http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article103.htm Древняя Русь и Кипчакская Степь в 945—1225  гг.]
* ''Тажутов А.'' [http://www.arba.ru/article/634 Кипчакская стезя]
* ''Ундасынов И. Н.'' [http://www.arba.ru/article/288 Половцы. Кто они]
Юл 421 ⟶ 422:
* [http://www.qypchaq.unesco.kz/Main-Ru.htm Кыпчакские рукописи]{{ref-ru}}{{ref-en}}
* [http://old-rus.narod.ru/02.html Повесть временных лет]
* [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Zolotoord/XIV/1300-1320/Codex_cumanicus/index.phtml?id=3018 Codex Cumanicus], Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV  вв. — {{М.}}: Лигалорбис, 2005.
* [https://www.academia.edu/40013667/ История башкирских родов. Т.34: Кыпчак. Ч.1]
{{ВС}}
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ҡыпсаҡтар» битенән алынған