Википедия

Ҡыпсаҡ теле: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
"Кыпчакский язык" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
'''Ҡыпсаҡ теле'''  — VIII—IX быуаттарҙа ҡимаҡтар менән бергә [[Иртыш|Иртыштың]] үрге ағымында һәм [[Алтай тауҙары|Алтайҙа]]<ref>{{Китап|автор=Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г.|заглавие=Степные империи древней Евразии|место=СПб.|издательство=Филологический факультет СПбГУ|год=2005|isbn=5-8465-0246-6}}</ref> йәшәгән ҡыпсаҡтарҙың хәҙер үле [[Төрки телдәр|төрки]] теле.
 
IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.
 
Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, [[Уғыҙ телдәре|уғыҙ]] йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән [[Бәшнәктәр|бәшнәктәрҙе]], тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, [[Хазарҙар|хазарҙарҙы]] һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция
 
Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан '''половцы ҡыпсаҡтар''' исеме аҫтында, ә византия һәм европаға  — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә '''половецкий ҡыпсаҡ''' теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм [[Алтын Урҙа]] халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы «"Куманикус кодексы»"нда сағылған.
 
Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, [[Кавказ|Кавказдан]]дан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының [[Мысыр]] [[мәмлүктәр]]<nowiki/>е теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.
 
XIII быуаттан башлап, ҡыпсаҡ теленең төрлө һөйләштәре [[Алтын Урҙа|Алтын Урҙала]]ла (әммә яҙма тел ролен көньяҡтараҡ барлыҡҡа килгән һөйләштәр,  — хорезм-төрки һәм һуңғараҡ [[Сығатай теле|сығатай]])телдәре уйнаған) аралашыуҙа ҡулланылған йәнле һөйләү теле булып тора.
 
Ҡыпсаҡ теле [[Ҡыпсаҡ телдәре|ҡыпсаҡ телдәре төркөмө]] нигеҙенә ([[Ҡырым татарҙары теле|башҡорт ҡырым татар]], [[Ҡараим теле|ҡараим]], [[Ҡырымшаҡ теле|ҡырымшаҡ]], [[Ҡарасай-балҡар теле|ҡарасай-балҡар]], [[Ҡумыҡ теле|ҡумыҡ]], [[Нуғай теле|нуғай]], [[Ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[Ҡарағалпаҡ теле|ҡарағалпаҡ]], [[Татар теле|татар]], [[Сыбыр теле|сыбыр]])<ref>{{Мәҡәлә|автор=Баскаков Н. А.|заглавие=К вопросу о классификации тюркских языков|ссылка=http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-52.htm|издание=Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка|тип=|место=М.|год=1952|выпуск=2|том=XI|страницы=121—134}}</ref> ятҡан.
 
Ҡайһы бер тел белгестәре  [кем?<sup class="" style="white-space: nowrap">&#x5D;</sup> иртә ҡыпсаҡ теленең ике— көнсығыш һәм көнбайыш тармаҡҡа тарҡалыуын күрһәткән. Ҡыпсаҡ һәм боронғо ҡырғыҙ (йәнәсәй-телдәренең үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә [[:ru:Киргизско-кыпчакские_языкикыпчакские языки|көнсығыш ҡыпсаҡ телмәр тибы]] формалаша башлай. Хронологик эҙмә-эҙлеклек менән көнсығыш ҡыпсаҡ теле [[Көньяҡ алтай теле|көньяҡ алтай]] (XI — XIVXI—XIV быуаттар), фирғәнә-ҡыпсаҡ һәм [[Ҡырғыҙ теле|ҡырғыҙ телдәренә]] (XV быуаттан)  тарҡала.
[[Категория:Википедия:Статьи, требующие конкретизации]]
Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ''ау'' дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (''тау''  — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: ''тоо'', көньяҡ алтайса: ''туу'', диалекттарҙа ''тоу'').
 
Был хронологик эҙмә-волга буйы ареалы Артабанғы быуаттарҙа көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI — XIIIXI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV — XVIXIV—XVI бб.)  тарҡала.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
 
* Половецкий язык
* Армяно-кыпчакский язык
36 юл:
* {{Китап|автор=Тенишев Э. Р.|часть=Тюркоязычных древних памятников языки|заглавие=Языки мира: Тюркские языки|место=М.|издательство=Институт языкознания РАН|год=1996|страницы=35—47|серия=Языки Евразии|isbn=5-655-01214-6|ref=Тенишев}}
* {{Китап|заглавие=Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции|ответственный=Тенишев Э. Р.|место=М.|издательство=Наука|год=2002|страницы=216—338, 736—737|ref=СИГТЯ}}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|заглавие=Кыпчакские языки|место=Алма-Ата|издательство=Наука|год=1987|ссылка=http://old.unesco.kz/qypchaq/Qypchaq_Languages_Rus.htm}}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|часть=Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков|ссылка часть=http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm|заглавие=Кыпчакское письменное наследие|том=II|место=Алматы|издательство=Дешт-и-Кыпчак, Баур|год=2004|страниц=60|ref=Гаркавец}}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|заглавие=Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков|ссылка часть=http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm|место=Москва|издательство=Русская деревня|год=2006|страниц=88|ref=Гаркавец}}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|часть=Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков|ссылка часть=http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm|заглавие=Кыпчакское письменное наследие|том=II|место=Алматы|издательство=КАСЕАН; Баур|год=2007|страницы=63—120|ref=Гаркавец}}
* {{книга|заглавие=Codex Cumanicus|ссылка=https://archive.org/details/codexcumanicusbi00kuunuoft|ответственный= Kuun, Géza|место=Budapest|год=1880}}
{{Тюркские языки}}
{{lang-stub}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Ҡыпсаҡтар]]
[[Категория:Ҡыпсаҡ телдәре]]
[[Категория:Урта быуаттар телдәре]]
[[Категория:Төрки телдәр]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ҡыпсаҡ_теле» битенән алынған