Википедия

Тыуған көн: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
13 юл:
 
=== Боронғо Яҡын Көнсығыш ===
Тыуған көндө байрам итеү тураһында иң боронғо шаһитлыҡтар беҙҙең эраға тиклем 3000 йыл тирәләренә [[Боронғо Мысыр|боронғо Мысырҙағы]] [[Фирғәүен|фирғәүендәргәфирғәүен]]дәренә ҡарай, әммә, ҡайһы бер тарихсылар билдәләүенсә, нәҡ тыуған көн билдәләнеүе тураһындағы дәлилдәр (вариҫ тыуыу ваҡиғаһын йә тәхеткә ултырған көндө йыл да билдәләүҙән айырмалы), хатта фирғәүендәрҙең аныҡ ҡына тыуған көнө яҙмалары беҙҙең эраға тиклем VII быуатҡа, хатта эллинизмға тиклемге ваҡытҡаса табылғаны юҡ. Тыуған көндө байрам итеү тураһында тәүге мәғлүмәт Клеопатра II (беҙҙең эраға тиклем II быуат) идараһы осорона ҡарай. Батшаның тыуған көнөн билдәләү йолаһы [[Ассирия]]ла ла була. Тыуған көн табын ойоштороп, аҡһөйәктәр, шулай уҡ ҡолдар һәм хеҙмәтселәр ҡатнашлығында үткән; йыш ҡына тыуған көн байрамы хөрмәтенә төрмә тотҡондарын иреккә сығарғандар<ref name="nkj">{{публикация|статья|автор=Ю. Фролов.|заглавие=Кто и когда придумал отмечать день рождения?|издание=[[Наука и жизнь]]|тип=журнал|год=2008|номер=11|страницы=|ссылка=https://www.nkj.ru/archive/articles/14921/}}</ref>.
 
Беҙҙең эраға тиклем XXIV быуатта [[Шумер]] энсийы Лугальанда һарайында тыуған көн тураһында аныҡ яҙмалар һәм уның уңайынан ҡорбан салып байрамдар ойоштороу тураһында яҙмалар табылған. Бәлки, был тыуған көн билдәләү тураһында тәүге дөрөҫлөккә тап килгән дәлилдәрҙер. Шул уҡ ваҡытта шумерҙар һәм бабилдарҙа кәм тигәндә беҙҙең эраға тиклем VIII, хатта VI быуатҡа тиклем тыуыу датаһы ла, хатта кешеләрҙең, батырҙарҙың һәм батырҙарҙың йәше лә яҙылмаған<ref name="emelyanov">{{публикация|статья|автор=[[Емельянов, Владимир Владимирович (востоковед)|В.В. Емельянов]]|заглавие=FIRST ACCOUNT OF A BIRTHDAY IN HUMAN HISTORY|издание=Вестник СПбГУ. Востоковедение и африканистика|год=2017|номер=3|том=9|страницы=281—294|ссылка=http://vestnik.spbu.ru/html17/s13/s13v3/05.pdf|язык=en}}</ref>.
 
 
Тыуған көндөң аныҡ датаһына ҡыҙыҡһыныу беҙҙең эраға тиклем V быуатта фарсылар баҫып алған бабилдар араһында йондоҙнамәләрҙең популяр булып китеүенә бәйле тыуа. [[Әһәмәниҙәр дәүләте]] фарсылары араһында тыуған көн билдәләү ҡабул ителгән булған ([[Геродот]] һәм [[Платон]] яҙмаларынан күренеүенсә). Тыуған көндө мәжлес үткәреп, хатта үткәреүсегә бүләктәр биреп билдәләү башҡа көнсығыш халыҡтарында ла булған<ref name="emelyanov">{{Публикация|статья}}</ref><ref name="ЕЭБЕ">{{ВТ-ЕЭБЕ|День рождения}}</ref>.
 
=== Боронғо Греция һәм Боронғо Рим ===
29 юл:
=== Урта быуаттар ===
XII быуатҡа, тыуымды һәм һыуға сумырыу йолаһы үтеүҙе мәхәллә кенәгәһендә теркәүгә бәйле, ғаиләләләрҙә тыуған көн байрам итеү традицияһы яңыра.
XIII быуатта немец крәҫтиәндәре теләк теләп, шәмде өрөп һүндереү йолаһы индерелә. Шәмдәр һаны тыуған көн үткәреүсенең йәше һанына тура килә<ref name="nkj">{{Публикация|статья}}</ref>.
 
[[Ҡытай тарихы|Боронғо Ҡытайҙа,]], уға күрше халыҡтарҙағы (тибеттар, монголдар, корейҙар, япондар) кеүек үк, йәште тыуған көндән түгел, ә [[яңы йыл]]дан һанау ҡабул ителгән булған<ref>{{Китапкнига|автор=Р. Ш. Джарылгасинова, М. В. Крюков|заглавие=Календарные обычаи и обряды народов Восточной Азии|год=1985|страницы=225—226}}</ref>.
 
=== Ҡытай ===
Тыуған көндө билдәләү Ҡытайҙа буддизмда Будда тыуған көндө билдәләү йоғонтоһо аҫтында ингән булһа кәрәк. Әгәр 644 йылда император Тай-цзун яңы ғәҙәткә һәм был көндө бик ныҡ күңәл асыуға ризаһыҙлыҡ белдерһә, VIII быуатта императорҙар тыуған көндәре уңайынан күп кеше ҙур мәжлестәр ойошторған. Чиновниктарға тыуған көнгә затлы бүләктәр биреү властың ризаһыҙлығын тыуҙырған һәм ХIII быуатта һөргөнгә ебәреү язаһы янау аҫтында тыйылған<ref>{{Китапкнига|автор=[[Крюков, Михаил Васильевич (историк)|М.В. Крюков]]|заглавие=Китайский этнос в средние века|год=1984|страницы=191}}</ref>.
 
=== Рәсәй ===
Революцияға тиклемге Рәсәйҙә, ғәҙәттә, тыуған көн түгел, ә именины (исем байрамы)<ref name="словарь педагога">[http://didacts.ru/dictionary/1010/word/den-rozhdenija День рождения] // Основы духовной культуры (энциклопедический словарь педагога).</ref> үткәргәндәр, тик бөтә ерҙә лә түгел<ref>{{Китапкнига|автор=[[Бартенев, Пётр Иванович|П. Бартенев]]|заглавие=Осмнадцатый вѣк: Исторический сборник|том=4|год=1869|страницы=394|quote="Обычай этот далеко не общий" }}</ref>.
 
Шуға ҡарамаҫтан, айырым осраҡтарҙа тыуған көн байрам ителгән: ты булғануған көндыр Рәсәйҙә тәүҙә «батшалар» байрамы. Батшаларҙың тыуған көнөн байрам итеү Рәсәй батшаһы Федор Алексеевичтан башланған: 1676 йылда «Книги царских выходов» кенәгәһендә уның тыуған көнөндә сиркәү хеҙмәттәре тураһында билдәләр яһала башлай. Артабан батша ғаиләһе ағзаларының да тыуған көнөн билдәләй башлайҙар<ref>Байбосунова А. Т. [https://domashke.net/referati/referaty-po-kulture-i-iskusstvu/referat-svetskie-ezhegodnye-prazdniki-russkogo-dvora-ot-petra-do-ekateriny-velikoj Светские ежегодные праздники русского двора от Петра до Екатерины Великой] {{Wayback|url=https://domashke.net/referati/referaty-po-kulture-i-iskusstvu/referat-svetskie-ezhegodnye-prazdniki-russkogo-dvora-ot-petra-do-ekateriny-velikoj|date=20170105181422}} // Российский Государственный Профессионально-Педагогический Университет, реферат.</ref>. Тарихсы Алексей Доронин билдәләүенсә, [[Пётр I|Петр I]], тыуған көнөн бөйөк байрам тип һанамаһа ла, [[Санкт-Петербург|Петербургта]] булғанда уны билдәләй. Ваҡыт үтеү менән уның тыуған көнөндә тантаналар киңерәк һәм күләмлерәк була бара<ref name="Хватова">Яна Хватова. [http://www.spb.aif.ru/culture/person/kutezh_po-carski_kak_petr_i_prazdnoval_svoy_den_rozhdeniya Кутеж по-царски. Как Петр I праздновал свой день рождения] // SPB.AIF.RU, 9 июня 2015 г.</ref>.▼
 
▲Шуға ҡарамаҫтан, айырым осраҡтарҙа тыуған көн байрам ителгән: ты булғануған көндыр Рәсәйҙә тәүҙә «батшалар» байрамы. Батшаларҙың тыуған көнөн байрам итеү Рәсәй батшаһы Федор Алексеевичтан башланған: 1676 йылда «Книги царских выходов» кенәгәһендә уның тыуған көнөндә сиркәү хеҙмәттәре тураһында билдәләр яһала башлай. Артабан батша ғаиләһе ағзаларының да тыуған көнөн билдәләй башлайҙар<ref>Байбосунова А. Т. [https://domashke.net/referati/referaty-po-kulture-i-iskusstvu/referat-svetskie-ezhegodnye-prazdniki-russkogo-dvora-ot-petra-do-ekateriny-velikoj Светские ежегодные праздники русского двора от Петра до Екатерины Великой] {{Wayback|url=https://domashke.net/referati/referaty-po-kulture-i-iskusstvu/referat-svetskie-ezhegodnye-prazdniki-russkogo-dvora-ot-petra-do-ekateriny-velikoj |date=20170105181422 }} // Российский Государственный Профессионально-Педагогический Университет, реферат.</ref>. Тарихсы Алексей Доронин билдәләүенсә, [[Пётр I|Петр I]], тыуған көнөн бөйөк байрам тип һанамаһа ла, [[Санкт-Петербург|Петербургта]] булғанда уны билдәләй. Ваҡыт үтеү менән уның тыуған көнөндә тантаналар киңерәк һәм күләмлерәк була бара<ref name="Хватова">Яна Хватова. [http://www.spb.aif.ru/culture/person/kutezh_po-carski_kak_petr_i_prazdnoval_svoy_den_rozhdeniya Кутеж по-царски. Как Петр I праздновал свой день рождения] // SPB.AIF.RU, 9 июня 2015  г.</ref>.
 
Тыуған көн билдәләү йолаһы Рәсәйҙә XIX быуатта ғына (дворяндар, бай сауҙагәрҙәр) тарала башлай. Рәсәйҙә именины байрам итеү өҫтөн күрелә, хатта ҡайһы берәүҙәр тыуған көндө исем байрамына күсерәләр<ref name="гуманитарный">Именины // Российский гуманитарный энциклопедический словарь: В 3 т./Гл. ред. П. А. Клубков; Рук. проекта С. И. Богданов. — М.; СПб.: ВЛАДОС: Изд. Филол. фак. С.-Петерб. гос. ун-та, 2002. — ISBN 5-8465-0021-8.</ref>.
 
== Хәҙерге заман традициялары ==
Ғәҙәттә, байрам дуҫтар һәм яҡындарҙы һыйлауҙан, тыуған көн үткәреүсегә ҡотлау һәм бүләктәр бүләк итеүҙә тора. Тыуған көн йышыраҡ ғаилә тантанаһы булараҡ байрам ителә, хеҙмәттәштәр менән билдәләү йолаһы ла бар; шулай уҡ күңел асыу учреждениеларында (клуб, кафе һ. б.) билдәләү ҙә таралыу таба<ref name="словарь педагога">[http://didacts.ru/dictionary/1010/word/den-rozhdenija День рождения] // Основы духовной культуры (энциклопедический словарь педагога).</ref><ref name="big_book">{{Китапкнига|автор=В. Лещинская, А. Малышев|часть=Гл.2 День рождения и именины|заглавие=Большая книга праздников и поздравлений|ссылка=|год=2010|страницы=164—192}}</ref>.
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Тыуған_көн» битенән алынған