Википедия

Ҡыпсаҡ теле: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Тамғалар: Кире алынған
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Тамғалар: Ҡулдан кире ҡайтарыу
4 юл:
IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.
 
Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, [[Уғыҙ телдәре|уғыҙ]] йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән {{comment[[Бәшнәктәр|'''бәшнәктәр'''|печенеги}}бәшнәктәрҙе]], тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, [[Хазарҙар|хазарҙарҙы]] һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм {{comment|йота| ассимиляция}}
 
Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан {{comment|'''половцы ҡыпсаҡтар'''|половцы}} исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә '''половецкий ҡыпсаҡ''' теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм [[Алтын Урҙа]] халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы "Куманикус кодексы"нда сағылған.
 
Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, [[Кавказ]]дан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының [[Мысыр]] [[мәмлүктәр]]<nowiki/>е теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.
18 юл:
Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ''ау'' дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (''тау'' — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: ''тоо'', көньяҡ алтайса: ''туу'', диалекттарҙа ''тоу'').
 
Артабанғы быуаттарҙаБыл хронологик эҙмә-эҙлеклелек менән волга буйы ареалы Артабанғы быуаттарҙа көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала<ref>https://tfmarket.ru/zdorove/znachenie-kypchakskii-yazyk-v-sovremennom-tolkovom-slovare-bse.html Ҡыпсаҡ тел төркөмдәрен сағыштырыу</ref>.▼
Фонетик структураһында ҡыпсаҡ теле тас/таш - 'камень' тибындағы һүҙҙәрҙә с/ш тап килеүенең үҙгәреүсәнлеге менән, һүҙ башында ж/ж урынына башлыса 'й' ҡулланыу менән ҡылыҡһырлана. Грамматик төҙөлөшөндә — -ур/-р и -ар/-эр менән исем ҡылымдар причастие формаларын параллель ҡулланыу менән, -у-/- и формалары урынына vмак. /-мэк хәрәкәт исемдәренең әүҙемләшеүе, шулай уҡ уғыҙ лексикаһы күпмелер урын алған<ref>https://slovar.cc/enc/bse/2010403.html Ҙур совет энциклопедияһы Ҡыпсаҡ теле</ref>.
К. я. в фонетической структуре характеризуется неустойчивостью соответствий с/ш в словах типа тас/таш - 'камень', преимущественным употреблением 'й' в начале слова вместо ж/ж. в других языках, в грамматическом строе - параллельным употреблением форм причастия на -ур/-р и -ар/-эр, активизацией имён действия на vмак. /-мэк вместо формы на -у-/- и др., а также наличием огузской лексики. Сведения о языке куманов, или половцев домонгольской эпохи (11-1-я половина 13 вв.), даёт Мәхмәүт Ҡашғари
 
Более значительные памятники К. я. относятся к послемонгольской эпохе (2-я половина 13-16 вв.). Крупнейший памятник К. я. - латино-персидский-куманский словарь конца 13 в. 'Codex Cumanicus' (издан Т. Клапротом в 1828).
Монгол осорона тиклемге ҡомандар йәки ҡыпсаҡ теле тураһында мәғлүмәтте (XI-XIII ,/ 1-ct zhns8s), Мәхмәүт Ҡашғари ''Төрки һөйләштәре һүҙлеге''ндә табып була.
 
▲Артабанғы быуаттарҙа хронологик эҙмә-эҙлеклелек менән көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала<ref>https://tfmarket.ru/zdorove/znachenie-kypchakskii-yazyk-v-sovremennom-tolkovom-slovare-bse.html Ҡыпсаҡ тел төркөмдәрен сағыштырыу</ref>.
 
Ҡыпсаҡ теленең монгол осоронан һуңғыраҡ ҡомартҡыларына (XIII 2-се яртыһы — XVI б.) XIII б. аҙағында донъя күргән Латин-фарсы-ҡоман һүҙлеге 'Codex Cumanicus' (Т. Клапрот тарафынан 1828 й. баҫтырылған)<ref>https://rustgrove.ru/znachenie-kypchakskii-yazyk-v-sovremennom-tolkovom-slovare-bse-kypchakskie/ ''Кодекс Куманикус'' китабы</ref>.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ҡыпсаҡ_теле» битенән алынған