Ғәббәс I: өлгөләр араһындағы айырма

Оло реформатор һәм полководец Ғәббәс дәүләт ҡоролошон тамырынан үҙгәрткән сәйәси һәм иҡтисади реформалар үткәрә һәм тѳрѳктәртөрөктәр, үзбәктәр менән һуғыштар алып бара, элек юғалтҡан территорияларҙы кире ҡайтара. Асылда, уға мираҫҡа ҡалған һәм тулыһынса тиерлек емерелгән Сәфәүиҙәр державаһын үҙәкләштерелгән абсолютист монархияға әйләндерә. Ғәббәс хакимлыҡ иткән дәүерҙә Сәфәүиҙәр дәүләте ҙур үҫеш кисерә һәм кѳнбайыштакөнбайышта [[Тигр (йылға)|Тигр]] йылғаһынан алып, кѳнсығыштакөнсығышта Кандагарға ([[Афғанстан]]) тиклем һуҙыла. Шиғый мосолман булараҡ, Ғәббәс һәр ваҡытта ла сөнни мосолмандарҙы эҙәрлекләй. Әммә, европалы христиандарға дини түҙемлек күрһәтә. Ғәббәс юлдар, күперҙәр, каналдар тѳҙѳүҙетөҙөүҙе ҡеүәтләй, ҡалаларҙы биҙәү һәм келәм һуғыу эшен үҫтерә. Уның хакимлығы осоронда, 1598 йылда, баш ҡала Казвиндан [[Исфахан]]ға күсерелә. Ғәббәс уҫал, деспот хаким булһа ла, тере сағында ла уны поданныйҙары БѳйѳкБөйөк тип йѳрѳтәйөрөтә

Ғәббәс I {{Д|27|01|1571|1}} афған ҡалаһы Гератта, шаһиншаһ МѳхәмәтМөхәмәт Хоҙабәндә (1531—1596)<ref>{{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/abbas-i |title=ʿAbbās (I) |author=Savory R. M. |work=Encyclopædia Iranica |publisher=|accessdate=2013-10-08 |lang=en|archiveurl=|archivedate=}}</ref> менән Мазандаран ѳлкәһеөлкәһе хакимы Мир Абдулла-хандың ҡыҙы Мәхди Улья (?—1579) ғаиләһендә тыуа.

16 йәшендә Сәфәүиҙәрҙең дәүләтен етәкләй. 1590 йылда Ғәббәс ''Истанбул килешеүе'' менән [[Ғосман империяһы]] менән һуғышты туҡтата һәм бѳтәбөтә кѳстѳкөстө ТѳньяҡТөньяҡ-КѳнсығышКөнсығыш Ирандан үзбәктәрҙе ҡыуыуға туплау ѳсѳнөсөн, уларға территорияның бер ѳлѳшѳнөлөшөн бирә<ref>Britannica. Abbās I</ref>, һәм Ҡыҙылбаш ырыуын властан ситләтә.<ref>Iranica. [http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3001d.html {{недоступная ссылка|число=03|месяц=04|год=2011}} THE SAFAVIDS (1501—1722)]</ref>.

Үзбәк әмире Абдалла тарафынан батырҙарса яҡланған [[Хөрәсән]] 1598 йылда ғына, Герат ҡалаһы ҡолатылғас, Ғәббәстән еңелә. Шул арҡала ул биләмәһенә Гилян менән Мазандаранды, ә кѳньяҡкөньяҡ ѳлкәләөлкәлә Лурестанды ҡуша һәм Кандагарҙы баҫып алып, үҙенең хакимлығын Афғанстандың күп ѳлѳшѳнәөлөшөнә йәйелдерә. Әммә, Амударъяның кѳньяғындағыкөньяғындағы территорияларҙы ҡушырға маташҡанда Ғәббәс Бәлх янындағы һуғышта уңышһыҙлыҡҡа осрай. Унда фарсы армияһы үзбәк ғәскәрҙәре тарафынан тулыһынса тар-мар ителә. Мавараннаһрҙың бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалыу ѳсѳнөсөн, был һуғыштағы еңеү һис шикһеҙ ҙур роль уйнай. Әммә тѳбәктеңтөбәктең дѳйѳмдөйөм сәйәси хәленә ул әллә ни йоғонто яһамай, сѳнкисөнки ауыр һуғыш хәрәкәттәренән һуң, үзбәк армияһының артабанғы походтар ѳсѳнөсөн кәрәкле ресурстары булмай. Шул арҡала Хөрәсәндең ҙур ѳлѳшѳөлөшө БѳйѳкБөйөк Ғәббәс контроле аҫтында ҡала. Бары тик 1613 йылда ғына, үзбәктәр Әмир Сәмәрҡәнд Ялантүш-Баһадир Бей етәкселегендә дошмандың һиҙҙермәҫтән һѳжүмһөжүм итеүен булдырмаҫ ѳсѳнөсөн ҡуйылған мѳһиммөһим һағын һәм ҡалаларын (унда Мәшһәд, Нишапур, Герат һәм башҡалар инә) тартып алғас, хәл тамырынан үҙгәрә.

ТѳрѳктәрТөрөктәр менән һуғыш ауыр була. 1601 йылда Ғәббәс власы аҫтына [[Әрмәнстан]] һәм Грузияның бер ѳлѳшѳөлөшө, шулай уҡ Ширван күскәс, ул тѳрѳктәрҙеңтөрөктәрҙең [[Ереван]] һәм [[Тәбриз]] ҡалаларына йыл һайын тиерлек ҡабатланып торған һѳжүмдәренһөжүмдәрен уңышлы кире ҡаға. Ҡайһы берҙә тѳрѳктәрҙеңтөрөктәрҙең Кесе Азиялағы иң тѳпкѳлтөпкөл биләмәләренә лә баҫып инә һәм 1613 йылда Грузияның ҙур ѳлѳшѳнөлөшөн, Кахетия һәм Карталиния батшалығын сәфәүиҙәрҙең юғары власын танырға мәжбүр итә.

1614—1617 йылдарҙа тѳрѳктәртөрөктәр яңынан Иранға баҫып инергә маташа, әммә тағы уңышһыҙлыҡҡа осрай. Улар ҙур еңелеү кисереп, 1618 йылда Ғосман II солтан идаралығында Ғәббәс шаһ менән Серав килешеүе (Маранд килешеүе) тѳҙѳйтөҙөй. Тик был килешеү оҙаҡҡа бармай. 1622 йылда ТѳрѳкТөрөк-фарсы һуғышы (1623—1639) яңынан башлана. Тик тѳрѳктәртөрөктәр уны шул тиклем уңышһыҙ алып бара, хатта [[Бағдад]] Ғәббәс тарафынан яулап алына.

Ғәббәс сәфәүиҙәрҙең иң уңышлы хакимы була. Ул ғәйрәтле, сәйәси һиҙгер булыуы, юлдар, күперҙәр тѳҙѳүетөҙөүе, ҡалаларҙы, бигерәк тә Исфаханды биҙәүе менән айырылып тора. 1598 йылда үҙенең резиденцияһын Ҡазвиндан Исфаханға күсерә. [[Һиндостан]] менән [[Европа]] араһында сауҙаны йәнләндерергә тырыша.

Атап әйткәндә, ул ТѳркиәТөркиә яғынан эске хәүеф менән генә түгел, ә провинциаль феодалдар мѳхитендәгемөхитендәге сепаратизм йүнәлеше менән дә аҡланған хәрби реформа үткәрә. Элек фарсы армияһында бары тик тѳркитөрки ҡыҙылбаш аҡһѳйәктәренеңаҡһөйәктәренең хәрби атлылары, крәҫтиәндәрҙән торған феодаль ополчениелар һәм шаһтың шәхси атлы отряды ғына булһа, Ғәббәс регуляр армия булдыра, унда мушкет менән ҡоралланған 20 мең уҡсы, Кавказ кешеләренән 12 мең атлы гүләм, 12 мең артиллерист һәм 500 пушка инә. Армия даими рәүештә рекруттар менән тулыландырылып тора. Уларҙы мосолман булмаған иран халҡы араһынан мәжбүри рәүештә һайлап алалар. Феодалдарҙың атлылары ҡыҫҡартыла. Ғәббәс, хәрби реформанан тыш, аҡса реформаһы ла индереп маташа, сѳнкисөнки Иранда 11 йыл власть булмауы арҡаһында илдә ҡаты курсы булмаған бик күп валюта йѳрѳййөрөй. Ғәббәс ''Ғәббәси'' тигән монета индерә, уның баһаһы бер мискалгә тиң була<ref>4,67 г серебра</ref>.

Ғәббәс шаһ идара иткән йылдарҙа уның ҡушыуы буйынса Гәнжәлә Йома мәсете тѳҙѳләтөҙөлә.Христиандарға ул парсиларға һәм [[йәһүд]]тәргә ҡарағанда күберәк дини түҙемлек күрһәтә, ә сөнниҙәрҙе ут һәм ҡылыс менән эҙәрлекләй. Уның зиннәтле һарайында БѳйѳкБөйөк могол һәм башҡа кѳнсығышкөнсығыш дәүләттәренең илселәре Рәсәй, [[Франция]], Англия (короллек), [[Испания]] һәм [[Нидерланд]] илселәре менән осраша. 1622 йылда инглиздәрҙең ярҙамы менән ул португалдарҙың Ормуз утрауын тартып ала.