|
Ҡыпсаҡтарҙа типик хәрби-демократик ҡоролош булған. Ҡыпсаҡ халҡы етәксеһе исемен йөрөткән бер нисә ырыуға бүленгән: Вобургевич, Улашевич, Бостеева, Чаргова чади. Был ырыуҙар ҙур ҡәбилә союздарына берләшкән, ә үҙәк булып примитив ҡышлау-ҡалалар хеҙмәт иткән. [[XI быуат]] аҙағына тарҡау күскенсе урҙаларҙың айырым ҡәбилә берләшмәләренә тупланыуы тамамлана. Һәр урҙа һәм уға ингән вағыраҡ тармаҡтар — курендар ҡышлау, йәйләү һәм күсенеү маршруттары булған ер участкаһына эйә була. Курененә нисә ҡәрҙәш ғаилә берләштереп тора. Этник составы буйынса ҡарарға мөмкин курененә ҡыпсаҡтар ғына түгел, ә күрше халыҡтар (мәҫәлән, болгарҙар). Илбаҫарҙарына башлығы булған [[Хан (дәрәжә)|хан]], бер үк ваҡытта торорға һәм билдәле бер йола буйынса курененә башлығы. С Плетневый фекере буйынса, ғәҙәти кешеләр түгел, унда 40 000 ашыу суммаға (шул уҡ ваҡытта, русь кенәзлектәрен халыҡ һаны буйынса уртаса ҡалаларҙа, Рязань мәҫәлән, 100 000 самаһы кеше йәшәй). [[XII быуат]] беренсе яртыһында яҡынса 12-15 ҡыпсаҡ урҙаһы булған.
Баҫҡынсылыҡ һөҙөмтәһендә табылған байлыҡты поход менән етәкселек иткән юғары ҡатлам үҙләштергән. Ябай һуғышсыларға табыштың бик бәләкәй өлөшө генә бирелгән. Уңышһыҙлыҡҡа осраған (неудачный поход, падёж скота) ябай оющина кешеләре бөлгөнлөккә төшкән һәм аристократтарға буйһонған. Шулай итеп, ҡыпсаҡтарҙа көслө иҡтисади айырымланыу рҡаһында үҙҙәренең феодал юғары ҡатламы барлыҡҡа килгән. Күп көтөүҙәое булмаған ябай көтөүселәр, ҡағиҙә булараҡ, аристократтарҙан иҡтисади бойондороҡһоҙлоҡта ҡалған: тыуымдың яртыһын ҡайтарып биреү шарты менән, уларға «көтөр өсөн» мал биреп торғандар.
Богатства, добытые половцами в результате набегов и походов, распределялись между знатью, руководившей походом. Рядовые воины получали лишь малую часть добычи. При неудачном стечении обстоятельств (неудачный поход, падёж скота) рядовые общинники разорялись и попадали в зависимость к аристократам. Таким образом, вследствие сильного экономического разделения у половцев из среды родовой [[аристократия|аристократии]] формировалась собственная [[феодализм|феодальная]] знать. Простые пастухи, не обладавшие большими стадами и пастбищами, как правило, попадали в экономическую зависимость от аристократов, дававших им скот «на выпас» при условии выплаты половины приплода.
=== Ҡыпсаҡ ҡалалары ===
Ҡыпсаҡтар күсмә-малсы ғына түгел, ә ҡала халҡы ла була булабулған. Уларҙың урынлашыуына биләмәһендә бер нисә ҡала: [[Сыгнак]]Сығнаҡ, Джент, [[Барчынлыкент]]Барчынлыкәнт — на [[Сырдарья|Сырдарье]]Һырдаръяла, [[Канглыкент]]Каңлыкәнт — [[Ырғыҙҙа]], [[Саксин]]Саҡсын — [[Волга]]ның түбәнге ағымында, [[Шарукан] Шаруҡан — хәҙерге [[Харьков]] янында.
Сыгнак, Джент, Барчынлыкент — Һырдаръяла, Канглыкент — Ырғыҙҙа, Саксин — йылға түбәнге [[Волга]], Шарукань — алыҫ түгел хәҙерге заманда [[Харьков]].
=== Ҡыпсаҡтарҙың билдәле хакимдары ===
* Китан
* Туғарҡан
* Шаруҡан
* Шарукан
* Сырчан
* Атраҡ
* Атрак
* Кобяк
* Ҡончаҡ
* Кончак
* Ғзаҡ
* Гзак
* Юрий Кончакович
* Котянин Сутоевич
* Айепа
* Аепа
* Кобякович Адашев
=== Рус кенәздәре һәм ҡыпсаҡ хандары араһында династик союздар ===
* [[1094]] — киевскийкиев князькенәзе Святополк Изяславич, заключивҡыпсаҡтар мирменән скилешеү половцамитөҙөп, взялТуғарҡан себехандың вҡыҙына жёны дочь половецкого хана Тугорканаөйләнгән.
* [[1107]] — [[Юрий Владимирович Долгорукий|Юрий Владимирович (Долгорукий)]] женилсяҡыпсаҡ наханы дочериАйепаның половецкогоҡыҙына хана Аепыөйләнә. ТакШулай былитеп, заключёнАйепа союзхан междуменән ханомЮрийҙың Аепойатаһы иВладимир отцомМономах Юрияараһында Владимиромсоэз Мономахомбарлыҡҡа килә.<br>ВШул томуҡ жейылда годуҡыпсаҡ наханының дочериҡыҙына половецкогоСвятославич]]тың ханаулы женилсячернигов кенәзе [[Святослав Ольгович (князь черниговский)|Святослав]], сын [[Олег Святославич|Олега Святославича]]өйләнгән.
* [[1117]] — [[Андрей Владимирович Добрый|Андрей Владимирович]] женился наТуғарҡандың внучкеейәнсәренә Тугорканаөйләнә.
* [[1163]] — сынбөйөк великогокиев киевскогокенәзе князя [[Ростислав Мстиславич|Ростислава Мстиславича]] Рюрик женился наҡыпсаҡ дочериханы половецкогоБелоктың ханаҡыҙына Белокаөйләнә.
* [[1187]] — сын новгород-северскогосеверский князякенәзе [[Игорь Святославич|ИгоряСвятославичтың Святославича]]улы (см.ҡара: [[Слово о полку Игореве]]) [[Владимир Игоревич|Владимир]] женился наҡыпсаҡ дочериханы половецкогоКончактың ханаҡыҙына Кончакаөйләнә.
* [[1205]] — сынвладимир владимирского князякенәзе [[Всеволод Юрьевич Большое Гнездо|Всеволода Юрьевича]] [[Ярослав Всеволодович (князьҡыпсаҡ владимирский)|Ярослав]]ханы женилсяЮрий наКончаковичың дочериҡыҙына половецкого хана [[Юрий Кончакович|Юрия Кончаковича]]өйләнә.
* [[Мстислав Мстиславич Удатный|Мстислав Удатный]]ҡыпсаҡ былханы женатКотян наСутоевичтың дочери половецкого хана [[Котянҡыҙына Сутоевич|Котяна]]өйләнә.
=== Таш балбалдар ===
{{основная статья|ПоловецкиеҠыпсаҡ каменныеташ бабыбалбалдары}}
{{основная статья|КаменныеТаш бабыбалбалдар}}
[[Файл:Baba 0084.JPG|мини|Парк-музейҠыпсаҡ половецкихбалбалдары бабпарк-музейы (Луганск)]]
[[XII быуат]]та шағир [[Низами]] ҡыпсаҡтар таш балбалдарға иғәнә һалған, табынған. [[1253 йыл]]да Рим папаһы илсеһе Вильгельм де Рубрук ҡыпсаҡ далаһынан үтеп барышлай, наблюдал, ҡыпсаҡтарҙың ҙур ҡалҡыулыҡтарға тупраҡ өйөмдәре яһап, уларға йөҙҙәре менән көнсығышҡа ҡарап, ҡулына һауыт тотоп торған һындар эшләгәнен яҙған.
Упоминание о каменных бабах оставил поэт [[XII век]]а [[Низами]], который рассказывал о пожертвованиях половцев каменным идолам. Посол [[Папа римский|папы римского]] Вильгельм де Рубрук, проезжая в [[1253 год]]у половецкой степью, наблюдал, как половцы насыпали большие холмы и сооружали на них статуи, обращённые лицами на восток и держащие в руке чашу.
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
| 