Ҡыпсаҡтар: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up, replaced: арасәй → арасай (2) using AWB |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) "Половцы" битен тәржемә итеп төҙөлгән |
||
1 юл:
{{Lang-zh-classical|欽察}}'''Ҡыпсаҡтар (половцы, половчанин)'''<ref>[http://nevmenandr.net/slovo/trans.php?it=f2 Перевод Ф. ф. Моисеева Слова]</ref>; үҙатамалары— '''ҡыпсаҡтар''' (''қыпчақ''[л''ар''])<ref name="Гаркавец">{{Китап|автор=Гаркавец А. Н.|заглавие=Кыпчакские языки|ссылка=https://www.academia.edu/22460578/%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%86_%D0%90.%D0%9D._%D0%9A%D1%8B%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8_%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B8_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D0%BA%D1%8B%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9._%D0%90%D0%BB%D0%BC%D0%B0-%D0%90%D1%82%D0%B0_%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_1987._226_%D1%81|место=[[Алма-Ата]]|издательство=Наука|год=1987|страницы=18}}</ref>; европа һәм [[Византия империяһы|византия]] сығанаҡтарында — '''ҡомандар''' ({{Lang-la|cumani, comani}}, греч. kο[ϒ]μάνοι), һуңыраҡ '''татарҙар''' (греч. <span lang="el"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">τάταροι</span></span>) — күскенсе<ref>''[[Плетнёва, Светлана Александровна|Плетнёва С. А.]]'' [http://annales.info/step/pletneva/index.htm#polov Половцы]. — М.: Наука, 1990. — С. 43: «По записям о первых столкновениях с половцами мы видим, что пришедших в начале XI в. новых кочевников русские именовали половцами независимо от того, где располагались их орды — на Буге или на Донце».</ref><ref>''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Русь и кочевники. — М.: Вече, 2004. — С. 43: «Печенегов и торков сменили в причерноморских степях новые азиатские кочевники — половцы…».</ref><ref>Тюркские кочевники Евразии (кимаки, кипчаки, половцы…): Сб. статей. Сер. «Тюркские племена и государства Евразии в древности и в средние века»; вып. 2. — Казань: Изд-во «Ихлас»; Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2013. — 228 с.</ref> [[Төрки халыҡтар|төрки]] халыҡ<ref>{{Китап|часть=Половцы|ссылка часть=http://feb-web.ru/feb/slovoss/ss-abc/ss4/ss4-1411.htm?cmd=p&istext=1|заглавие=Словарь-справочник «Слова о полку Игореве». Вып. 4. О—П|ответственный=Сост. В. Л. Виноградов|место={{М}}; {{Л}}|издательство=Наука. Ленингр. отд-ние|год=1973|страницы=141—144}}</ref>, Ҡыпсаҡ далаһы йәки [[Дәште Ҡыпсаҡ]] тип билдәле тарихи төбәктә йәшәгән <ref>[https://bigenc.ru/ethnology/text/2065804 Кипчаки] — БРЭ</ref>.
Урыҫ сығанаҡтарына — сарочин йәки сарациндар, венгрия сығанаҡтарында — кундар<ref>[http://ch-me.org/videos/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%85%D0%B0%D0%BD-%D0%BA%D0%BE%D1%82%D1%8F%D0%BD-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BA-%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F-%D0%B1%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-QMrlAeMy0LI.html Половецкий хан Котян] (рассказывает историк [[Наталия Басовская]])</ref>.
XI быуат башында Иҙел аръяғынан ҡара диңгеҙ буйы далаларына ағыла, унан [[бәшнәктәр]] һәм торҡтарҙы ҡыҫырыҡлап сығара. Шунан ҡыпсаҡтар [[Днепр|Днепрҙы]] аша сыға һәм [[Дунай|Дунайҙың]] түбәнге ағымына етә, шулай итеп, Дунайҙан алып [[Иртыш|Иртышҡа]] тиклем бөтә [[Евразия далаһы|Бөйөк Даланы]] биләп йәшәй, шул замандан башлап көнсығыш сығанаҡтарында [[Дәште Ҡыпсаҡ]] (Ҡыпсаҡ далаһы) тип йөрөтөлә.
[[Алтын Урҙа]] ([[XIII быуат]] уртаһы) ҡыпсаҡтар аҙ һанлы [[Монгол империяһы|монгол телле ҡәбиләләрҙе]] йота ассимилировали һәм уларҙы үҙ телдәренә күсерә. Һуңыраҡ ҡыпсаҡ теле хәҙерге [[Ҡыпсаҡ телдәре|ҡыпсаҡ төркөмө телдәре]] ([[Ҡырым татарҙары теле|башҡорт, татар, ҡырым татарҙар]], [[Ҡараим теле|ҡараим]], [[Ҡырымшаҡ теле|ҡырымшаҡ]], [[Ҡарасай-балҡар теле|ҡарасай-балҡар]], [[Ҡумыҡ теле|ҡумыҡ]], [[Нуғай теле|нуғай]], [[Ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[Ҡырғыҙ теле|ҡырғыҙ]], [[Ҡарағалпаҡ теле|ҡарғкалпаҡ]], [[Сыбыр теле|сыбыр]])<ref>{{Мәҡәлә|автор=Баскаков Н. А.|заглавие=К вопросу о классификации тюркских языков|ссылка=http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-52.htm|издание=Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка|тип=|место=М.|год=1952|выпуск=2|том=XI|страницы=121—134}}</ref>нигеҙенә һалына.
== Сығанаҡтар ==
'''Традицион ҡарашҡа''' <ref name="KK">{{Cite web}}</ref><ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Половцы}}</ref><ref>Егоров В. Л. [http://annales.info/step/small/rus_step.htm Русь и её южные соседи в X—XIII веках]
</ref><ref>Рыбаков Б. А. [http://lib.ru/HISTORY/RYBAKOW_B_A/russ.txt Рождение Руси]
</ref>{{Sfn|Голубовский|1884}}<ref name="KRG">''Кузеев Р. Г.'' [http://shejere.narod.ru/qipsaq.htm ПРОИСХОЖДЕНИЕ БАШКИРСКОГО НАРОДА. ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ, ИСТОРИЯ РАССЕЛЕНИЯ.] МОСКВА, НАУКА, 1974.</ref> ярашлы, ҡыпсаҡтар, половецы йәки ҡомандар — бер халыҡтың исеме.
Икенсе фараз буйынса, ҡыпсаҡтар ике ҙур тармаҡтан<ref>Храпачевский Р. П. Половцы-куны в Волго-Уральском междуречье. М., ЦИВОИ, 2013, Проект «Суюн», серия «Материалы и исследования», Т.2., С.18, 39-40.</ref>: половцы-ҡыпсаҡ һәм кун-ҡыпсаҡтарҙан (туҡһабалар)<ref>Муратов Б. А. Этногенез башкир: историография и современные исследования. 1-й том, проект «Суюн», 2-е издание, исправленное и дополненное. М., Урал, 2013, 267 с., ISBN 978-5-9904583-1-4, С.120.</ref> торған; көнбайыш ҡыпсаҡтар торған тармаҡ — ҡыпсаҡтар-көнсығыш һәм саров — кун<ref>Князький И. О. Русь и степь. — М.: Наука, 1996. — 129 с. — С. 45.
</ref>. Ю. А. Евстигнеев фаразы буйынса, ҡомандар, кундар һәм ҡыпсаҡтар (һарылар) төрлө халыҡ булғандар. Версия буйынса, С А. Плетнёва фаразы буйынса<ref name="PSA">Плетнёва С. А. [http://annales.info/step/pletneva/index.htm Половцы]
</ref>, ҡыпсаҡтар (шарҙар, половцы) һәм ҡомандар (Днепрҙан көнбайыштараҡ) төрлө халыҡтан булған.
=== Ҡомандар ===
Көнбайыш европа һәм византия сығанаҡтарында ҡыпсаҡтар ҡомандар <ref>Гильом де Рубрук [http://kitap.net.ru/archive/13.php Путешествие в восточные страны]</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/carpini.htm|title=История монголов|author=Плано Карпини|date=|publisher=www.hist.msu.ru|accessdate=2019-04-26}}</ref> (мәҫәлән, Анна Комнина Левунион янындағы алыш менән бәйле, ҡомандар һәм бәшнәктәр бер телдә һөйләшкән<ref>Анна Комнина [http://www.krotov.info/acts/11/komnina/aleks_02.html АЛЕКСИАДА]</ref>) тип хәбәр итә. Плетнёва С. А<ref name="PSA">Плетнёва С. А. [http://annales.info/step/pletneva/index.htm Половцы]
</ref> ҡомандарҙы Дон, Донец һәм Аҙау диңгеҙенең төньяҡ яр буйына, таш балдбал һындар булмағанлыҡтан, Днепрҙан көнбайыштараҡ — һары ҡыпсаҡтар (половцы) йәйләгән урынға урынлаштыра.
=== Кундар ===
Кундар, һарылар һымаҡ, 1030-сы йылдарҙа, даими рәүештә ҡыпсаҡтарҙың көнсығыш күршеһе булып, күсмә ҡәбиләләрҙең «сылбыр миграцияһы»нда ҡатнаша. Дон туҡһаба ҡыпсаҡтары сығышы буйынса<ref>Добродомов И. Г. О половецких этнонимах в древнерусской литературе // Тюркологический сборник. 1975 / АН СССР. Ин-т востоковедения; Отв. ред. А. Н. Кононов. — М.: Наука, 1978. — С. 102—129.</ref> кундарға ҡараған булған тигән фараз бар.
XI—XIIIбыуаттарҙа ''кун исеме'' венгр эпизодик рәүештә венгр һәм урыҫ сығанаҡтарында ''ҡомандар'' менән бер рәттән ''ҡыпсаҡ, половцы'' һәм ''венгр ҡыпсаҡтары''<ref>Венгерские половцы. Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982.</ref>мәғәнәһендә осрай.
== Этимологияһы ==
=== Иртә фаразы ===
Баштараҡ «половцы» этнонимы менән бәйле '''поле ялан''' (далала йәшәүселәр мәғәнәһендә) менән бәйле, тип фаразлайҙар. XVI быуатта беренсе булып бындай фекерҙе Сигизмунд Герберштейн әйтә. Был фекерҙе беренсе урыҫ тарихсылары ла хуплай. Мәҫәлән, XIX быуаттың башында А. М. Щекатов: «''Половцы'' тигән исемде уларға, күсеп йөрөгән яландарын күҙ уңында тотоп, урыҫтар биргән, тип уйларға була» тигән .
=== Традицион фараз ===
Хәҙерге тарихнамәлә '''«половый»''' йәғни «һарғылт аҡ, һарғылт» һүҙенән «половцы» <ref>[http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=/usr/local/share/starling/morpho&morpho=1&basename=\usr\local\share\starling\morpho\vasmer\vasmer&first=1&text_word=половцы&method_word=substring&text_general=&method_general=substring&text_origin=&method_origin=substring&text_trubachev=&method_trubachev=substring&text_editorial=&method_editorial=substring&text_pages=&method_pages=substring&text_any=&method_any=substring&sort=word Словарь Фасмера]; точки зрения А. И. Соболевского, А. И. Преображенского и др.</ref>һүҙе таралған тигән аңлатма йәшәй. Был ҡарашты тәүге тапҡыр 1875 йылда А. Куник тәҡдим итте. Һалам н сиркәү- славян телендә булған «''плава»'', ә һаламдан — «''плавый»'', шуға ярашлы, ''половый, plavý'' һәм ''plowy'' һүҙҙәре хәҙерге [[Урыҫ теле|рус]], чех һәм [[Поляк теле|поляк]] телдәрендә шул уҡ нимәне — һалам төҫөн аңлата. Ҡыпсаҡтарҙың славян атамаһы шул һүҙгә ''-цы/-чи'' ялғауын ҡушыуҙан килеп сыҡҡан. Ҡыпсаҡтар тураһындағы немец һәм әрмән сығанаҡтарында ла ҡайһы берҙә «аҡһыл һары, һалам кеүек һары төҫ» тигәнгә оҡшаған (''фальба'' һәм ''хардеш'') һүҙҙәр ҡулланыла. Половцыларҙы төрки телле ҡәбиләләр һ''ары-ҡыпсаҡ'' (һары ҡыпсаҡтар) тип атаған. Шулай итеп, ''половцы''— был этнонимдың славян теленә тәржемәһе<ref name="PSA">Плетнёва С. А. [http://annales.info/step/pletneva/index.htm Половцы]
</ref>. Д. А. Расовский «Ҡыпсаҡтарҙың килеп сығышы» (1935 йыл) тигән мәҡәләһендә, бәхәс тыуҙырҙы, был тәнҡитләүселәрҙә половцы һәм төркиҙәр ғөмүмән һары сәсле була алмай, тигән стереотип арҡаһында ҡыпсаҡтарҙың аҡ, һары сәсле булыу фаразы оҙаҡ ваҡытҡа һуҙылған бәхәс тыуҙырҙы, әммә һөҙөмтәлә ул ҡабул ителде<ref name=":1">{{Китап|автор=[[Расовский, Дмитрий Александрович|Расовский Д.А.]]|заглавие=Половцы, торки, печенеги, берендеи|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=2016|страницы=13|страниц=|isbn=}}</ref>.
=== Е. Ч. Скржинская фаразы ===
Е. Ч. Скржинский фекеренсә, «''половьци»'' этнонимы '''''половици''''' һүҙенән килеп сыҡҡан. [[Днепр]]<nowiki/>ҙың [[Киев]] ҡалаһы урынлашҡан уң ярында йәшәүселәр «теге яҡтағы» күскенселәрҙе— «оного полу» йәғни, башҡа ҡырҙан тип йөрөткән. һүҙе ҡулланы Өлкән извод Беренсе Новгород йылъяҙмаһында (1219 йылғы мәҡәләлә) шул уҡ «''половици»'' һүҙе Волхов<ref>''Скржинская Е. Ч.'' Половцы. Опыт исторического истолкования этникона // Византийский временник. Т. 46. М., 1986. — С. 255—276.</ref> йылғаһының ҡапма-ҡаршы ярында йәшәгән новгородлыларға ҡарата ҡулланыла. Ҡаршы һүҙ Новгород йылъяҙмаларында «''половицы»'' «йылғаның билдәле бер ярында йәшәүсе кешкләр» мәғәнәһендә осратҡанлыҡтан, ул һығымта яһай, «''половьци»'' боронғо урыҫ йылъяҙмаларында — был куман, яландар урынлашҡан [[Дәште Ҡыпсаҡ|Ҡыпсаҡ]] далаһында йәғни Днепр йылғаһының һул ярында урынлашҡан ҡомандар тимәк. Әммә ҡыпсаҡтар фәҡәт һул ярҙа ғына урынлашҡан тп әйтеү дөрөҫ түгел, уларҙың йәйләүҙәре уң ярға ла (бигерәк тә рус кенәздәре менән килешеүҙәр төҙөгәндә, хатта йыш ҡына туғанлашҡан ваҡыттарҙа) күсеүе мөмкин булған. Новгород һүҙе «''половици»'', новгород әйтелеше буйынса, «''половичы»'', йәғни, ысынлап та, «йылғаның билдәле бер яғы буйлап йәшәүселәр» тип уҡыла. Бында һүҙ ниндәй «''половьци»'' була ул. Бында [[Омоним|омонимияның]] үҙенсәлекле сағылышы ғына: беренсе осраҡта тамыр ''полъ+овичи'', икенсеһендә —''половъ+ци'' (йәғни ҡыпсаҡтарҙы славянса билдәләү)<ref>''[[Ковалёв, Геннадий Филиппович|Ковалёв Г. Ф.]]'' [https://books.google.kz/books?id=bWwXAQAAIAAJ&q=%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B8%D0%B6%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%86%D0%B8&dq=%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B8%D0%B6%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0 Этнонимия славянских языков (1991). С.60]</ref>.
=== Үҙатамаһы ===
«Ҡыпсаҡ» (qïvçaq) һүҙе, ''qïv'' ''(бәхет; уңыш)'' тамырынан һәм ''çaq'' (нигеҙгә яҡын булған) аффиксынан торһа ла, боронғо төрки теленә тәржемә иткәндә ''бәхетһеҙ злосчастный'' тигәнде аңлата, һәм был «уңышлы, бәхеткә әүәҫ» тигән мәғәнә бирергә тейеш, ә ''qïvsïz'' (бәхетһеҙ) һәм ''çaq'' (мәл, ваҡыт)<ref name=":0">{{Китап|автор=|заглавие=Древнетюркский словарь|ответственный=|издание=|место=Ленинград|издательство=Наука|год=1969|страницы=|страниц=|isbn=}}</ref> һүҙҙәренән килеп сығырға тейеш түгел.
Күп кенә төрки телдәрҙә ([[Татар теле|татар, ҡырым татар]]) телдәрендә «ҡыпсаҡ» «тәгәрмәс» йәки «тәгәрмәсле арба» тигәнде аңлата. Рәфҡәт Әхмәтйәнов белдергәнсә, Зәки Вәлиди фекере буйынса, был һүҙ йә ҡоро дала, Гоби, тигәнде аңлатыусы «ҡоба» һүҙенән; йә буш, ҡыуыш тигәнде аңлатыусы «ҡыу» һүҙенән<ref>Әхмәтьянов Р. Г. Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. http://antat.ru/ru/iyli/publishing/book/2015/etimologicheskiy-slovar.php, 1-й том, стр. 517</ref>.
Икенсе фараз буйынса, 'ҡыпсаҡ' этнонимы, тимәк — '[[Сактар (ҡәбиләләр)|сактарҙың]] өлөшө', 'кескәй [[Сактар (ҡәбиләләр)|сактар]]'<ref>
Муратов Б. А., Суюнов Р. Р. Cаки-динлины, аорсы, Ашина и потомки кланов Дешти-Кипчака по данным ДНК-генеалогии
</ref>.
Ҡыпсаҡтарҙы б. э. т. I быуатта һунндар буйһондорған динлиндәрҙең вариҫтары тип һанаған тикшеренеүселәр фекере буйынса, б. э. т. 201 йылда ҡытай хроникаларында ''«ҡыпсаҡ»'' этнонимы ''«кюе-ше»'' формаһында, һуңыраҡ был йылдарҙа һәм беҙҙең эраға тиклем 201 ''«циньча»'' йәки ''«кин-ча'' (вэньянь 欽察) тип телгә алына. Был фекергә ярашлы, ''«циньча»'' —XIII-XIV бб. «ҡыпсаҡ» этнонимы өсөн <ref name="KRG">''Кузеев Р. Г.'' [http://shejere.narod.ru/qipsaq.htm ПРОИСХОЖДЕНИЕ БАШКИРСКОГО НАРОДА. ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ, ИСТОРИЯ РАССЕЛЕНИЯ.] МОСКВА, НАУКА, 1974.</ref> стандарт ҡытай транскрипцияһы.
== Этногенезы ==
Ҡыпсаҡтарҙы б. э. т. I быуатта һунндар тарафынан баҫып алынған динлиндәрҙең вариҫтары тип һанаған тикшеренеүселәр б. э. т. 201 йылда ҡулланылған «кюеше» йәки «цзюеше» ҡыпсаҡтарҙы беренсе иҫкә алыу тип ҡабул ителә, уларҙың вариҫтары тип һанай <ref name="KRG">''Кузеев Р. Г.'' [http://shejere.narod.ru/qipsaq.htm ПРОИСХОЖДЕНИЕ БАШКИРСКОГО НАРОДА. ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ, ИСТОРИЯ РАССЕЛЕНИЯ.] МОСКВА, НАУКА, 1974.</ref>, ләкин С. Г. Кляшторный фекере буйынса, был фараз фонетик яҡтан аҡланмай<ref name="KSG">''Кляшторный С. Г.'' [http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005-1-4-4.htm Степные империи: рождение, триумф, гибель] // Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. 2005: Степные империи древней Евразии. СПб: 2005. 346 с.</ref>.
[[Рәшит әд-Дин|Рәшит әт-Диндең]] «Йылъяҙмалар йыйынтығы»нда Джами ата-Тавариха ҡыпсаҡтарҙың килеп сығышы тураһында генеалогик риүәйәттәр һаҡланған. Уғыҙ-хан хаҡындағы риүәйәт буйынса, «Ҡыпсаҡ» тип исем бирелгән мифик малай, уғыҙҙарҙың итбараҡ ҡәбилһенә яһаған уңышһыҙ походы ваҡытында <ref>что в переводе означает «дуплистое дерево» по мнению персидского автора (См. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т. I, кн. 1. М.-Л., 1952, с. 83)</ref>ҡыуышта тыуа<ref>Само слово ''qïvçaq'' на древнетюркском языке означает «неудачный».</ref> Рәшит әд-Дин шулай уҡ ҡыпсаҡтар 24 [[Уғыҙҙар|уғыҙ]]<ref>Савинов Д. Г. [http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005-2-5.htm#1 Древнетюркские племена в зеркале археологии]</ref>ҡәбиләһенең береһе булған тип әйтә.
Ҡыпсаҡтарҙың ата-бабалары — ''си́рҙар'' (ҡытай сығанаҡтарында ''са́рҙар, ша́рҙар'') сюеяньто) IV-VII быуаттарҙа монгол Алтайы һәм көнсығыш [[Тянь-Шань|Тянь-Шань.]] араһындағы далаларҙа күсенеп йөрөгән. 15 [[Уйғырҙар|уйғыр]] ҡәбиләһе араһында исемләнә. 630 йылда уларҙың дәүләте барлыҡҡа килә. «Ҡыпсаҡ» тигән исем менән аныҡ ҡына һәм, бәлки, был осраҡта этнонимды иң тәүге менән нығытып ҡуйыу менән беҙ, Рамстед Үҙәк Монголиялағы Селенга йылғаһынан көньяҡтараҡ 1909 йылда тапҡан таш стелалағы яҙыуҙан уҡып беләбеҙ. исемде алыусы Әҙәбиәттә был эпитафия «Селенга ташы» тип атала. Унда ырылып яҙылған һүҙҙәр монгол далаларында Көнсығыш-төрки ҡағанлығына нигеҙ һалыусыларҙың береһе Билге ҡаған ерләнгән комплекстың бер өлөшө булып тора. Стеланың төньяғынан дүртенсе юлында: «Төрки ҡыпсаҡтар беҙҙең өҫтән 50 йыл хакимлыҡ икән саҡта...» тип яҙылған<ref>Ахинжанов С. М. [http://kronk.spb.ru/library/ahinzhanov-sm-1976.htm Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана] // Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Алма-Ата: 1976. С. 81-93.</ref>. Һуңынан VII быуат уртаһында ҡағанат башҡа ҡәбиләләр һәм [[Тан династияһы|ҡытайҙар]] тарафынан юҡ ителгән. Сирҙар юғары ҡатламының байтаҡ өлөшөн уйғырҙар юҡ иткән, һәм ҡәбиләнең ҡалған өлөшө Иртыштың үрге ағымына һәм Көнсығыш Ҡаҙағстан далаларына күсенә, сирҙар үҙатамаларын «ҡыпсаҡ» («бәхетһеҙ злосчастный»)<ref name="KSG">''Кляшторный С. Г.'' [http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005-1-4-4.htm Степные империи: рождение, триумф, гибель] // Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. 2005: Степные империи древней Евразии. СПб: 2005. 346 с.</ref> тип үҙгәртә.
== Тарихы ==
[[Файл:Ladislaus_(left)_Cuman_(right).jpg|мини|Венгрия короле Ладислав I (һулда), ҡыпсаҡ яугиры (уң яҡта)]]
Уйғырҙар Көнсығыш төрки ҡағанатын (744 йыл) тар-мар иткәндән һуң, ҡыпсаҡтар, көнсығышта ҡыймаҡтар, көньяҡта [[Уғыҙҙар|уғыҙ]] һәм көнбайышта [[хазарҙар]] менән сиктәш булып, хәҙерге Ҡаҙағстандың төньяҡ-көнбайышы биләмәләрендәге [[Ҡыймаҡ ҡағанлығы|Ҡыймаҡ ҡағаналығы]] составына ҡушыла <ref name="KK">{{Cite web}}</ref>.
IX быуатта беренсе тапҡыр мосолман географтары, атап әйткәндә, ибн Хордадбәк тарафынан, яҙып алына:
<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote">
«Төрки туғыҙуғыҙҙар иле — бөтә төрки илдәр араһында иң ҙуры. Улар ас-Син, ат-Туббат һәм ҡарлуҡтар менән сиктәш. [Һуңынан] мускусҡа эйә ҡыймаҡтар, уғыҙҙар, чигилдар, түргәштәр, азкишилар, ҡыпсаҡтар, ҡырғыҙҙар, йылғаның икенсе яғында [ көн күреүсе] ҡарлуҡтар һәм халаждар».<templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /><div class="ts-Конец_цитаты-source">— <cite>Ибн Хордадбех. Книга путей и стран // Пер. с араб., коммент., исслед., указ. и карты Н. Велихановой; АН АзССР, Институт востоковедения. — Баку: Элм, 1986., с.66</cite></div></blockquote>IX быуат уртаһына ҡыймаҡтарҙан өҫтөнлөк урынлаштырыуға ирешкән, ҡимаҡтар, [[:ru:X_век|X]] быуат уртаһына уларҙы йотҡан<ref name="RDA">Расовский Д. А. Половцы. Чёрные клобуки: печенеги, торки и берендеи на Руси и в Венгрии (работы разных лет). 1-й том, серия «Материалы и исследования», проект «Суюн». М., ЦИВОИ, 2012, 240 с., С.125-126, 132:
</ref><ref>Гумилёв Л. Н. [http://gumilevica.kulichki.net/MAC/mac07.htm Тысячелетие вокруг Каспия]
</ref>.
[[XI быуат]] башында ҡыпсаҡтар [[Һырдаръя|Һырдаръяның]] түбән ағымынан уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығара һәм уларҙы [[Урта Азия|Урта Азияға]] һәм Төньяҡ ҡара диңгеҙ буйы далаларына күсергә мәжбүр итеп, Хорезмдың төньяҡ-көнсығыш сигенә килеп терәлә. XI быуат уртаһына [[:ru:Семиречье|Етеһыуҙ]]<nowiki/>ан тыш,[[Ҡаҙағстан|Ҡаҙағстандың]], бөтә ҙур биләмәләре тиерлек ҡып саҡтарға буйһона. Уларҙың көнсығыш сиге [[Иртыш|Иртыш йылғаһына]], көнбайыш биләмәләре [[Волга|Иҙел]]<nowiki/>гә тоташа, көньяҡта —Талас йылғаһы районына етә, төньяҡ сиге булып Көнбайыш Себер урмандары хеҙмәт итә.
[[Файл:Kunhalom_Fülöpszállás.jpg|мини|Ҡыпсаҡ ҡурғаны (Венгрия)]]
=== Ҡыпсаҡтар һәм Русь ===
[[Файл:Igorsvyat.jpg|ссылка=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Igorsvyat.jpg|мини|''[[:ru:Васнецов_В._М.|Васнецов В. М.]] «Игорь Святославичтың ҡыпсаҡтар менән алышынан һуң»'' ]]
XI быуаттың икенсе яртыһынан монгол-татар ябырылыуына тиклем ҡыпсаҡтар даими рәүештә көньяҡ Рускә һөжүм иткән. Улар ерҙәрҙе бөлгөнлөккә төшөргән, мал-мөлкәтте талаған, кешеләрҙе әсирлеккә алған. Ҡыпсаҡтар тиҙ һәм көтмәгәндә һөжүм яһаған; уларҙы кире ҡағырға тырышты һәм, далаларына ҡайтандан һуң, урыҫ кенәздәре уларҙан әсирҙәрҙе һәм малды тартып алырға тырышҡан. Уларҙан күпселек осраҡта Переяслав, Киев һәм Рязань кенәзлектәре, Поросье һәм Северский ерҙәре яфа сиккән. Ҡайһы берҙә Русь үҙҙәренең әсирҙәрен ҡыпсаҡтарҙан һатып алған<ref>''Толочко П. П.'' Кочевые народы степей и Киевская Русь. — СПб.: Алетейя, 2003. — С. 89—129.</ref><ref>''Каргалов В.'' Русь и кочевники. — М.: Вече, 2004. — С. 43—46.</ref>.
Уларҙың урыҫ сиктәрендә күренеүе 1055 йылға ҡарай. Ҡыпсаҡ ханы Болуш урҙаһы менән Переяслав кенәзлеге сиктәренә инә һәм башында Всеволод Ярославович торған переяслав дружинаһы менән күҙгә-күҙ осраша . Осрашыу тыныс үтә — бүләк бирешкәндән һуң, яҡтар үҙ сиктәренә таралыша. Был осорҙа ҡыпсаҡтар, башҡа дала халыҡтары менән һуғышҡанлыҡтан, рус кенәзлектәре менән ҡаршылыҡҡа килергә тырышмағандар. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт үтеүгә хәл үҙгәрә: йыл 1061 йылда Всеволод Ярославович Исҡал хандан еңелеүгә тарый, Переяслав ере бөлөүгә дусар була. 1068 йылдың сентябрь айында ҡыпсаҡтар булып Альт йылға буйындағы алыштарҙа Ярославичтар ғәскәрен ҡыйрата һәм сик буйы ерҙәре туҙҙырыла. Бынан һуң ҡыпсаҡтарҙың урыҫ ерҙәренә хәрби походтары (йыш ҡына берәй урыҫ кенәзе менән союздаш булып) даими төҫ ала. 1078 йылда ҡыпсаҡтар Нежатина Нива алышында ҡатнаша, унда Киев кенәзе Изяслав Ярославич һәләк була.
1093 йылда ҡыпсаҡтар Стугна йылғаһы буйындағы һуғышта Святополк Изяславич Киевлы, Владимир Всеволодович Мономах һәм Ростислав Всеволодович Переяславль кенәздәренең берләшкән ғәскәрҙәре өҫтөнән еңеү яулай. Бынан һуң ҡыпсаҡтар Олег Святославовичҡа чернигов мираҫы өсөн көрәшендә ярҙам итәләр, шул иҫәптән мәжбүр була 1094 йылда Владимир Мономах Черниговты ҡалдырырға мәжбүр ителә, әммә 1096 йылда ҡыпсаҡтар урыҫтарҙан тәүге емергес еңелеүгә дусар ителә, Туғарҡан хан һәләк була.
1099 йылда Давыд Игоревич Вяр йылғаһында, Перемышлдән (Пшемысль) алыҫ түгел, ҡыпсаҡ хандары Боняктар ярҙамы менән король улы Кальман (урыҫ йылъяҙмаларында — Коломан) етәкләгән венгр ғәскәрен тар-мар итә.
[[Файл:Biliwar.jpg|мини|1184 йылдың 1 мартында Хороль йылғаһындағы алыш]]
Русь үҙенең көньяҡ сиктәрен обороналау өсөн нығытмалар ойоштора һәм сиктәренә ҡара клобуктар исеме аҫтында билдәле булған союздаш тыныс [[Төрки халыҡтар|төркиҙәргә]] ауылдар төҙөп ултырырға рөхсәт иткән. Киев кенәзлеге биләмәләренең көньяҡ сигендәге ҡара клобук тораҡтарының үҙәге Поросьела булған. Ҡара клобуктар Киев кенәздәренең мөһим хәрби көсө булған, улар бөтә ҡораллы сығыштарында тиерлек ҡатнашҡан.
Ҡайһы саҡта урыҫтар ҡыпсаҡтар менән һөжүм һуғыштарын алып барған, тәрән походтар ойошторған. Әгәр бындай саралар дөйөм урыҫ сараларына әүерелһә (тәүге тапҡыр Святополк менән Мономах, артабан Изяслав Мстиславич, Мстислав Изяславич, Святослав Всеволодович, Роман Мстиславич дәүерендә), улар мотлаҡ уңышлы тамамланған. Айырылып һөжүм итеүҙең уңышһыҙ миҫалы булып 1185 йылда «Игорь полкы тураһында һүҙ» әҫәренең геройы Игорь Святославич ғәмәлен атап була.
[[:ru:XII_век|XII]] [[:ru:XII_век|быуат]] башында Долобский съезынан (1103 йыл), һуң, ҡыпсаҡтар Святополк Изяславич һәм Владимир Мономах тарафынан [[Кавказ|Кавказға,]] [[Волга]] һәм [[Дон]] аръяғына ҡыҫырыҡлана. Кавказда ҡыпсаҡтар грузин батшаһы [[Давид IV Төҙөүсе|Давид Төҙөүсегә]] хеҙмәт итә башлай. Улар, грузин армияһының үҙәген тәшкил итеп, Грузияны төрөк-сәлжүктәрҙән таҙартырға ярҙам итә.
Владимир Мономахтың вафатынан һуң (1125 йыл) ҡыпсаҡтар ҡабаттан урыҫ кенәздәренең үҙ-ара көрәшендә әүҙем ҡатнаша, ҡағиҙә булараҡ, [[Бөйөк Владимир кенәзлеге|суздальский]] һәм северскийҙар яғында волындарға ҡаршы, 1169 һәм 1203 йылдарҙа [[Киев]] ҡалаһын талауҙа ҡатнашҡан. Артабан дөйөм ҡыҫҡа мөҙҙәтле тыныс һыйышып йәшәү һәм ҡыпсаҡ юғары ҡатламының өлөшләтә [[Христианлыҡ|христианлаштырылыу]] осоро булған. Тарихсы һәм этнолог [[Гумилёв Лев Николаевич|Л.]] [[Гумилёв Лев Николаевич|Н. Гумилёв]] ҡыпсаҡтар [[Украиндар|украиндарҙың]]<ref>{{Китап|автор=Гумилёв Л. Н.|часть=|заглавие=Древняя Русь и Великая степь|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=АСТ Москва|год=2008|том=|страницы=504, 578, 718|страниц=839|серия=|isbn=|тираж=5000}}</ref>. этногенезында ҡатнашҡан тип фаразлаған.
=== Ҡыпсаҡтар һәм Византия ===
1091 йылда ҡыпсаҡтар рус кенәзе Василько Ростиславич менән бергә [[Византия империяһы|Византияның]] [[бәшнәктәр]] менән һуғышында ярҙам күрһәтә һәм Лебурн янындағы алышта улар, шул иҫәптән әсирҙәр ҙә, юҡ ителә. Әммә 1092 йылда ҡыпсаҡтар византия самозванецы Лжедиоген яҡлы сығыш яһай һәм Византия территорияһына баҫып инә. 1095 йылда ҡыпсаҡ ғәскәре емергес еңелеүгә дусар ителә, ялған исемдә йөрөүсе самозванец үҙе византия ғәскәрҙәре тарафынан әсирлеккә алына һәм ҡыпсаҡтар йәйләүҙәренә кире ҡайтырға мәжбүр була.
=== Ҡыпсаҡтар һәм Икенсе Болгар батшалығы ===
Ҡыпсаҡтар Икенсе Болгар батшалығына әһәмиәтле йоғонто яһаған һәм икенсе батшалыҡ барлыҡҡа килеү осорона болгарҙарҙың ышаныслы союздашы булған <ref name="a">{{Cite web|url=http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986|title=Половцы — союзник болгарских царей|accessdate=2009-09-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120316205436/http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986|archivedate=2012-03-16}}</ref><ref name="б">{{Cite web|url=https://liternet.bg/publish13/p_pavlov/buntari/voenachalnici.htm|title=Пламен Павлов - Бунтари и авантюристи в средновековна България|accessdate=2019-04-26}}</ref>. Ҡыпсаҡтар Асень болгар батшалары династияһының иң билдәле һуғыштарында ҡатнашҡан, икенсе болгар батшалығының иң яҡшы йылдарында союздаш булғандар һәм Урта быуаттарҙа болғар ассимиляцияһына дусар ителгән халыҡтарҙың береһе булып тора.
Ҡыпсаҡтар Болгарияла беренсе тапҡыр 1186 йылда, телгә алына батша Иван Асень I ҡыпсаҡтарҙан торған ҙур ярҙамсы армияһы менән көтмәгәндә [[Дунай|Дунайҙы]] кисеп сығып, император Исаак II Ангелдың<ref name="Бхан">Андреев, Й. Българските ханове и царе (VII—XIV в.). София, 1987</ref>болғар ихтилалын баҫтырыуына ҡамасаулай. 1190 йылда Исаак II Ангел ҡамауҙа ҡалған болғарҙарға ҡыпсаҡтарҙың ярҙамға килеүенә ҡамасаулау маҡсатында махсус флот ебәрә. Әммә Дунай блокадаһы өҙөлгән һәм ҡыпсаҡтар Дунайҙы аша сыҡҡан тигән имеш-мимештәр византиялыларҙы ҡаушата паника һәм император ғәскәрҙәренең артабанғы еңелеүенә килтерә. Асень һәм Пётр батшаларының ҡустыһы — Калоян хакимлығы ваҡытында, болғарҙарҙың союздашы булған ҡыпсаҡтар уның подданныйҙарына әйләнә, дәүләттә юғары вазифа биләгән, идара итеүҙә ҡатнашҡан<ref name="a">{{Cite web|url=http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986|title=Половцы — союзник болгарских царей|accessdate=2009-09-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120316205436/http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986|archivedate=2012-03-16}}</ref>. Калояндың ҡатыны ҡыпсаҡ ханы ҡыҙы булған, ә уның ағаһы ҡыпсаҡ Манастр болғар полководецы, Калояндың иң яҡын көрәштәштәренең береһе булған. Әммә [[Салоники|Солунды]] ҡамау барышында Калояндың көтөлмәгән үлеме Манастрҙың аҫтырын эше тип тә фаразлана.
1204 йылда венгр короле Имре папа Иннокентий III-гә Калоян батша уға ҡаршы «мәжүси армия» йәғни ҡыпсаҡтарҙы файҙаланғанын ошаҡлай.<ref name="a">{{Cite web|url=http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986|title=Половцы — союзник болгарских царей|accessdate=2009-09-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120316205436/http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986|archivedate=2012-03-16}}</ref>
Шулай уҡ ҡыпсаҡтар атаҡлы Андрианополь эргәһендәге алышта IV Тәре походын тар-мар итеүҙә һәм Латин империяһы<ref name="Бхан">Андреев, Й. Българските ханове и царе (VII—XIV в.). София, 1987</ref>императорын әсирлеккә алыуҙа ла ҡатнашты һәм хәл иткес роль уйнаны
{{цитата|Иоаннис, король Блакии, шёл на помощь тем, кто был в Андринополе, с огромным войском: он привёл с собой блаков, и бугров, и чуть ли не сорок тысяч куменов, которые были нехристями…}}
Был алыштарҙа ҡыпсаҡ атлылары хәл иткес роль уйнай: ике көн рәттән ике әүрәткес манёвр яһап, ҡыпсаҡтар эҙәрлекләүгә граф Луи де Блуаның ауыр кавалерияһын, ә уның артынан бөтә рыцарь атлыларын әлеп иткән. Ҡыпсаҡтар, уларҙы әүрәтеп. болғарҙар боҫҡонда көткән урынға алып килә. Бөтә рыцарь ғәскәре шулай һәләк була.<ref name="Бхан">Андреев, Й. Българските ханове и царе (VII—XIV в.). София, 1987</ref>
1230 йылда иң һуңғы мәлдә ҡыпсаҡтар болгарҙар өсөн билдәле Клокотница янында һуғышы барышында Иван Асень II-нең ҙур булмаған армияһына ярҙамға килеп өлгөрә. Шулай итеп, улар тағы үҙ исемен тарихта ҡалдыра, сөнки Иван Асень II үҙенең ғәскәренән бер нисә тапҡырға күп булған эпир армияһын ҡыйрата, императорын — деспот Эпирҙы, Феодор Комнинды, бөтә ғаиләһе менән әсирлеккә ала.<ref name="Бхан">Андреев, Й. Българските ханове и царе (VII—XIV в.). София, 1987</ref>
=== Ҡыпсаҡтар һәм Хорезм ===
Емектәрҙең ҡышҡы йәйләүҙәре (идентификация мәсьәләһе асыҡ ҡала, Ҡыймаҡтар мәҡәләһен ентекләберәк ҡара) [[Һырдаръя|Һырдаръяның]] түбәнге ағымында һәм Арал буйында, Сығнаҡ ҡалаһы торған Хорезм сиктәрендә, [[Иртыш|Иртышта]] наймандар менән сиктәш, [[Ҡаңлы|ҡаңлылар]] күсеп йөрөгән ерҙә урынлашҡан була. [[:ru:XII_век|XII быуаттың]] ңикенсе яртыһында хорезмшаһ Аладддин Текеш ҡаңлы ҡәбиләһенән Теркен-хатынға өйләнә. Шул сәбәпле ҡаңлыларҙың бер өлөшө Хорезмға күскән, ҡыпсаҡ юғары ҡатламы Хорезм хакимиәтендә күренекле урын биләй: мәҫәлән, Теркен-хатундың ағаһы Ҡайыр-хан [[XIII быуат]] башында Отрарҙа наместник була. Яҡынса шул уҡ ваҡытта емектәрҙең бер өлөшөн хорезмшаһтар үҙҙәренең ерҙәренә ултырта. Урта Азияны монголдарҙың баҫып алыуы формаль рәүештә Ҡайыр-хандың монгол илселеген язалауынан башлана (1218).
=== Ҡыпсаҡтар һәм монголдар ===
[[Файл:Asia_1200ad.jpg|мини|270x270пкс|XII быуат Азия картаһы, ҡыпсаҡ һәм уларҙың күршеләренең ерҙәрен күрһәтә]]
1222—1223 йылдарҙа ҡыпсаҡтар аландарға монголдарға ҡаршы торорға ярҙам итә, ләкин монголдарҙың мөрәжәғәтенән һәм уларҙан йолом алғандан һуң үҙҙәренең союздаштарын ҡалдыра. Һуңғараҡ ҡыпсаҡтар башта Донда [[Монгол империяһы|монгол]] ғәскәренән, аҙаҡ уларҙан ярҙам һораған урыҫ кенәздәре менән берлектә (ҡара: Калка йылғаһындағы алыш) тар-мар ителә. 1229 йылда ҡыпсаҡтар [[Яйыҡ|Уралда]] Европаға яңы походын ойошторған монголдар тарафынан ҡыйратыла.
Беренсел мәғлүмәт сығанаҡтарға таянып, ҡайһы бер тикшеренеүселәр фараздары буйынса<ref name="KRG">''Кузеев Р. Г.'' [http://shejere.narod.ru/qipsaq.htm ПРОИСХОЖДЕНИЕ БАШКИРСКОГО НАРОДА. ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ, ИСТОРИЯ РАССЕЛЕНИЯ.] МОСКВА, НАУКА, 1974.</ref>, монголдар, мәҫәлән, ә тертробичтарҙан (дурут) айырмалы рәүештә, төрки сығышлы түгел, монгол сығышлы ''(татарҙарҙан'') булған Дон буйҙарында күсенеп йөрөгән ҡеүәтле ҡыпсаҡ ҡәбиләләренең береһе — туҡһабалар, менән союздаш мөнәсәбәттәр урынлаштыра алған.
[[Батый|Батыйҙың]] 1236—1242 йылдарҙағы европа походынан һуң, ҡыпсаҡтар үҙ аллы сәйәси берәмек булыуҙан туҡтай кеүек, ләкин [[Алтын Урҙа]]<ref>Собственно монголов в войсках Джучидов было всего 4 тысячи человек согласно завещанию Чингисхана.</ref> төрки халҡының төп массивын тәшкил иткән һәм шулай уҡ [[Башҡорттар|башҡорт, балҡар]], [[Татарҙар|татар]], [[Ғағауздар|ғағауз]], [[Ҡаҙаҡтар|ҡаҙаҡ]], [[Ҡарағалпаҡтар|ҡарағалпаҡ]], [[Ҡарасайҙар|ҡарасай]], [[Ҡырғыҙҙар|ҡырғыҙ]], [[ҡырым татарҙары]], [[Ҡумыҡтар|ҡумыҡ]], [[Нуғайҙар|нуғай]], [[Үзбәктәр|үзбәк]], [[Сыбырҙар|сыбыр]] этностарының формалашыуына үҙ өлөшөн индергән. Уларҙың бер өлөшө Кавказ аръяғына, бер өлөшө Рускә, өсөнсөләре Балҡан ярымутрауына ( Болгария) һәм Византияға ([[Фракия|Фракияға]] һәм [[Кесе Азия|Кесе Азияға]]) күсеп китә. Ниһайәт, ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, мысыр ғәскәренә хеҙмәткә ялланып, [[Мысыр|Мысырға]] күсә; ҡайһы бер мысыр солтандары ҡыпсаҡ сығышлы (мәҫәлән, солтан [[Бейбарыҫ I|Бейбарс I]]) була. Ҡыпсаҡтарҙы элек-электән бик йыш ялланған хәрби частар итеп файҙаланғандар. Был ҡыпсаҡтарҙың бик шәп һыбайлы, мәргән уҡсы, батыр һәм тәртипле яугир булыуы менән бәйле. Уларҙы шәхси гвардиясылар итеп ҡулланыуҙың миҫалы сифатында [[Мәмлүктәр|мәмлүктәрҙе]] атарға була. Был боронғо замандарҙа барлыҡҡа килгән ғәмәл, Әһәмәниҙәр, Аршакидтар, Сәсәниҙәр үҙҙәренең ауыр кавалеристарын Бөйөк Даланың [[Скифтар|скиф]], [[Сарматтар|сармат]], соғҙи һәм башҡа ҡәбиләләренән йыя торған булған.
=== Ҡыпсаҡтар һәм Грузия ===
[[Грузия|Грузияла]] ҡыпсаҡтар хакимдарҙың үҙ-ара низағтарында ҡатнаша. [[:ru:XIV_век|XIV]] быуат башына уларҙың грузия хакимдарының эске феодал һуғыштарында ҡатнашыуы тураһында ҡыпсаҡтар тураһында яҙма сығанаҡтарында һуңғы тапҡыр телгә алына. Был осорҙан бирле ҡыпсаҡтар башҡаса грузин сығанаҡтарында телгә алынмай, күрәһең, улар Кавказ аръяғында<ref>{{Китап|автор=Г.З. Анчабадзе|заглавие=«Кипчаки Грузии»|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=}}</ref>этник яҡтан грузин һәм башҡа халыҡтар менән ҡушылып бөтәләр.
=== Ҡыпсаҡтар һәм Венгрия ===
[[Файл:Hungary_13th_cent.png|мини|XIII быуатта Венгрия: этник өлкәләр. Ҡомандар һары төҫ менән бирелгән.]]
[[Файл:Chronicon_Pictum_P129_IV._László_és_gyilkosai.JPG|мини|1290 йылдың 10 июлендә ҡыпсаҡ заговорсылары Ласло IV Кунды үлтерә]]
Венгр короле Бела IV ҡабул половцев килә Котян хан (Мстислав Мстиславич Галицкийҙың ҡайныһы) етәкселегендә килгән ҡыпсаҡтарҙы ҡабул итә; венгрия тәхетенең вариҫы Иштван Котяндың ҡыҙы Елизаветаға өйләнә. Ҡыпсаҡтар Венгрияла күренекле урын биләй, ҡыпсаҡтар, мәҫәлән, улар короллек сиктәрен һаҡлай, әммә монголдарҙың баҫып инеүе алдынан венгрия юғары ҡатламы (1241) Котян ханды һәм уның улдарын үлтерә, ә ҡыпсаҡтар Болгарияға китә. Ҡомандар тураһында «Краков компилятивный анналдар»ында (ANNALES CRACOVIENSES COMPILATI) һуңғы мәғлүмәт бар:<blockquote>''«1285. Кенәз Лешек ҡомандар (quomanis) менән бергә краков рыцарҙарын еңде. Краков яндырылды. Кенәз Конрад ҡасты».''</blockquote>
== Антропологияһы ==
Рәсәй суд-медицина экспертизаһы,үҙәгенең шәхесте суд-медицина идентификациялау бүлеге мөдире профессор Виктор Звягин, әсәһе ҡыпсаҡ ҡыҙы булған владимир-суздаль кенәзе Андрей Боголюбскийҙың ([[XII быуат]]), ҡалдыҡтарын яңы технологиялар ярҙамында өйрәнеп, шундай һығымтаға килә<ref>Звягин В. Н. Медико-криминалистическое исследование останков Андрея Боголюбского // ПЭМ. 2011. №41-42-1-2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/mediko-kriminalisticheskoe-issledovanie-ostankov-andreya-bogolyubskogo (дата обращения: 30.08.2020). </ref>:
«Проф. М. М. Герасимов ([[1949 йыл]]) тураһында Андрей Боголюбскийҙың тышҡы ҡиәфәтендә монголоид үҙенсәлектәренә нигеҙләнгән визуаль краниологик анализ мәғлүмәттәре субъектив, хәҙерге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләрҙе менән дәлилләнмәй. Һығымта: тикшерергә килтерелгән баш һөйәге ысынлап та урта-европа антропологик тибы вәкилдәренә хас [[европеоид раса]] ҡиәфәтле ир-аттыҡы».
Әл-Ғүмәри ([[XIV быуат]]) һүҙҙәренсә, [[Дәште Ҡыпсаҡ|Ҡыпсаҡ далаһын]] баҫып алған [[Монгол халыҡтары|монгол]]<nowiki/>дар һәм ҡыпсаҡтар тәү ҡарауға һәм төрлө расаға ҡараған, һуңынан ҡатнаш никахтар һөҙөмтәһендә монголдар ҡыпсаҡ һыҙаттарын ҡабул итә<ref>{{Cite web|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus16/al-Omari/text3.phtml?id=12548|title=Пути взоров по государствам разных стран|author=Аль-Омари|work=|date=|publisher=}}</ref>. Ҡыпсаҡтарҙың тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләгәндә иң мөһиме уларҙың һары сәсле һәм ерән булыуы тора. Атап әйткәндә, ҡыпсаҡтар — зәңгәр күҙле һәм «ҡыҙыл» (башҡа тәржемәләр буйынса — ерән) сәсле<ref>История первых четырёх ханов из дома Чингисова / пер. с кит. монаха [[Иакинф (Бичурин)|Иакинфа (Бичурина)]]. СПб. 1829. С. 273—274.</ref> тип абсолют бойондороҡһоҙ ҡытай сығанағы телгә алыуын билдәләргә кәрәк.
Әммә, күпселек совет ғалимдарының фекере буйынса, төрки телле ҡыймаҡ-ҡыпсаҡ ҡәбиләләрҙең төп массаһы-ҡара сәсле һәм ҡуңыр күҙле монгол ҡатышҡан була<ref>''[[Плетнёва, Светлана Александровна|Плетнёва С.]]'' Половцы</ref>
=== Палеогенетикаһы ===
Ҡыпсаҡтарҙа Y-хромосомалы G2a-PH1780 һәм С2-Y11990<ref>{{Мәҡәлә|автор=Eske Willerslev, Kristian Kristiansen, Evelyne Heyer, Martin Sikora, Rasmus Nielsen|год=2018-05|doi=10.1038/s41586-018-0094-2|issn=1476-4687|выпуск=7705|язык=en|страницы=369–374|издание=Nature|заглавие=137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes|ссылка=https://www.nature.com/articles/s41586-018-0094-2|том=557}}</ref> гаплотөркөмө билдәләнгән.
Әлеге ваҡытта ҡыпсаҡтар буйынса, бына уларҙың гаплотөркөмө һәм бына уларҙың вариҫтары, тип аныҡ әйтеп бирерлек палео-ДНК мәғлүмәте юҡ. Йәғни ҡыпсаҡтар, кундар, ҡомандар һ.б. халыҡтар менән бер рәттән, Дәште Ҡыпсаҡтың халҡын тәшкил иткән. Әлеге ваҡытта ҡыпсаҡ, ҡыпчаҡ, ҡыпшаҡ ырыу ҡәбиләләре башҡорттарҙа, татарҙарҙа, нуғайҙарҙа, ҡаҙаҡтарҙа, ҡырым татарҙарында, ҡырғыҙҙарҙа һ. б. осрай.Уларға түбәндәге гаплотөркөмдәр хас: R1b-M73, DYS390=19 (башҡорттарҙа, ҡаҙаҡтарҙа, ҡырым татарҙарында), R1b-Z2103 (башҡорттарҙа, ҡырым татарҙарында, ҡаҙаҡтарҙа), R1b-M73, DYS390=21/22 (башҡорттарҙа, татарҙарҙа), R1a-SUR51 (башҡорттарҙа), J2-Z387 (башҡорттарҙа, татарҙарҙа), C-L1370 (ҡаҙаҡтарҙа, татарҙарҙа, ҡырғыҙҙарҙа), N1c-P43 (башҡорттарҙа, төркмәндәрҙә), E1b-V13 (нуғайҙарҙа, татарҙарҙа, башҡорттарҙа, ҡырым татарҙарында), G2a-L1264 (башҡорттарҙа) һәм башҡаларҙа. Венгрҙарҙа этник төркөмдәр араһында ҡыпсаҡтарының тоҡомдары — ''плавцы'' һәм ''кункалар'' этник төркөмдәре бар. ''Ҡоман'', ''кубан'', ''куба'' этник төркөмдәре башҡорнттар, болғарҙар, алтайҙар, нуғайҙар ҡырғыҙҙар араһында осрай.
Ҡаҙаҡтар араһында — ҡыпшаҡ, башҡорттар араһында — [[ҡыпсаҡ]], ҡырғыҙҙар араһында ҡырғыз-ҡыпсаҡ, алтайҙар араһында — алтай-ҡыпсаҡ, үзбәк араһында — фирғәнә ҡыпсаҡтары, башҡа ҡыпсаҡ-үзбәктәр. Шулай уҡ ҡарағалпаҡ араһында ҡыпшаҡ ырыуы бар. Осрашыу ырыуы ҡәбиләһе булып халыҡтар итәбеҙ [[Афғанстан|Афғанстанда]] Чараймак халҡының Таймани ҡәбиләһе составында ҡыпсаҡ ырыуы осрай.Тоҡсоба — Кесе жуздың Байбакты ырыуына ҡараған тармаҡ.
== Ҡәбиләләре ==
Ҡыпсаҡ ҡәбиләһе [[XI быуат|XI]]—[[XII быуат|xii быуатта]], мосолман яҙма сығанаҡтары мәғлүмәттәренә ярашлы, төрки телле халыҡтарҙың иң күп һанлы була, ә уларҙың иң киң таралыу өлкәһе<ref>{{Китап|автор=Акишев К.А.|заглавие=История Казахстана. Том I|ответственный=|издание=|место=Алматы|издательство=Атамұра|год=1996|страницы=432|страниц=544|isbn=}}</ref>.
Фәндәр академияһы буйынса-Нувайри, ырыуы ҡыпсаҡтыр күп төрлө була икән. Был [[XIII быуат|xiii быуатта]] был токсоб, йет, бурджоглы, бурлы, [[Ҡаңлы|кангуоглы (кангароглы)]], андоглы, дурут, карабароглы, джузан, карабирикля, котянин<ref name="KRG">''Кузеев Р. Г.'' [http://shejere.narod.ru/qipsaq.htm ПРОИСХОЖДЕНИЕ БАШКИРСКОГО НАРОДА. ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ, ИСТОРИЯ РАССЕЛЕНИЯ.] МОСКВА, НАУКА, 1974.</ref>. [[Ибн Хәлдүн|Ибн халдун]], шуларҙың ун ҡәбиләләре лә уларға ҙур булмаған төҙәтмәләр половцев менән яҙыу. Ул түбәндәгесә атағандар: токсоб, сет, буржоглы, эльбуря, канаарлы, оглы, дурут, калабаал, джерсан, карабирикля һәм кунун.
Урыҫ йылъяҙмаларында [[XI быуат|XI]]—[[XII быуат|xii быуаттарҙа]] ҡыпсаҡтар түбәндәге төркөмдәргә бүленә: бурчевич лукоморский һәм көнбайыштараҡ Днепр (буржоглы тура килә<ref name="RDA">Расовский Д. А. Половцы. Чёрные клобуки: печенеги, торки и берендеи на Руси и в Венгрии (работы разных лет). 1-й том, серия «Материалы и исследования», проект «Суюн». М., ЦИВОИ, 2012, 240 с., С.125-126, 132:
</ref> йәки эльбори, ольбер<ref>[http://www.bibliotekar.ru/rus/35.htm Слово о полку Игореве]</ref><ref>Ахиджанов С. М. [http://kronk.spb.ru/library/ahinzhanov-sm-1976.htm Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана]</ref>) днепрҙан көнсығыштараҡ<ref>[http://www.krotov.info/acts/12/pvl/ipat29.htm Ипатьевская летопись]. Также о двух группах, разделённых Днепром, под 1170 годом.</ref> (1193 йылда), читеевич<ref>{{Cite web|url=http://www.bibliotekar.ru/rus/34.htm|title=Поучение Владимира Мономаха|publisher=www.bibliotekar.ru|accessdate=2019-04-26}}</ref> (1180 башында һәм аҙағында 1190-хан; етобе ярашлы, етебич 1185 йылда<ref name="IS">[http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=4940 ЛЕТОПИСНЫЕ ПОВЕСТИ О ПОХОДЕ КНЯЗЯ ИГОРЯ]</ref>), шулай уҡ бурнович, токсобич, колобич, тертробич (дурут ярашлы), улашевич һәм тарголовцев(1185), көнсығышта волга ямяковский<ref>[[Лаврентьевская летопись]]</ref> (1184, ярашлы ''йемек'', ҡимаҡтар исеме юҡҡа ғына буйһоноу һәм сығанағы билдәле булғандан һуң, ҡыпсаҡ<ref>[[Расовский, Дмитрий Александрович|Расовский Д. А.]] Половцы. Чёрные клобуки: печенеги, торки и берендеи на Руси и в Венгрии (работы разных лет). 1-й том, серия «Материалы и исследования», проект «Суюн». М., ЦИВОИ, 2012, 240 с., С.125-126, 132.</ref>).
Археология мәғлүмәттәре буйынса, сараларҙың билдәләре булған-Аҙау урта һәм түбәнге ағымында һәм ҡыпсаҡтарҙың төньяҡ локализоваться изваяние таш северский буйынса, иң элек бөтә ҡыпсаҡтарҙың йәйләүҙәре булғандыр лукоморский эсенә үҙәге (р. Һөт) һәм бурчевич (р. Волчья) (ҡағыла, мәҫәлән, дон һәм донец токсобич араһында йәйләүҙәре)<ref name="PSA">Плетнёва С. А. [http://annales.info/step/pletneva/index.htm Половцы]
</ref>. Был версия буйынса тиеүе менән нисек бергә, куман бүленгән был көнбайыштараҡ төбәктә, шулай итеп баҫып, уны кун көнсығышҡа бүленә.
Тәҡдим буйынса с. г. кляшторный<ref name="KSG">''Кляшторный С. Г.'' [http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005-1-4-4.htm Степные империи: рождение, триумф, гибель] // Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. 2005: Степные империи древней Евразии. СПб: 2005. 346 с.</ref> 5 территориаль төркөмдәргә бүлеп, төркөм менән таш изваяние төбәктәренә тура килгән днепр (ҡырым менән төркөмсәһе); уның көнбайышта — дунай (балҡан менән төркөмсәһе), көнсығышта — дон (предкавказский менән төркөмсәһе), һуңынан ҡаҙаҡ-приуральский (шул иҫәптән саксинский) һәм алтай-себер.
== Социаль-сәйәси ойошма ==
Ул хан возглавляться. Традиция буйынса улар исем һүҙ титулатураһына «„кан“ йәки „хан“» (Туғарҡан, Шарукивать). Курененә, рядовой һуғышсы торған, возглавляться башлығы, һүҙҙән торған исем ҡушырға тамамланды «''опа''», «''ике''», «''епа''». Башҡа социаль категорияға теркәү урыҫ йылъяҙмаларында, шулай буласаҡ «тип аталған колодник» һәм «челядь». Һәм шулай уҡ бар «чага» — ҡатын-ҡыҙ-хеҙмәтсе. Колодник булып, хәрби әсирҙәр, ҡолдар йорттар һәм социаль функцияларҙы башҡара ҡыпсаҡтар ҡушылғас баҫҡысҡа түбән баҫҡысында булды. Ҙур ғаилә башлығы-«ҡош», курененә ҡарап, тип аталған «кошевой». Курененә ғаилә тора-аулов, йәки, урыҫ, «ҡош» (тюркс була. «ҡош», «косить» — йәйләүҙәре, күсмә), ул, үҙ сиратында тора, 2-3 быуын вәкилдәре һәм хеҙмәтсе (хәрби әсирҙәр, туғандары, ырыуҙаштары бөлгөнлөккә). Яңауыл һан параметрҙары буйынса ҡалышмаған бай курененә мөмкин түгел. Был [[XII быуат|xii быуатта]] ҡыпсаҡ йәмғиәтенең яңауыл төп ячейкаһы була. Яңауыл иерархик баҫҡысы төрлө сәбәптәр төрлө баҫҡысҡа өҫтәрәк ҡушыла мөмкин (аристократия байлыҡ йәки ырыуға ҡараған). Ул яңауыл башлығы съезда тапшырыу юлы менән берләшеү кошевой («кошевой») иң абруйлы һәм көслө ғаилә (ә курененә һәм ҡылыстан) властары ҡаланың барлыҡ ғаилә.
Улар ҡыпсаҡтар типик булған хәрби-демократик ҡоролош. Ҡыпсаҡ халҡы бер нисә ырыуға бүленгән (ырыу), уларҙың исемдәре етәксеһе исемен йөрөтә. Мәҫәлән, Вобургевич тураһында йылъяҙмаларында телгә, Улашевич, Бостеева, чадить Чаргова. Ҡәбилә был ырыуҙарҙың ҙурыраҡ союздарға берләшеү, тупаҫ булып ҡала үҙәге-зимовье. Ул күсмә ҡәбилә берләшмәһе айырым разрозненный консолидациялау процесын аҙағынаса тамамланған [[XI быуат]]. Ул һәр, нисек инә һәм уның подразделениеһы бер-курененә, зимник ер участкаһы менән үҙ-әйҙә инә булһа, улар араһында летник һәм күсенеү маршруттары. Курененә нисә ҡәрҙәш ғаилә берләштереп тора. Этник составы буйынса ҡарарға мөмкин курененә ҡыпсаҡтар ғына түгел, ә күрше халыҡтар (мәҫәлән, болгарҙар). Илбаҫарҙарына башлығы булған [[Хан (дәрәжә)|хан]], бер үк ваҡытта торорға һәм билдәле бер йола буйынса курененә башлығы. С Плетневый фекере буйынса, ғәҙәти кешеләр түгел, унда 40 000 ашыу суммаға (шул уҡ ваҡытта, русь кенәзлектәрен халыҡ һаны буйынса уртаса ҡалаларҙа, Рязань мәҫәлән, 100 000 самаһы кеше йәшәй). Беренсе яртыһына [[XII быуат]] яҡынса 12-15 ҡыпсаҡ урҙаһы булған. Уның күләме һәр ҡыпсаҡ мең арта 70-100 саҡрымдан йәйләүгә<sup>2</sup>. Һөҙөмтәле ҡаршы хәрби хәрәкәттәр алып барыу кәрәклеген Русь, Византия һәм Болгария янында илбаҫарҙарына ҡыпсаҡтар союзы барлыҡҡа килтерә, улар эре сәйәси берләшмәһе. Бындай союзының съезда һайланған белә башлығы, атап кахан/ҡаған («хандар ханы»). Уның ҡулында ҙур власть туплаған була: хоҡуҡты килешеү төҙөргә сапҡын һәм походтар ойоштора.
Байлыҡ, барымта һәм ҡыпсаҡтар походтары һөҙөмтәһендә табылһа, келәт араһында белә, поход етәксеһе. Рядовой һуғышсы өлөшө бәләкәй генә табыш ала. Стечение хәл уңышһыҙ булған (уңышһыҙ походтан, мал килеш) булған ябай общинниктар бөлә һәм аристократтар эләгә ҡарай. Шулай итеп, иң көслө булыуы арҡаһында ҡыпсаҡтарҙың ырыу бүленеше, иҡтисади мөхит аристократия формалашҡан үҙ феодаль белә. Ябай көтөүсе, ҙур һәм көтөүлектәргә эйә булғанын көтөргә лә, ҡағиҙә булараҡ, иҡтисади айыртып эләгә ҡарап, мал биреп, уның «н выпас» приплод яртыһын түләү шарты менән.
=== Ҡыпсаҡ ҡалалары ===
Ҡыпсаҡтар ғына түгел, күсмә-малсы, ә халыҡ ҡала. Уларҙың урынлашыуына бер нисә ҡала биләмәһе: Сыгнак, Джент, Барчынлыкент — н [[Һырдаръя]], Канглыкент — н Ырғыҙ, Саксин — йылға түбәнге [[Волга]], Шарукань — алыҫ түгел хәҙерге заманда [[Харьков]].
=== Ҡыпсаҡтарҙың билдәле хакимдары ===
* Болуш
* Хан чаханың
* Итлар
* Китан
* Туғарҡан
* Шарукивать
* Сырчанин
* Атрак
* Кобяка
* Кончак
* Гзак
* Юрий Кончакович
* Котянин Сутоевич
* Аепа
* Кобякович Адашев
=== Урыҫ кенәздәре һәм ҡыпсаҡ хандары араһында династия союздары ===
* 1094 — киев кенәзе Изяславич Святополк, ҡыпсаҡтар менән солох төҙөлә, хан үҙе ҡыпсаҡ ҡыҙы Туғарҡан ала.
* 1107 — Юрий Владимирович (Долгорукий) Аепа ҡыпсаҡ хандың ҡыҙына өйләнгән. Сөнки Юрий Владимир атаһы хан һәм аепой Мономах союзы араһында килешеү төҙөлә.<br />В том же году на дочери половецкого хана женился [[:ru:Святослав_Ольгович_(князь_черниговский)|Святослав]], сын [[:ru:Олег_Святославич|Олега Святославича]].<br /><br />Шул уҡ йылда ҡыпсаҡ хандың ҡыҙына өйләнеп Святослав, ул. Олег Святославичты.
* 1117 — Андрей Владимирович Туғарҡан ейәнсәренә өйләнеү.
* 1163 — ул бөйөк киев кенәзе Ростислав Мстиславич Аҡһым Рюрик ҡыпсаҡ хандың ҡыҙына өйләнгән.
* 1187 — ул новгород-северский кенәз Игорь Святославичты (ҡара. Слово о полку Игореве) Владимир Кончак ҡыпсаҡ хандың ҡыҙына өйләнгән.
* 1205 — ул кенәз владимир Юрьевич Всеволод Ярослав ҡыпсаҡ хандың ҡыҙына өйләнеп Юрий Кончакович.
* Мстислав Удатный ҡыпсаҡ хандың ҡыҙына өйләнеп Котян.
== Көнкүреше һәм ғөрөф-ғәҙәттәре ==
[[Файл:Radzivill_Chronicle_Cumans.jpg|мини|400x400пкс|Ҡыпсаҡтар. ''Радзивилл йылъяҙмаһынан миниатюра'']]
Ҡыпсаҡтар дала һыбайлылары хәрби ҡоролошҡа эйә булырға һәм үҙ сығанаҡтары буйынса мәғлүмәттәр матур. Ҡыпсаҡтарҙан булған шөғөлө күсмә малсылыҡ (һыйыр малы үрсетеү, ат, ҡуй, дөйә) һәм һөнәр<ref name="БСЭ">
{{Cite web}}</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, уларға эйә булыу һәм ҡышҡы һәм йәйге даими стойбище. Башта алып барыусылар таборный ҡыпсаҡтар кочевание тип аталған, һуңынан (xi быуат аҙағында) башҡа төр йәйләүгә алмашына, улар өсөн килгән, нығынған һәм билдәле бер ер участкаһының курененә аил көтөүлек аҫтында. Ҡыпсаҡ далаларының күсмә малсылыҡ үҫеше һәм сәскә атыуына булышлыҡ тәбиғәт байтаҡ. Икенсе яҡтан, күскенселәрҙең хәлен бик ауыр булһа, ҡыш һалҡын була. Һәм уларҙа көмөш һәм алтын талау сауҙаға сығарыла. Версия бар, сөнки ҡыпсаҡтар төҙөгән алмайынса ҡалмаған, ер уларҙы ҡала ла телгә Шарукань, Сугров, Чешуев, тап ҡыпсаҡтары нигеҙ һала. Бынан тыш, баш ҡаланың көнбайыш ҡыпсаҡтар шарукань була. Фараз ителгән, оҙайлы ваҡытҡа ҡыпсаҡтар тип белә Тмутараканий (икенсе версия буйынса ул был византия ваҡытына ҡарап). Моғайын, ҡырым уға яһаҡ түләү грек колонияһы<ref>Согласно записям [[Гильом де Рубрук|Гийома Рубрука]] и [[Иҙриси|Идриси]] {{Wayback|url=http://www.info.crimea-portal.gov.ua/infocrimea/represent?menuid=11&docid=4&lang=ru}}</ref> һөнәрсе ҡыпсаҡ йәмғиәттә был ҡатлам бар. Ҡыпсаҡ хандары тормошо матур алып бара. Күсмә төп аҙыҡ ябай булырға ит, һөт һәм тары, яратҡан эсемлектәре — [[ҡымыҙ]]. Дала ҡыпсаҡтар үҙ өлгөһө буйынса кейем теккәндәр. Ҡыпсаҡтар кейемдәре көндәлек хеҙмәт күлдәк, ыштан һәм кафтан күн. Өй эштәре, хәбәр [[Джиованни дель Плано Карпини|Плано Карпини]] һәм [[Гильом де Рубрук|Рубрука]], ғәҙәттә, ҡатын-ҡыҙ шөғөлләнә. Улар ҡыпсаҡтар ҡатын-ҡыҙҙың юғары урын етерлек булды. Половцев норма көйләнә тәртибен «ябай хоҡуҡ». Ҡан системаһында мөһим урын биләп, ҡыпсаҡтар йола.
=== Дине һәм мәҙәниәте ===
[[Файл:Baba_15.jpg|слева|мини|287x287пкс|Ҡыпсаҡ таш һындарының береһе. [[Луганск]]]]
Ҡыпсаҡтар (ҡыпсаҡ) дин тотҡан [[Тәңреселек|тенгрианство]]. Был дини культы нигеҙләнгән [[Тәңре|Пантеонда-ханға]] (Мәңгелек Зәңгәр Күк). Бынан Пантеонда-хандары, ҡыпсаҡ хөрмәт алиһә [[Һомай|Һомайҙың]], ул ерҙе кәүҙәләндергән башланы. Шулай уҡ хайуандарға табынған, уларға, бигерәк тә [[бүре]] (уға оҡшаш ышаныуҙар бар һәм торок), ул үҙен ҡыпсаҡ тип һанаған ата-бабалар-тотем.
Бынан Хан-ҡыпсаҡтар һәм махсус ҡатлам булыуы ҡанбаба жрец — шаман. Ҡыпсаҡтар тип атай шаман «''Кама''», тигән һүҙенән килеп сыҡҡан һәм «''камлание''». Күрәҙәселек төп функцияһы булып шаман (әйтә килде) һәм әмәл, изге һәм яуыз рух менән аралашыу туранан-тура нигеҙләнгән<ref>Плетнёва С. А. Половцы. М.: Наука, 1990.</ref>.
Өс ҡиммәтле ҡомартҡы ҡыпсаҡ бар донъя даирәләре, рухи донъяһы бай, уларға уйлап сағылдыра:
* «Кодекс куманикус», ҡыпсаҡ-латинса-фарсыса һүҙлек ойоштороу 1303 йылда, инде йәшәү дәүерендә [[Алтын Урҙа|алтын ул]]. Хәҙерге телдә был һүҙлек бик яҡын [[Ҡырым татарҙары теле|татарҙар]].
* Ат һәм ҡоралдары менән ерләнгән ҡәберлектәре бай менән бергә ҡыпсаҡ яугирҙар (уларҙы бик ҡиммәтле булған тарихи-археологик һәм антропологик материалдар).
* Ярашлы [[Гильом де Рубрук|Рубрука]], ҡурғанға өйөп ҡуйыла һәм уларҙың үҙ өҫтөндә мәрхүмдәрҙең кәүҙәһе балбала ҡыпсаҡ («өләсәй таш»), ҡуйған кеүек, [[Төрки ҡағанлығы|Төрки ҡағанаты]], яугир хөрмәтенә [1667 сығанағы көн күрһәтелмәгән], ер өсөн көрәшеп һәләк булған.
==== Таш балбалдар ====
[[Файл:Baba_0084.JPG|мини|Ҡыпсаҡ балбалдары парк-музейы (Луганск)]]
Өләсәй ҡалдырған шағир тураһында телгә таш [[XII быуат|xii быуатта]] [[Низами Гәнжәүи|Низами]], ул таш бот ҡыпсаҡтар иғәнәләре тураһында һөйләне. Илсеһе атай рим Вильгельм де Рубрук, ағыуы ҡала 1253 йылда ҡыпсаҡ далаһы, күҙәтергә, уба өйөп төҙөү һәм уларҙың ҡыпсаҡтар ҙур статуя кеүек, кеше ҡулына туҫтаҡ тотҡан һәм көнсығышҡа йүнәлтелгән.
== Хәрби эше ==
Ҡыпсаҡ һуғышсылары тураһында шул тиклем күп билдәле түгел, ләкин уларҙың хәрби ойошмаһын замандаштары юғары һанаған, үҙе өсөн ваҡыт байтаҡ. Бөтә ир-ҡыпсаҡ ғәскәрҙә хеҙмәт итергә тейеш булған, әлегә йөрөй [[ҡорал]]. Ҡыпсаҡтар хәрби ойошмалары әкренләп үҫешә. Византия тарихсылары билдәләүенсә, һуғышҡан яугир ҡыпсаҡ [[Ян (йәйә)|йыуып]], һап һәм кәкре ҡылыс. [[Һаҙаҡ|Колчан]] бил ҡырын. Хәбәр [[Тәре яуҙары|йөрөтөү]] Роберт де Клари, аттарҙы һәм һарыҡтарҙы тире кейемдә йөрөгән һәр яугир ҡыпсаҡ буйынса 10-12 бар. Күсмә төп көстәр, теләһә нисек созин төҙөшөргә һәм, еңел кавалерия отрядтары була, ҡораллы [[Ян (йәйә)|һуған]]. Яугир ҡыпсаҡ, һуғандан тыш, шулай уҡ, ҡылысы булған, аркан һәм һөңгө. Ауыр ҡорал менән хан ғәскәре ҡыпсаҡ дружина һәм һуңыраҡ барлыҡҡа килә. - Һайман кейгән ҡораллы һуғышсылар, ламелляр ҡабығы һәм шлек антропоморф менән тимер йәки бронза личина һәм бармицалы. Шуға ҡарамаҫтан, хәрәкәтсән ғәскәр атлы отряд легковооруженный нигеҙе булып ҡалыуын дауам итә. Шулай уҡ билдәле (икенсе яртыһы [[XII быуат]]) һәм ҡыпсаҡтарҙың ауыр, һөңгө ҡулланыу тураһында «шыйыҡ ут» тигән һүҙ, ә, бәлки, унда [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]] ваҡыт үтеү менән улар тағы ла районында тормошҡа [[Алтай тауҙары|Алтай]], йәки ваҡыт булмаһа һуңғараҡ [[Византия империяһы|сүриәне]] (ҡара. грек ут). Был техниканы ҡулланып, яҡшы нығытылған ҡалаларҙы һәм ҡыпсаҡтар ала.
Маневренность ҡыпсаҡ ғәскәрҙәре айырыла, әммә улар йыш ҡына тиҙлек әкренәйә менән ныҡ бәйле күләмле йөрөй ылау, багаж менән арба тора. Ҡайһы бер һөжүм ваҡытында дошман арба һәм арбалет оснащаться һаҡлау өсөн яраҡһыҙ була. Көтөлмәгән һөжүм ваҡытында дошман стойко ҡыпсаҡтар ялан, үҙен уратып ст арба. Ҡыпсаҡтар тактика ҡулланған традицион күсмә өсөн көтөлмәгән һөжүмдә, сигенеүҙә һәм ялған засада. Эшләй улар, нигеҙҙә, ауыл ҡаршы көсһөҙ яҡлау, ләкин нығытылған ҡәлғә һөжүм һирәк. Был грамоталы ялан ҡыпсаҡ ханы яуҙа көстәр бүлеп, ҡулланырға отряд летучий авангард завязка өсөн көрәшеүсе, уны төп көстәренә һөжүм һынау һуңынан. Күркәм сифаты хәрби мәктәп, бында ҡыпсаҡтар флоренция маневрирование оҫта, хеҙмәт һунар облавный ҡыпсаҡтар. Әммә йыш ҡына профессиональ армия еңелеп килтерә ҡыпсаҡ яугирҙар һаны етерлек.
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Куншаг
* Слово о полку Игореве
* Йылға буйындағы алыштарҙа Стугня
* [[Ҡыпсаҡ телдәре]]
* [[Ҡыймаҡ ҡағанлығы|Ҡимаҡ ҡағанаты]]
* Ҡыпсаҡ Фергана
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
* {{Книга:Голубовский П. В.: Печенеги, торки и половцы}}
* ''[[Добролюбский, Андрей Олегович|Добролюбский А. О.]]'' Кочевники на западе причерноморских степей в X—XVIII веках (историко-археологическое исследование). Автореф. дисс. … д. ист. наук. {{СПб}}, ИИМК РАН, 1991. 34 с.
* {{Мәҡәлә|автор=[[Егоров, Вадим Леонидович|Егоров В. Л.]]|заглавие=Русь и её южные соседи в X—XIII веках|ссылка=http://annales.info/step/small/rus_step.htm|издание=[[Отечественная история]]|год=1994|номер=6|страницы=}}
* {{Мәҡәлә|автор=Инков А. А.|заглавие=К оценкам первой встречи Руси и половцев в российской историографии|оригинал=|ссылка=http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2016/1/Inkov_First-Encounter-Russians-Cumans/|автор издания=|издание=Информационный гуманитарный портал «[[Знание. Понимание. Умение]]»|тип=|место=|год=2016|том=|номер=1 (архивировано в [http://www.webcitation.org/6hHMs5bEO WebCite])|страницы=}}
*
* {{Китап|автор=[[Мавродина, Руслана Михайловна|Мавродина Р. М.]]|заглавие=Киевская Русь и кочевники ([[печенеги]], [[торки (племя)|торки]], половцы): Историографический очерк|ссылка=|ответственный=Отв. ред. [[Панеях, Виктор Моисеевич|В. М. Панеях]]. Ленингр. отд-ние [[Институт истории СССР АН СССР|Института истории СССР АН СССР]].|издание=|место=Л.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], Ленинградское отд-ние|год=1983|страницы=|страниц=88|серия=|тираж=12 500}}
* ''[[Мурзин, Вячеслав Юрьевич|Мурзин В. Ю.]] '' Каменные стражи Украины // Мелитопольский краеведческий журнал, 2018, № 11, с. 30-37.
* {{Китап|автор=Мургулия Н. П.|часть=К вопросу переселения половецкой орды в Грузию|ссылка часть=|заглавие=Из истории украинско-грузинских связей|ссылка=|ответственный=|издание=|место=Киев|издательство=|год=1971|страницы=|страниц=|серия=|тираж=|ref=}}
* {{Китап|автор=Мюссе Л.|заглавие=Варварские нашествия на Западную Европу: волна вторая|оригинал=|ссылка=|ответственный=Люсьен Мюссе|издание=|место=СПб.|издательство=[[Евразия (издательство)|Евразия]]|год=2006|страниц=352|серия=Историческая библиотека|isbn=5-8071-0211-8|тираж=3000|ref=}}
* {{Книга:Пашуто В. Т.: Внешняя политика Древней Руси}}
* ''[[Плетнёва, Светлана Александровна|Плетнёва С. А.]]'' Печенеги, торки и половцы в южнорусских степях // [[Материалы и исследования по археологии СССР]]. № 62. М., 1958.
* {{Книга:Плетнёва С. А.: Кочевники южнорусских степей}}
* {{Китап|автор=[[Плетнёва, Светлана Александровна|Плетнёва С. А.]]|часть=Половецкая земля|ссылка часть=|заглавие=Древнерусские княжества X—XIII вв.|ответственный=[[Толочко, Пётр Петрович|П. П. Толочко]], [[Кучера, Михаил Петрович|М. П. Кучера]], [[Куза, Андрей Васильевич|А. В. Куза]] и др|ссылка=|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1975|страницы=|страниц=304|тираж=7500}}
* {{Китап|автор=[[Плетнёва, Светлана Александровна|Плетнёва С. А.]]|часть=Половцы|ссылка часть=|заглавие=Исчезнувшие народы: Сборник статей (по материалам журнала «[[Природа (журнал)|Природа]]»)|ссылка=|ответственный=Сост. канд. филос. наук [[Неретина, Светлана Сергеевна|С. С. Неретина]]; Под ред. д-ра ист. наук [[Пучков, Павел Иванович|П. И. Пучкова]]; Худож. оформл. Е. Л. Гольдина|издание=|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1988|страницы=21—33|страниц=176|isbn=5-02-023568-7|тираж=25 000|ref=}}
* {{Китап|автор=[[Плетнёва, Светлана Александровна|Плетнёва С. А.]]|заглавие=Половцы|ответственный=Отв. ред. акад. [[Рыбаков, Борис Александрович|Б. А. Рыбаков]]|ссылка=http://libarch.nmu.org.ua/bitstream/handle/GenofondUA/47965/5ef08356d2f019fc526bfa53cb46e74d.pdf|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1990|страниц=208|серия=[[Страницы истории нашей Родины]]|isbn=5-02-009542-7|тираж=25000}}
* {{Китап|автор=[[Рыбаков, Борис Александрович|Рыбаков Б. А.]]|заглавие=Первые века русской истории|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1964|страницы=|страниц=240|серия=|тираж=|ref=}}
* {{Китап|автор=[[Рыбаков, Борис Александрович|Рыбаков Б. А.]]|заглавие=«Слово о полку Игореве» и его современники|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1971|страницы=|страниц=296|серия=|тираж=25000|ref=}}
* {{Китап|автор=[[Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич|Фёдоров-Давыдов Г. А.]]|заглавие=Курганы, идолы, монеты|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1968|страниц=152, [32]|серия=[[Научно-популярная серия АН СССР|Научно-популярная серия]]|тираж=40000|ref=}}
* {{Китап|автор=[[Кляшторный, Сергей Григорьевич|Кляшторный С. Г.]], [[Савинов, Дмитрий Глебович|Савинов Д. Г.]]|заглавие=Степные империи древней Евразии|ссылка=http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005.htm|ответственный=|издание=|место=СПб.|издательство=Филологический факультет СПбГУ|год=2005|страницы=|страниц=346|серия=|isbn=5-8465-0246-6|тираж=|ref=}}
* {{Китап|автор=[[Никитин, Андрей Леонидович|Никитин А. Л.]]|часть=Ковуи, каепичи и турпеи (О некоторых «тюркских этнонимах» Ипатьевской летописи)|ссылка часть=http://library.narod.ru/saga/osnova304.htm|заглавие=Основания русской истории: Мифологемы и факты|ссылка=|ответственный=А. Л. Никитин|издание=|место=М.|издательство=Аграф|год=2001|страницы=|страниц=768|серия=|isbn=5-7784-0041-1|тираж=2500|ref=}}
* ''Павлов П., Владимиров Г.'' Златната Орда и българите. София, 2009.
* {{Китап|автор=[[Селезнёв, Юрий Васильевич|Селезнёв Ю. В.]]|заглавие=Элита Половецкой степи|ссылка=|викитека=|ответственный=Рец.: М. Д. Карпачёв, А. В. Перепелицын, О. В. Скобелкин|место=Воронеж|издательство=ИПЦ «Научная книга»|год=2019|страниц=188|isbn=978-5-4446-1291-0|тираж=500|ref=}}
* ''Стоянов В.'' Куманология. Историографски ескизи. Т. 1-2. София: БАН Марин Дринов, 2009.
* Vásáry, I. Turks, Tatars and Russians in the 13th-16th Centuries. Aldershot, 2007 (Variorum Collected Studies Series: CS884).
* ''Шаниязов К.'' К этнической истории узбекского народа. Т., 1974.
* ''Ахинжанов С. М.'' [http://manefon.org/show.php?t=3&txt=6 Кипчаки в X—XIII вв. Историографический обзор]
* ''Гагин И. А.'' [http://i-gagin.ru/content_art-4.html Рязань и половцы]
* ''Гумилёв Л. Н.'' [http://gumilevica.kulichki.net/ARGS/index.html Древняя Русь и Великая Степь]; [http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article103.htm Древняя Русь и Кипчакская Степь в 945—1225 гг.]
* ''Тажутов А.'' [http://www.arba.ru/article/634 Кипчакская стезя]
* ''Ундасынов И. Н.'' [http://www.arba.ru/article/288 Половцы. Кто они]
* [http://www.eurasica.ru/articles/kypchak/ Р. А. Абдуманапов. Происхождение кыпчаков]
{{Refend}}
== Һылтанмалар ==
* {{БРЭ|Половецкие набеги}}
* Дамье В. В. [http://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/KIPCHAKI.html Кипчаки] // Кругосвет
* [http://feb-web.ru/feb/slovenc/es/es4/es4-1461.htm Половцы] // Энциклопедия «Слова о полку Игореве»
* [http://tataroved.ru/obrazovanie/textbooks/2/6/ Дешт-и-Кипчак]
* [https://web.archive.org/web/20130625155330/http://granik.org/1917/1/12 Половці. Омелян Пріцак]
* [http://www.qypchaq.unesco.kz/Main-Ru.htm Кыпчакские рукописи]{{ref-ru}}{{ref-en}}
* [http://old-rus.narod.ru/02.html Повесть временных лет]
* [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Zolotoord/XIV/1300-1320/Codex_cumanicus/index.phtml?id=3018 Codex Cumanicus], Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV вв. — {{М.}}: Лигалорбис, 2005.
* [https://www.academia.edu/40013667/ История башкирских родов. Т.34: Кыпчак. Ч.1]
[[Категория:Рәсәйҙең юҡ булған халыҡтары]]
[[Категория:Төрки халыҡтар]]
[[Категория:Үзбәкстан тарихы]]
[[Категория:Ҡаҙағстан тарихы]]
[[Категория:Татарстан тарихы]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]
| |||