«Берлинды алған өсөн» миҙалы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up using AWB
7 юл:
 
== Тарихи контекст ==
1945 йылдың 16 апрелендә Берлин операцияһы башлана, ул, тарихсылар баһаһы буйынса, [[Икенсе донъя һуғышы|Икенсе донъя һуғышының]]ның иң эре һәм мөһим операцияһы була {{Sfn|Военный энциклопедический словарь|2002|с=148}}{{Sfn|Изотова, Царёва|2008|с=274}}{{Sfn|Дуров|1993|с=119}}. Советтар Союзы Маршалы [[Жуков Георгий Константинович|Г. Г. Жуков]] яҙып ҡалдырған: «Буласаҡ Берлин өсөн алыш бер нәмә менән сағыштырырлыҡ булмаған үҙенсәлекле операция булды. Фронт ғәскәрҙәренә [[Одер|Одерҙан]]ҙан уҡ башлап һәм бик ныҡ нығытылған [[Берлин|Берлинға]]ға тиклем ҡеүәтле оборона рубеждарының тотош эшелонланған зонаһын бәреп үтергә кәрәк ине. Берлин килеп ингән ерҙәрҙә немец-фашист ғәскәрҙәре төркөмөн тар-мар итергә һәм фашистик Германияның дошман үлемесле көрәш алып барасаҡ баш ҡалаһын алырға кәрәк ине»{{Sfn|Изотова, Царёва|2008|с=274—275}}.
 
Операцияға 1-се Белорус, 2-се Белорус һәм [[1-се Украин фронты|1-се Украин]] фронттары, шулай уҡ 18-се һауа армияһы , Днепр хәрби флотилияһы һәм Балтика флотының өлөшләтә көстәре йәлеп ителә {{Sfn|Военный энциклопедический словарь|2002|с=148}}. берлин ҡалаһын ингән ерҙәрҙә ҡеүәтле немец оборона ҡоролмалары урынлашҡан. Берлин юлындағы Зеелов бейеклектәре өсөн совет ғәскәрҙәре айырыуса ҡаты алыштар алып бара, бейеклектәр 1945 йылдың 18 апрелендә яулап алына{{Sfn|Военный энциклопедический словарь|2002|с=148}}{{Sfn|Изотова, Царёва|2008|с=275}}.
15 юл:
== Тарихы ==
[[Файл:RUSMARKA-1947.jpg|мини|221x221пкс|2015 йылғы Рәсәй почта маркаһы]]
[[Файл:Capture_of_Berlin_REVERSE.jpg|слева|мини|229x229пкс|Миҙалдың реверсы ]]
1945 йылдың 19 апрелендә Ҡыҙыл армияһы тылы начальнигы генерал А. В. Хрулев, Төп интендант идаралығының техник комитетына СССР-ҙан ситтә ятҡан ҡалаларҙы азат иткән һәм алған өсөн миҙалдар проекттарын эшләргә задание бирә{{Sfn|Дуров|1993}}<ref name="аиф статья">{{Cite web|url=http://www.aif.ru/society/history/dlya_teh_kto_postavil_tochku_istoriya_medali_za_vzyatie_berlina|title=Для тех, кто поставил точку. История медали «За взятие Берлина»|author=Сидорчик А.|date=2014-06-09|publisher=[[Аргументы и факты]]|accessdate=2017-10-21|lang=}}</ref>.
 
«Берлинды алған өсөн» миҙалының тәүге эскиздары 1945 йылдың 24 апрелендә үк, Германия баш ҡалаһы өсөн алыштар ҡыҙыу барған саҡта, тәҡдим ителә. Дөйөм алғанда, конкурсҡа 116 эскиз тәҡдим ителә.
3 майҙа Техник комитеты граверы В. Н. Андрианов тҡдим ителгән проекттарҙың иң яҡшыларының тәүге өлгөләрен металда эшләй башлай{{Sfn|Дуров|1993}}<ref name="аиф статья">{{Cite web|url=http://www.aif.ru/society/history/dlya_teh_kto_postavil_tochku_istoriya_medali_za_vzyatie_berlina|title=Для тех, кто поставил точку. История медали «За взятие Берлина»|author=Сидорчик А.|date=2014-06-09|publisher=[[Аргументы и факты]]|accessdate=2017-10-21|lang=}}</ref>. Тарихсы -фалерист В. А. Дуров билдәләүенсә, бик оҙаҡ миҙалдарҙың исемдәре буйынса бәхәстәр бара. «Әммә һөҙөмтәлә славян баш ҡалаларының Гитлер иҙеүенән ҡотолоу хөрмәтенә миҙалдарҙа — „За освобождение“, ә башҡа миҙалдарҙа — „За взятие“» тип яҙыла тигән дөйөм һығымтаға килдек, — тип яҙа тикшеренеүсе{{Sfn|Дуров|1993}}.
 
«Бөйөк еңеү менән илһамланған рәссамдар үҙҙәренең рәсемдәрендәгителризмдың таянысы булған Берлинды алыу әһәмиәтен мөмкин тиклем сағыуыраҡ күрәһетргә тырышалар инең», — тип яҙа В. А. Дуров{{Sfn|Дуров|1993|c=122}}. Мәҫәлән, рәссам Е. А. Романов үҙенең эскиздарында элементарҙың береһе итеп «Еңеү» орденын ала{{Sfn|Дуров|1993|c=122}}. Бер нисә совнт ордендарҙы һәм миҙалдарҙы булдырыуҙа ҡатнашҡан А. И. Кузнецов бер нисә вариант тәҡдим итә. «Проекттарҙың береһендә свастиканы боҙоусы совет һалдатын һүрәтләй, икенсеһендә ашизмға ҡаршы берлектәге көрәштә хәрби хеҙмәттәшлек билдәһе — өс союздаш флагы— уртала совет флагы, ике яҡтан АҠШ һәм Бөйөк Британия флагтары. Аҫтараҡ Гитлер Германияһы баш ҡалаһының капитуляция символы булараҡ арҡыс-торҡос рәүештә асҡыстар урынлаштырылған», — тип Дуров Кузнецовтың эскиздары тасуирлай{{Sfn|Дуров|1993|c=122}}. Рәссам Киселев Бранденбург ҡапҡалары фонында елберләгән байраҡтар менән үтеп барыусы танкыларҙы һүрәтләгән проекты тәҡдим итә{{Sfn|Дуров|1993|c=122}}.
25 юл:
Һуңғы вариант булараҡ рәссам А. И. кузнецовтың эскиздарының береһе алына. Проектта Д"За взятие Берлина" һүҙҙәре һәм ҡаланың ҡолатылыу датаһы ғына була{{Sfn|Дуров|1993|c=122}}.
 
Президиумы указы [[СССР Юғары Советы]] Президиумының 1945 йылдың 9 июнендәге указына ярашлы «Берлинды алған өсөн» миҙал «БудапештыБудапештты алған өсөн», «Кёнигсбергты алған өсөн», «Венаны алған өсөн» миҙалдары менән бер рәттән булдырыла. Документ «[[СССР Юғары Советы]]ның ведомостәре» аҙналыҡ баҫмаһында баҫтырыла (34-се һан, 1945 йыл)<ref name="викитека1">{{Источник в Викитеке|ссылка=Указ Президиума ВС СССР от 9.06.1945 об учреждении медалей „За взятие ...“|текст_ссылки=Указ Президиума Верховного Совета СССР от 9 июня 1945 года «Об учреждении медалей „За взятие Будапешта“, „За взятие Кёнигсберга“, „За взятие Вены“ и „За взятие Берлина“»|текст=}}</ref>.
 
== Миҙал тураһындағы Положение ==
«Берлинды алған өсөн» миҙалы менән туранан-тура Берлинды штурмлауҙа һәм алыуҙа ҡатнашҡан [[Ҡыҙыл Армия]], [[СССР-ҙың Хәрби-Диңгеҙ флоты|Хәрби-Диңгеҙ флоты]] хәрбиҙәре һәм НКВД ғәскәрҙәре, шулай уҡ ҡаланы алған саҡта хәрби операцияларҙың етәкселәре һәм ойоштороусылары бүләкләнә. Миҙал [[СССР Юғары Советы]] Президиумы исеменән частар командирҙары һәм хәрби-дауалау учреждениеларының начальниктары Берлинды алғанда ҡатнашыуын раҫлаған документтар нигеҙендә башҡарыла<ref name="викитека1">{{Источник в Викитеке|ссылка=Указ Президиума ВС СССР от 9.06.1945 об учреждении медалей „За взятие ...“|текст_ссылки=Указ Президиума Верховного Совета СССР от 9 июня 1945 года «Об учреждении медалей „За взятие Будапешта“, „За взятие Кёнигсберга“, „За взятие Вены“ и „За взятие Берлина“»|текст=}}</ref>{{Sfn|Царёва|2010|с=65—66}}.
 
Миҙал Ҡыҙыл Армия һәм Хәрби-Диңгеҙ флоты частарындағы яугирҙарға ғәскәри частар командирҙары тарафынан; ә армия һәм флот составы исемлегенән төшөрөлгән кешеләргә бүләкләнеүселәрҙең йәшәү урыны буйынса өлкә, ҡала һәм район хәрби комиссарҙары тарафынан.
 
<ref name="викитека1"/>.
<ref name="викитека1">{{Источник в Викитеке|ссылка=Указ Президиума ВС СССР от 9.06.1945 об учреждении медалей „За взятие ...“|текст_ссылки=Указ Президиума Верховного Совета СССР от 9 июня 1945 года «Об учреждении медалей „За взятие Будапешта“, „За взятие Кёнигсберга“, „За взятие Вены“ и „За взятие Берлина“»|текст=}}</ref>.
 
«Берлинды алғанн өсөн» миҙалы күкрәктең һул яғында йөрөтөлә һәм башҡа СССР ордендары һәм миҙалдары булған осраҡта [[«Венаны алған өсөн» миҙалынан]] һуң урынлаштырыла.<ref name="викитека1">{{Источник в Викитеке|ссылка=Указ Президиума ВС СССР от 9.06.1945 об учреждении медалей „За взятие ...“|текст_ссылки=Указ Президиума Верховного Совета СССР от 9 июня 1945 года «Об учреждении медалей „За взятие Будапешта“, „За взятие Кёнигсберга“, „За взятие Вены“ и „За взятие Берлина“»|текст=}}</ref>.
 
== Тасуирламаһы ==
«Берлинды алған өсөн» миҙалы баҡыр иретмәһенән эшләнә. Диаметры — 32 мм, теүәл түңәрәк формала{{Sfn|Царёва|2010|с=65—66}},<ref name="викитека1">{{Источник в Викитеке|ссылка=Указ Президиума ВС СССР от 9.06.1945 об учреждении медалей „За взятие ...“|текст_ссылки=Указ Президиума Верховного Совета СССР от 9 июня 1945 года «Об учреждении медалей „За взятие Будапешта“, „За взятие Кёнигсберга“, „За взятие Вены“ и „За взятие Берлина“»|текст=}}</ref>.
 
Миҙалдағы бөтә яҙыуҙар һәм һүрәттәр ҡабарынҡы итеп эшләнгән. Миҙалдың аверсы, уртаһында ''«За взятие Берлина» яҙыуы'', уның өҫтөндә — биш осло йондоҙ, аҫта [[имән]] япраҡтарынан үтрелгән яртылаш таж. Миҙал ситтәре түңәрәк буйлап ҡаймаланған. Миҙалдың реверсында Берлинды алған көнө датаһы — ''«2 мая 1945 года» -'' соҡоп яҙылған. Дата аҫтында — биш осло йондоҙ<ref name="викитека1">{{Источник в Викитеке|ссылка=Указ Президиума ВС СССР от 9.06.1945 об учреждении медалей „За взятие ...“|текст_ссылки=Указ Президиума Верховного Совета СССР от 9 июня 1945 года «Об учреждении медалей „За взятие Будапешта“, „За взятие Кёнигсберга“, „За взятие Вены“ и „За взятие Берлина“»|текст=}}</ref>{{Sfn|Царёва|2010|с=94}}.
 
Миҙал элмәк һәм дүңгәләк ярҙамында биш мөйөшлө ҡалыпҡа тоташтырылған. Ҡалып 24 мм киңлегендәге ебәк муар таҫма менән уратылған, таҫманың төҫө ҡыҙыл, утаҫма уртаһынан биш буй үтә: өс ҡара һәм ике ҡыҙғылт-һары (Гвардия таҫмаһы). Ситтәге ҡара буйҙар тар ғына ҡыҙғылт-һары төҫтәге буйҙар менән ҡаймаланған<ref name="викитека1">{{Источник в Викитеке|ссылка=Указ Президиума ВС СССР от 9.06.1945 об учреждении медалей „За взятие ...“|текст_ссылки=Указ Президиума Верховного Совета СССР от 9 июня 1945 года «Об учреждении медалей „За взятие Будапешта“, „За взятие Кёнигсберга“, „За взятие Вены“ и „За взятие Берлина“»|текст=}}</ref>{{Sfn|Царёва|2010|с=94}}.
 
== Бүләкләүҙәр ==
[[Файл:2014-01-18._Музей_истории_города_Краматорска_047.jpg|мини| «Берлинды алған өсөн» миҙалына танытма, Краматорск тарихи музейында һаҡлана.]]
Төрлө сығанаҡтарға ярашлы, "Берлинды алған өсөн миҙал менән яҡынса 1 100 000кеше йәки бүләкләнгән; тикшеренеүсе Д. А. Тарас 1 000 090 кеше миҙалға лайыҡ булған, тип һанай{{Sfn|Тарас|2002}}. Миҙал менән бүләкләнеүсе хәрбиҙәр араһында — Советтар Союзы Маршалдары Г. К. Жуков<ref name="wh">{{Warheroes|author=|name=Жуков Георгий Константинович|id=1612|accessdate=2017-10-22}}</ref> һәм И. С. Конев<ref name="wh2">{{Warheroes|author=|name=Конев Иван Степанович|id=698|accessdate=2017-10-22}}</ref>.
 
"Берлинды алған өсөн миҙалының күпселек өлөшө Бөйөк Ватан һуғышы тамамланыуҙан һуң тәүге өс йылында тапшырыла. Награданы туранан-тура хәрби часта алыу мөмкинлеге булмаған осраҡта, хәрбиҙәр демобилизация ваҡытында кәрәкле справка алалар, уның нигеҙендә йәшәү урыны буйынса хәрби комиссариатта уларға миҙал бирелә<ref name="аиф статья">{{Cite web|url=http://www.aif.ru/society/history/dlya_teh_kto_postavil_tochku_istoriya_medali_za_vzyatie_berlina|title=Для тех, кто поставил точку. История медали «За взятие Берлина»|author=Сидорчик А.|date=2014-06-09|publisher=[[Аргументы и факты]]|accessdate=2017-10-21|lang=}}</ref>.
 
1951 йылға тиклем бүләкләнеүсенең вафатынан һуң миҙал һәм уның танытмаһы дәүләткә ҡайтарыла. 1951 йылдың 5 февралендәге СССР Юғары Советы Президиумы Указына ярашлы, «Берлинды алған өсөн» миҙалы һәм уның танытмаһы һаҡлау өсөн бүләләнеүсенең ғаиләһендә ҡалдырыла.
 
«Аргументы и факты» гәзите журналисты Андрей Сидорчик, һуғыштан һуңғы ваҡытта «элекке һалдат һәм офицерҙарҙан ике мең тирәһенә», миҙалды бик һуң тапшырыу тураһында яҙып сыға. Оборона минстрлығы белгестәре награданы алмаған кешеләрҙе эҙләүен дауам итте. 2003 йылда Әрмәнстандағы Рәсәй илселеге Ереванда йәшәүсе Анатолий Зеленцовҡа «Берлинды алған өсөн» миҙалын тапшырыу тантанаһын үткәрҙе. РККА старшинаһы зеленцов Берлинды штурмлауҙа ҡатнаша, әммә яуҙа яралана һәм госпиталгә ебәрелә<ref name="аиф статья">{{Cite web|url=http://www.aif.ru/society/history/dlya_teh_kto_postavil_tochku_istoriya_medali_za_vzyatie_berlina|title=Для тех, кто поставил точку. История медали «За взятие Берлина»|author=Сидорчик А.|date=2014-06-09|publisher=[[Аргументы и факты]]|accessdate=2017-10-21|lang=}}</ref>.
 
== Геральдик йоғонтоһо ==
65 юл:
* {{Китап|автор=Тарас Д.|заглавие=Боевые награды СССР и Германии Второй Мировой Войны|ответственный=Д. Тарас|место=|издательство={{М.}}: АСТ, {{Мн.}}: Харвест|год=2002|страницы=|страниц=144|isbn=5-17-011487-7 (АСТ)|серия=|ref=Тарас}}
* {{Китап|автор=Царёва Т. Б.|заглавие=Все награды Второй мировой войны. Ордена, медали и нагрудные знаки|ответственный=Т. Б. Царёва|место=Ростов н/Д|издательство=Вадис|год=2010|страницы=|страниц=480|isbn=978-5-9567-0859-0|серия=Историческая библиотека|ref=Царёва}}
 
[[Категория:Хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашҡан өсөн СССР миҙалдары]]
[[Категория:«Берлинды алған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]