|
[[Категория:Исчезнувшие народы Азии]]
[[Категория:Исчезнувшие народы России]]
== Көнкүреше һәм ғөрөф-ғәҙәттәре ==
[[Файл:Radzivill_Chronicle_Cumans.jpg|мини|400x400пкс|Ҡыпсаҡтар. ''Радзивилл йылъяҙмаһынан миниатюра'']]
Ҡыпсаҡтар дала һыбайлылары хәрби ҡоролошҡа эйә булырға һәм үҙ сығанаҡтары буйынса мәғлүмәттәр матур. Ҡыпсаҡтарҙан булған шөғөлө күсмә малсылыҡ (һыйыр малы үрсетеү, ат, ҡуй, дөйә) һәм һөнәр<ref name="БСЭ">
{{Cite web}}</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, уларға эйә булыу һәм ҡышҡы һәм йәйге даими стойбище. Башта алып барыусылар таборный ҡыпсаҡтар кочевание тип аталған, һуңынан (xi быуат аҙағында) башҡа төр йәйләүгә алмашына, улар өсөн килгән, нығынған һәм билдәле бер ер участкаһының курененә аил көтөүлек аҫтында. Ҡыпсаҡ далаларының күсмә малсылыҡ үҫеше һәм сәскә атыуына булышлыҡ тәбиғәт байтаҡ. Икенсе яҡтан, күскенселәрҙең хәлен бик ауыр булһа, ҡыш һалҡын була. Һәм уларҙа көмөш һәм алтын талау сауҙаға сығарыла. Версия бар, сөнки ҡыпсаҡтар төҙөгән алмайынса ҡалмаған, ер уларҙы ҡала ла телгә Шарукань, Сугров, Чешуев, тап ҡыпсаҡтары нигеҙ һала. Бынан тыш, баш ҡаланың көнбайыш ҡыпсаҡтар шарукань була. Фараз ителгән, оҙайлы ваҡытҡа ҡыпсаҡтар тип белә Тмутараканий (икенсе версия буйынса ул был византия ваҡытына ҡарап). Моғайын, ҡырым уға яһаҡ түләү грек колонияһы<ref>Согласно записям [[Гильом де Рубрук|Гийома Рубрука]] и [[Иҙриси|Идриси]] {{Wayback|url=http://www.info.crimea-portal.gov.ua/infocrimea/represent?menuid=11&docid=4&lang=ru}}</ref> һөнәрсе ҡыпсаҡ йәмғиәттә был ҡатлам бар. Ҡыпсаҡ хандары тормошо матур алып бара. Күсмә төп аҙыҡ ябай булырға ит, һөт һәм тары, яратҡан эсемлектәре — [[ҡымыҙ]]. Дала ҡыпсаҡтар үҙ өлгөһө буйынса кейем теккәндәр. Ҡыпсаҡтар кейемдәре көндәлек хеҙмәт күлдәк, ыштан һәм кафтан күн. Өй эштәре, хәбәр [[Джиованни дель Плано Карпини|Плано Карпини]] һәм [[Гильом де Рубрук|Рубрука]], ғәҙәттә, ҡатын-ҡыҙ шөғөлләнә. Улар ҡыпсаҡтар ҡатын-ҡыҙҙың юғары урын етерлек булды. Половцев норма көйләнә тәртибен «ябай хоҡуҡ». Ҡан системаһында мөһим урын биләп, ҡыпсаҡтар йола.
=== Дине һәм мәҙәниәте ===
[[Файл:Baba_15.jpg|слева|мини|287x287пкс|Ҡыпсаҡ таш һындарының береһе. [[Луганск]]]]
Ҡыпсаҡтар (ҡыпсаҡ) дин тотҡан [[Тәңреселек|тенгрианство]]. Был дини культы нигеҙләнгән [[Тәңре|Пантеонда-ханға]] (Мәңгелек Зәңгәр Күк). Бынан Пантеонда-хандары, ҡыпсаҡ хөрмәт алиһә [[Һомай|Һомайҙың]], ул ерҙе кәүҙәләндергән башланы. Шулай уҡ хайуандарға табынған, уларға, бигерәк тә [[бүре]] (уға оҡшаш ышаныуҙар бар һәм торок), ул үҙен ҡыпсаҡ тип һанаған ата-бабалар-тотем.
Бынан Хан-ҡыпсаҡтар һәм махсус ҡатлам булыуы ҡанбаба жрец — шаман. Ҡыпсаҡтар тип атай шаман «''Кама''», тигән һүҙенән килеп сыҡҡан һәм «''камлание''». Күрәҙәселек төп функцияһы булып шаман (әйтә килде) һәм әмәл, изге һәм яуыз рух менән аралашыу туранан-тура нигеҙләнгән<ref>Плетнёва С. А. Половцы. М.: Наука, 1990.</ref>.
Өс ҡиммәтле ҡомартҡы ҡыпсаҡ бар донъя даирәләре, рухи донъяһы бай, уларға уйлап сағылдыра:
* «Кодекс куманикус», ҡыпсаҡ-латинса-фарсыса һүҙлек ойоштороу 1303 йылда, инде йәшәү дәүерендә [[Алтын Урҙа|алтын ул]]. Хәҙерге телдә был һүҙлек бик яҡын [[Ҡырым татарҙары теле|татарҙар]].
* Ат һәм ҡоралдары менән ерләнгән ҡәберлектәре бай менән бергә ҡыпсаҡ яугирҙар (уларҙы бик ҡиммәтле булған тарихи-археологик һәм антропологик материалдар).
* Ярашлы [[Гильом де Рубрук|Рубрука]], ҡурғанға өйөп ҡуйыла һәм уларҙың үҙ өҫтөндә мәрхүмдәрҙең кәүҙәһе балбала ҡыпсаҡ («өләсәй таш»), ҡуйған кеүек, [[Төрки ҡағанлығы|Төрки ҡағанаты]], яугир хөрмәтенә [1667 сығанағы көн күрһәтелмәгән], ер өсөн көрәшеп һәләк булған.
==== Таш балбалдар ====
[[Файл:Baba_0084.JPG|мини|Ҡыпсаҡ балбалдары парк-музейы (Луганск)]]
Өләсәй ҡалдырған шағир тураһында телгә таш [[XII быуат|xii быуатта]] [[Низами Гәнжәүи|Низами]], ул таш бот ҡыпсаҡтар иғәнәләре тураһында һөйләне. Илсеһе атай рим Вильгельм де Рубрук, ағыуы ҡала 1253 йылда ҡыпсаҡ далаһы, күҙәтергә, уба өйөп төҙөү һәм уларҙың ҡыпсаҡтар ҙур статуя кеүек, кеше ҡулына туҫтаҡ тотҡан һәм көнсығышҡа йүнәлтелгән.
== Хәрби эше ==
| 