Мәшәди Әзизбәков: өлгөләр араһындағы айырма

{{Государственный деятель}}'''Мәшәди Әзизбәк уғлы Әзизбәков''' йәки '''Мәшәди-Бәк Әзизбәков''' ( {{Lang-az|Мəşədi Əziz bəy oğlu Əzizbəyov}}; [[1876 йыл|1876 йылдың]] [[Ғинуар|18 (6) ғинуары]], [[Баҡы]] - [[1918 йыл|1918]] [[20 сентябрь|йылдың 20 сентябре,]] Каспий аръяғы тимер юлының 207-се саҡрымы, Перевал һәм Ахча-Куйма станциялары араһында) - [[Әзербайжан|АзербайжандағыӘзербайжандағы]] инҡилаб хәрәкәттең күренекле шәхесе, тәүге [[Әзербайжандар|әзербайжан]] [[Марксизм|марксистарының]] береһе; ҘСЭ-ның 1-се сығарылышы буйынса, ул төрки революцион интеллектуалдар быуынына ҡараған. Ул «Һүммәт» ( {{Lang-az|''Hümmət''}}) ойошмаһы [[Әзербайжандар|әзербайжан]] етәкселәренең береһе, РСДРП(б) һәм «Адалят» Фарсы социал-демократтар фирҡәһе ағзаһы, Баҡы Ҡала Думаһы гласныйы, Баҡы СНК губерна комиссары һәм эске эштәр буйынса комиссар урынбаҫары [[1918 йыл|(1918]] ).

Мәшәди АзизбековтыңӘзизбәковтың революцион эшмәкәрлеге [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта]] уҡығанда башлана. Ул Беренсе Россия Революцияһында актив ҡатнаша, шул ваҡытта "Һүммәт" ойошмаһына ағза булып инә, һуңғараҡ уның күренекле шәхестәренең береһе булып китә. Иран революционерҙарына ярҙам күрһәтә; Баҡы "Нижәт" ( {{Lang-az|''Nicat cəmiyyəti''}} ) мосолман йәмғиәте уҡыу-уҡытыу эшсәнлегендә ул туранан-тура ҡатнашҡан. Ул бик оҫта итеп йәшерен революцион эштәрен легаль эшмәкәрлек менән бергә алып бара белә. Баҡы ҡала Дума ағзаһы була. Баҡы коммунаһының ҙур шәхестәренең береһе булараҡ, ул крәҫтиәндәр араһында совет хакимиәтен булдырыу, шулай уҡ Баҡы оборонаһын ойоштороу өсөн бик тырыша. Ул "26 Баҡы комиссары" араһында үлтерелә.

'''Мәшәди АзизбекӘзизбәк оглу АзизбековӘзизбәков''' [[1876 йыл|1876 йылдың]] 6 ғинуарында (яңыса - 18) Баҡыла {{Sfn|Мешади ӘзизбәковАзизбеков — пламенный борец…|1976}} аҡ таш оҫтаһы АзизбекӘзизбәк АзизбековӘзизбәков ғаиләһендә (1844-1889) тыуған {{Sfn|Казиев|1976}} . Әсәһе Сәлминаз Хажи Имам Али ҡыҙының берҙән-бер балаһы була {{Sfn|Мешади ӘзизбәковАзизбеков — пламенный борец…|1976}} .

Уны шәхсән белгән кешеләр Мәшәди АзизбековӘзизбәков ярлы ғаиләнән булыуын хәбәр итәләр {{Sfn|Мешади Әзизбәков — пламенный борец…|1976}} ; был совет баҫмаларында, шул иҫәптән биографик баҫмаларҙа ла осрай {{Sfn|Казиев|1976}} . СССР-ҙағы Граждандар һуғышы һәм хәрби интервенция энциклопедияһында уның эшселәрҙән булыуы әйтелә. Шул уҡ ваҡытта, документтарҙың береһендә бей улы тип күрһәтелгән {{Sfn|Мешади АзизбековӘзизбәков — пламенный борец…|1976}} ; уның шулай уҡ фамилияһы бей килеп сығышлы булыуына ишара яһай. Бынан тыш, уның башҡа замандашы А. Микоян, М. АзизбековӘзизбәков бай ғаиләнән булған, тип яҙған .

[[Файл:Building_on_Aliovsat_Quliyev_Street_105.jpg|слева|мини|235x235пкс| Баҡылағы АловсатГулиев урамындағы Мәшәди АзизбековӘзизбәков тыуған йорт ]]

1883 йылда, Мәшәди беренсе урыҫ-татар мәктәбенә {{Sfn|Казиев|1976}}, ә 1889 йылда, Баҡы реаль училищеһына уҡырға инә. 1894 йылда төп бүлекте тамамлап, Тифлис реаль училищеһының өҫтәмә класына күсерелә, сөнки ауырыу арҡаһында климатты үҙгәртергә тура килә. {{Sfn|Мешади АзизбековӘзизбәков — пламенный борец…|1976}} . Һуңғыһын [[1896 йыл|1896 йылда]] тамамлай. Ул Санкт-Петербург төҙөлөш инженерҙары институтына инә алмай, унан һуң Санкт-Петербург технология институтына ике тапҡыр имтихан тапшыра, ләкин ҡабул ителмәй {{Sfn|Казиев|1976}} . 1899 йылда ғына М. АзизбековӘзизбәков технологик институтҡа инә ала. Әсәһе ҙур булмаған ер участкаһы иҫәбенә бурысҡа аҡса алып улын уҡырға ебәрә {{Sfn|Мешади АзизбековӘзизбәков — пламенный борец…|1976}} .

Санкт-Петербургта фәҡирлектә йәшәгән Мәшәди АзизбековӘзизбәков Кавказ мәғариф округына һәм Баҡы ҡала мэрына стипендия һорап яҙа, ләкин үтенесе кире ҡағыла. Был хәл уны шәхси дәрестәр бирә башларға мәжбүр итә. Студенттар мөхитендә М. АзизбековӘзизбәков оло мөхәббәт һәм ҡәҙер-хөрмәт яулай. Ул хатта Санкт-Петербургтағы юғары уҡыу йорттары студенттары Әзербайжан йәмғиәте башлығы итеп һайлана.

[[Файл:Meshadi_Azizbekov_in_1895_(apx.).png|мини|204x204пкс| Мәшәди АзизбековӘзизбәков [[1895 йыл|1895 йылда]] ]]

[[1897 йыл|1897]] йылдың мартында Санкт-Петербург студенттары М.Ф. Ветрованың Петропавловск крепосында үҙ-үҙен яндырыуы сәбәпле бер нисә демонстрация ойошторалар. М.АзизбековӘзизбәков мосолман студенттарын был акцияла ҡатнашырға өндәй. Демонстранттарҙың күптәре ҡулға алына. М. АзизбековӘзизбәков Кресты төрмәһенә ултыртыла.

[[Файл:Azizbekov_in_Peterburg.jpg|слева|мини|240x240пкс|Мәшәди АзизбековӘзизбәков [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта]] . 20 быуат башында ]]

Санкт-Петербургта, [[1898 йыл|1898 йылда]], ул РСДРП сафына инә {{Sfn|Казиев|1976}} . Һуңыраҡ Германия тарихсыһы Йорг Баерски уны милли коммунисттар иҫәбенә һанай. Санкт-Петербург технология институты студенты булараҡ, М.АзизбековӘзизбәков бер нисә революцион күтәрелештә ҡатнаша {{Sfn|Мешади АзизбековӘзизбәков — пламенный борец…|1976}} .

1917 йылдың Февраль революцияһынан һуң Баҡы эшселәр һәм хәрби депутаттар Советы депутаты итеп һайлана{{Sfn|Мешади АзизбековӘзизбәков — пламенный борец…|1976}} . 1917 йылдың март айынан "Һүммәт" ойошмаһының ваҡытлыса комитеты ағзаһы, "Һүммәт" газетаһының редколлегия ағзаһы. 1917 йылдың 5 апрелендә Баҡы Мосолман социалистик партиялары бюроһы рәйесе итеп һайлана. 15-20 апрелдә Кавказ мосолмандарының 1-се съезында ҡатнаша. Яңынан Баҡы ҡала Думаһы депутаты итеп һайланған, аҙыҡ-түлек комитетында эшләгән. 23 апрелдән РСДРП(б) Баҡы комитеты пропаганда һәм агитаторҙар коллегияһы ағзаһы.

Баҡы губернаһы өйәҙҙәренә сығып, крәҫтиәндәр араһында пропаганда алып барған, Грузияла һәм Әрмәнстанда һүммәтселәр менән бәйләнеш урынлаштырған. Июнь айынан РСДРП(б) Баҡы комитеты ағзаһы. Сентябрь айында Ҡала Думаһына һайлауҙар буйынса һайлау комиссияһына инә{{Sfn|Мешади АзизбековӘзизбәков — пламенный борец…|1976}} . 27 сентябрь - 3 октябрҙә Баҡы нефть промыселы районының үҙәк стачка комитеты ағзаһы булараҡ етәкселек иткән; забастовка эшселәрҙең еңеүе менән тамамланған.

1918 йылдың 26-29 майында - Баҡы өйәҙе крәҫтиән депутаттары съезы ойошторусыларҙың һәм етәкселәренең береһе, Баҡы өйәҙе крәҫтиән депутаттары Советтары башҡарма комитеты рәйесе итеп һайлана. 1918 йылдың июненән "Һүммәт" ойошмаһы комитетының почетлы рәйесе<ref>Казиев М. А. Мешади АзизбековӘзизбәков: жизнь и деятельность. — Баку: Гянджлик, 1976. — 119 с.</ref>. Германия-Төркиә интервенттары һөжүме ваҡытында Баҡы оборонаһын ойоштороша, һуғыштарҙа ҡатнаша. 1918 йылдың авгусында Совет власы ваҡытлыса тарҡалғандан һуң Баҡыла ҡулға алына.