Википедия

Империя: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
"Империя" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
[[Файл:Romia_Imperio.png|мини|300x300пкс|Римской империяһының сәскә атҡан осоро картаһы]]▼
[[Файл:Provinces_of_all_Russia_1898.jpg|мини|476x476пкс|КартаРәсәй Российскойимперияһы Империикартаһы]]▼
'''Импе́рия''' ({{Lang-la|imperium}} — ''власть'') — башында император торған [[Монархия|монархик]] йә [[Колониализм|колониаль]] дәүләт, йә халыҡ-ара әһәмиәткә эйә булған, эске һәм тышҡы сәйәсәтендә хәрби сословиеларға (армияға) таянҡан таянған һәм хәрби сословиелар мәнфәғәтендә эш иткән держава. Ҡағиҙә булараҡ, империя төрлө халыҡтарҙы һәм территорияларҙы берҙәм сәйәси үҙәкле берҙәм [[Дәүләт|дәүләткәдәүләт]]кә берләштерә. Төбәктә, хатта донъяла һиҙелерлек роль уйнай. Иң билдәле империялар - — [[Рим империяһы|Рим]], [[Изге Рим империяһы|Изге Римс]], [[Монгол империяһы|Монгол]], [[Ғосман империяһы|Ғосман]], [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]] һәм [[Британия империяһы|Британ]] империялары. Хәҙерге заманда тик япон монархы ғына император титулын йөрөтә, ләкин был нигеҙҙә генә ЯпонияҙыЯпонияны империя тип атап булмай, сөнки был илдең үҙатамаһы Япон дәүләте тип тәржемә ителә, ә Япон империяһы түгел, шулай уҡ Конституция буйынса япон императоры дәүләттең һәм халыҡтың берҙәмлеге символы ғына булып тора.▼
 
Даль һүҙлегендә империя «хакимы саны буйынса сикһеҙ, иң юғары торған император санын йөрөткән хакимлы дәүләт» тип билдәләйбилдәләнә<ref>{{КитапКнига|автор=Даль В. И.|заглавие=Толковый словарь живого великорусского языка|ответственный=|издание=|место=СПб.–М.|издательство=Товарищество М. О. Вольф|год=1907|том=3|страницы=96|страниц=|isbn=}}</ref>. ▼
▲[[Файл:Romia_Imperio.png|мини|300x300пкс|Римской империяһының сәскә осоро картаһы]]
▲[[Файл:Provinces_of_all_Russia_1898.jpg|мини|476x476пкс|Карта Российской Империи]]
▲'''Импе́рия''' ({{Lang-la|imperium}} — ''власть'') — башында император торған [[Монархия|монархик]] йә [[Колониализм|колониаль]] дәүләт, йә халыҡ-ара әһәмиәткә эйә булған, эске һәм тышҡы сәйәсәтендә хәрби сословиеларға (армияға) таянҡан һәм хәрби сословиелар мәнфәғәтендә эш иткән держава. Ҡағиҙә булараҡ, империя төрлө халыҡтарҙы һәм территорияларҙы берҙәм сәйәси үҙәкле берҙәм [[Дәүләт|дәүләткә]] берләштерә. Төбәктә, хатта донъяла һиҙелерлек роль уйнай. Иң билдәле империялар - [[Рим империяһы|Рим]], [[Изге Рим империяһы|Изге Римс]], [[Монгол империяһы|Монгол]], [[Ғосман империяһы|Ғосман]], [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]] һәм [[Британия империяһы|Британ]] империялары. Хәҙерге заманда тик япон монархы ғына император титулын йөрөтә, ләкин был нигеҙҙә генә Японияҙы империя тип атап булмай, сөнки был илдең үҙатамаһы Япон дәүләте тип тәржемә ителә, ә Япон империяһы түгел, шулай уҡ Конституция буйынса япон императоры дәүләттең һәм халыҡтың берҙәмлеге символы ғына булып тора.
 
== ИмперияИмперияның формалары ==▼
▲Даль һүҙлегендә империя «хакимы саны буйынса сикһеҙ, иң юғары торған император санын йөрөткән дәүләт» тип билдәләй<ref>{{Китап|автор=Даль В. И.|заглавие=Толковый словарь живого великорусского языка|ответственный=|издание=|место=СПб.–М.|издательство=Товарищество М. О. Вольф|год=1907|том=3|страницы=96|страниц=|isbn=}}</ref>.
Геосәйәсәт классиктары Карл Шмитт һәм Хэлфорд Маккиндер экспансия формаһы буйынса империяның ике төрөн айыра., Геосәйәсәтгеосәйәсәт буйынса бөтә дәүләттәрҙе теллурократик һәм талассократик дәүләттәргә бүлеп, уларға хас формаларҙы аныҡлай.▼
 
Теллурократия: Континенталь империялар күрше ерҙәрҙе үҙҙәренүҙҙәренә ҡушҡанда һәм үҙҙәренең сиктәренә индергәндә хәүефһеҙлек маҡсатында уларҙы шунда уҡ үҙ провинцияһына әйләндерергә, империя закондарының үтәлеүен һәпһәм империя валютаһы әйләнешен гарантияларға мәжбүр була. Был саралар элиталарҙы һәм йәмәғәтселекте империя төҙөлөшөнә ярайһы уҡ еңел ылыҡтыра алған.▼
▲== Империя формалары ==
Континенталь империяларҙың сәскә атыуының ике периоды була: [[Боронғо Рим|боронғо римса]] һәм «[[Наполеон I|наполеонса]]<nowiki/>».▼
▲Геосәйәсәт классиктары Карл Шмитт һәм Хэлфорд Маккиндер экспансия формаһы буйынса империяның ике төрөн айыра. Геосәйәсәт буйынса бөтә дәүләттәрҙе теллурократик һәм талассократик дәүләттәргә бүлеп, уларға хас формаларҙы аныҡлай.
 
Талассократия: Бында Британ, ИспанияИспан, Португал, Нидерланд һәм Япон колониаль империларыимпериялары ҡарай. Колонияларҙың иҡтисади маҡсатҡа ярашлылығы кәмегәс тә империяның ғүмере тамамлана, колониаль империялар колонияларынан баш тартып бөттө инде, тигән ҡараш йәшәй. ХХ быуат башына колониаль диңгеҙ империялары ғәмәлдә тарҡалып бөттө. .▼
▲Теллурократия: Континенталь империялар күрше ерҙәрҙе үҙҙәрен ҡушҡанда һәм үҙҙәренең сиктәренә индергәндә хәүефһеҙлек маҡсатында уларҙы шунда уҡ үҙ провинцияһына әйләндерергә, империя закондарының үтәлеүен һәп империя валютаһы әйләнешен гарантияларға мәжбүр була. Был саралар элиталарҙы һәм йәмәғәтселекте империя төҙөлөшөнә ярайһы уҡ еңел ылыҡтыра алған.
▲Континенталь империяларҙың сәскә атыуының ике периоды була: [[Боронғо Рим|боронғо римса]] һәм «[[Наполеон I|наполеонса]]<nowiki/>».
 
▲Талассократия: Бында Британ, Испания, Португал, Нидерланд һәм Япон колониаль империлары ҡарай. Колонияларҙың иҡтисади маҡсатҡа ярашлылығы кәмегәс тә империяның ғүмере тамамлана, колониаль империялар колонияларынан баш тартып бөттө инде, тигән ҡараш йәшәй. ХХ быуат башына колониаль диңгеҙ империялары ғәмәлдә тарҡалып бөттө. .
 
== Империяларҙың тарихы ==
[[Файл:Bundesarchiv_Bild_183-R43302,_Kaiser_Wilhelm_II._und_Zar_Nikolaus_II..jpg|справа|мини|238x238пкс|Ике император — Николай II (уңда)<ref>{{Rodovid|33750|Николай II}}</ref> һәм Вильгельм II<ref>{{Rodovid|49620|Вильгельм II}}</ref>.]]
Тарихта тәүге империя булып [[Аккад]] һанала, уны [[Саргон Боронғо|Саргон]] батша б.э.т. III мең йыллыҡта нигеҙләй<ref>[http://www.historays.ru/load/blizhnij_vostok/pervaja_imperija/6-1-0-208 Первая империя]</ref>. Киләһе империя - — Боронғо Бабил батшалығы, ул [[Хаммурапи|Хаммурапа]]<ref>[http://civilinfo.ru/?pg=4_va Древний Вавилон]</ref> i осоронда б.э.т. II мең йыллыҡта күтәрелә. [[Вавилон|Бабил]] ҡатнаш халыҡлы һәм бейек башнялары булған классик империя ҡалаһы булып тора. Империяның төрлө өлөштәре араһында юлдар төҙөлә, почта хеҙмәте булдырыла. Йәмәғәт тормошондатормошо Хаммурапи ҡанундары йыйынтығы менән көйләнә. Хеттар империяһы Бабил империяһының көнәркәше була<ref>[http://nauka.bible.com.ua/vs-istor/vi4-01.htm Империя хеттов]</ref>. Бөтә ҡатмарлы ҡоролмалар кеүек, империялар ҙа емерелә, тарҡала, үҙәк власть көсһөҙләнә, аҡһөйәктәрҙең республикасылреспубликасы идараһы менән алмаштырыла.
 
Беҙҙең эраға тиклем I мең йыллыҡта яңы этап башлана, Ассирия империяһы барлыҡҡа килә. Ҡәбиләләрҙең йыйылма ғәскәрҙәре урынына профессиналь профессиональ регуляр армия ойошторола. Халыҡтарҙы күсереү юлы менән халыҡты унификациялау саралары күрелә. Сираттағы бөйөк империя булып [[Әһәмәниҙәр дәүләте|Фарсы империяһы]] тора, ул сатраплыҡтарға бүленә, сиктәрендә өс ҡитға (Европа, АзяАзия, Африка) илдәре берләшә. Гректар уны һүрәтләү өсөн деспотия һүҙен ҡуллана. Уға алмашҡа ҡыҫҡа ғүмерле Македон империяһы килә, ул империя идеяһын Европаға индерә.
 
Македон империяһы тарҡалғандан һуң һиндостандаҺиндостанда Маурҙар империяһы хасил була. Б.э.т III быуатта Ҡытайҙа [[Цинь Ши Хуан]] [[Цинь (династия)|Цинь империяһын]] төҙөй. Б.э.т. I быуатта Европала [[Юлий Цезарь|Цезарь]] [[Рим империяһы|Рим империяһын]]н нигеҙләй. Рим империяһы провинцияларға бүленә.
 
Унан Франк империяһы, [[Византия империяһы]] һәм [[Изге Рим империяһы]] ([[Австрия империяһы]]) баш ала.
 
Наполеон осоро тура килә XVII быуат — ХХ быуат башына тура килә. Был ваҡттаваҡытта сәскә атҡан империялар: [[Рәсәй империяһы]], Наполеон Францияһы, Герман империяһы, Япон империяһы, [[Ғосман империяһы]], Дат-норвегНорвег унияһы, [[Иран|Фарсия]] һәм башҡалар. [[Наполеон I|Бонапарт Наполеон]] идараһы был периодтың сәскә атҡан сағына тура килгәндектәнкилгәнлектән Наполеон периоды тип атала.
[[Файл:HM_King_George_V_as_Grand_Master_crop.jpg|справа|мини|236x236пкс|Император Георг V<ref>{{Rodovid|29796|Георг V}}</ref>]]
 
== Иң билдәле империялар ==
{{Колонки}}
* [[АрабскийҒәрәп халифатхәлифәлеге]] (VII вб.)
* [[Ассирия|АссирийскаяАссирия империяимперияһы]] (X—VI вв до нб. э.т. X—VI бб.)
* [[БританскаяБритан империяимперияһы]] (1606—1997)
* [[ИмперияБөйөк ВеликихМоголдар Моголовимперияһы]] (1526—1858)
* [[ИспанскаяИспан империяимперияһы]] (1492—1976)
* [[ИмперияИнкалар инковимперияһы]] (начало [[XV векбыуат]]а башы — 1532)
* [[ИмперияТимериҙәр Тимуридовимперияһы]] (1370—1507)
* [[История Китая|КитайскаяҠытай империяимперияһы]] (221 доб. н. э. т. 221 — 1912)
* [[Древняя Македония|МакедонскаяМакедон империяимперияһы]] (окб.э.т. яҡ. 338 до н. э. — 309 до нб. э.т.)
* [[МонгольскаяМонгол империяимперияһы]] (1206—1368)
** [[ЗолотаяАлтын ОрдаУрҙа]] (1224—1483)
* [[ОсманскаяҒосман империяимперияһы]] (1299—1922)
* [[ПортугальскаяПортугал колониальнаяколониаль империяимперияһы]] (1415—1999 в.)
* [[Әһәмәниҙәр державаһы|Фарсы империяһы]] (б.э.т. яҡ. 550—330)
* [[Держава Ахеменидов|Персидская империя]] (ок. 550—330 до н. э.)
* [[РимскаяРим империяимперияһы]] (27 до н. э.т. 27 — 395)
** [[ЗападнаяКөньүбайыш РимскаяРим империяимперияһы]] (395—476 (480))
** [[Византия|ВизантийскаяВизантия (ВосточнаяКөнсығыш РимскаяРим) империяимперияһы]] (395—1204; 1261—1453)
*** [[ЛатинскаяЛатин империяимперияһы]] (1204—1261)
*** [[НикейскаяНикей империяимперияһы]] (1205—1261)
*** [[ТрапезундскаяТрапезунд империяимперияһы]] (1204—1461)
* [[РоссийскаяРәсәй империяимперияһы]] (1721—1917)
* [[Франк империяһы]] (Бөйөк Карлдыҡы) (800—843)
* [[Франкская империя]] [[Карл Великий|Карла Великого]] (800—843)
* [[СвященнаяИзге РимскаяРим империяимперияһы]] (962—1806)
** [[ИмперияГабсбургтар Габсбурговимперияһы]] (АвстрийскаяАвстрия империяимперияһы) (1804—1867)
*** [[Австро-Венгрия|Австро-ВенгерскаяВенгрия империяимперияһы]] (1867—1918)
* [[ГерманскаяГерман империяимперияһы]] (1871—1918)
** [[ТретийӨсөнсә рейх]] (1933—1945)
* [[Француз империяһы]]
* [[Французская империя]]
** [[ПерваяБеренсе французскаяфранцуз империяимперияһы]] (1804—1815)
** [[ВтораяИкенсе французскаяфранцуз империяимперияһы]] (1853—1871)
** [[ФранцузскаяФранцуз колониальнаяколониаль империяимперияһы]] (окяҡ. 1605—1960-есы йылдар)
* [[ЯпонскаяЯпон империяимперияһы]] (1868—1945)
{{Конец кол}}
 
249 юл:
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
 
* [[Империализм]]
* [[Колониализм]]
Юл 258 ⟶ 257:
 
== Әҙәбиәт ==
 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Империя}}
* {{ВТ-МЭСБЕ|Империя}}
* [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=625320&basename=GOPB_AZ Мифы и заблуждения в изучении империи и национализма]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}. М., 2010.
* [[Гайдар, Егор Тимурович|Егор Гайдар]] [[Гибель империи (книга)|Гибель империи.]] — М.: [[РОССПЭН|Российская политическая энциклопедия]], 2006 (2-е изд., 2007). — 448 с. — ISBN 5-8243-0759-8.
 
== Һылтанмалар ==
 
* ''Георгий Федотов'' [http://odinblago.ru/filosofiya/fedotov/fedotov_g_sudba_imperiy/ «Судьба империй»]
* ''Доминик Ливен'' [http://propagandahistory.ru/books/Kollektiv-avtorov_Mify-i-zabluzhdeniya-v-izuchenii-imperii-i-natsionalizma--sbornik-/32 Империя, история и современный мировой порядок]
* ''Доминик Ливен'' [http://www.krotov.info/lib_sec/12_l/iv/en.htm. «Российская империя и её враги»]
* ''Сергей Гавров'' [http://window.edu.ru/resource/486/69486 Модернизация во имя империи.] [http://window.edu.ru/resource/486/69486 Социокультурные аспекты модернизационных процессов в России]
{{Внешние ссылки}}
[[Категория:Политология]]
[[Категория:Империялар]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Империя» битенән алынған