Әүлиә Челеби: өлгөләр араһындағы айырма

{{Османское имя}}'''Әүлиә Челеби''' ({{Lang-ota|اوليا چلبى}}, тур.''төрөксә'' <span lang="tr" style="font-style:italic;">Evliya Çelebi</span>, [[25 март]] (?), 1611-16821611—1682 (?))  — [[Ғосман империяһы|ғосман]]<ref>По-русски осман традиционно часто называли «турками».</ref> [[Сәйәхәт|сәйәхәтсеһе]], Ғосман империяһы һәм күрше дәүләттәр территорияларында (илдәрҙә) 40 йылдан ашыу сәйәхәт иткән.

1611 йылда [[Истанбул|Истанбулда]]да ғосман һарай яны зәркән ювелир [[Дәрүиш]] Мәһмәт Зилля ғаиләһендә тыуған, бик шәп белем ала. Уның әсәһе сығышы менән [[Абхазия|Абхазиянан]]нан була. Әүлиә Челебиҙың әсәһенең ике туған ағалары бөйөк вәзир Мелек Әхмәт-паша, ''башдәфтәрдар'' (дәүләт казначейы) Мәхмәт Дефтердарзаде-паша һәм бөйөк вәзир Ипшир Мостафа паша була. Әүлиә Челебиҙың сәйәхәттәре Ғосмандар империяның төрлө өлөшөндә башлыса туғандарының тәғәйенләнеүе менән бәйле булған. [[Ҡаһирә|Ҡаһирәләге]] йорто һәм граффитила исеме «Evliya-yı Gülşenî» (Гөлшәндән Әүлиә була) тип яҙылыуын өйрәнгәндән һуң, уның [[суфыйсылыҡ]] ордены Гөлшәнгә ҡушылыуы бик ихтимал тип уйларға ҡала. [[Истанбул]] буйынса тәүге сәйәхәтенән һуң, биналар, баҙарҙар, ғөрөф-ғәҙәт һәм мәҙәниәт тураһында яҙмалар төҙөгәндән һуң, ул 1640 йылда ҡаланан ситкә тәүге сәйәхәтенә юллана. Уның сәйәхәттәр тураһындағы бөтә яҙмалары ун томлы ''Сәйәхәтнамә'' (Сәйәхәттәр китабы) китабына йыйылған. Китапта арттырып яҙыуҙар булыуына ҡарамаҫтан, был яҙмалар XVII быуат Ғосман империяһының мәҙәни аспекттарын һәм йәшәү стилен ысынбарлыҡтағыса һүрәтләгән яҙмалар.

Ғосман империяһы биләмәләренән үтеп барышлай Челеби [[Кавказ|Кавказға]], һуңынан европа илдәре һәм дәүләттәре  — [[Австрия]] һәм [[Венгрия|Венгрияға]] бара. 1665 йылда ул [[Ҡырым|Ҡырымға]] ([[Ҡырым ханлығы]]) килә, унда ҡырым ханы [[:ru:Мехмед_IV_ГерайМехмед IV Герай|Мәһмәд IV Гәраәй]] (1641-16441641—1644, 1654-16661654—1666) таныша. Хан ярандары менән Әүлиә Челеби Ор-Ҡапы (Or Qapı, Перекоп) ҡәлғәһенә килә, һәм шунан үҙенең ҡырым буйлап сәйәхәтен (1666-16671666—1667 йыл) башлай. Ул күрһәтә, 1660 йылда [[Ҡырым татарҙары|ҡырым татарҙарының]] Ор-Капы ҡәлғәһе янында төньяҡ сиге була ти, дала ([[Ҡырағай Ялан]]) шулай уҡ хан биләмәһе була, ләкин унда [[нуғайҙар]]: адил, шайдак, ормитьтар. күсенеп йөрөй. Улар көтөүҙәрен йөрөткән өсөн яһаҡ түләй һәм Ҡырымға май, бал, эре мөгөҙлө мал, һарыҡ, бәрәс һәм ясырь (урыҫ [[Ҡоллоҡ|ҡолдары]]) килтергән.<ref>Эвлия Челеби. Книга путешествия, стр. 46—47.</ref> Ҡырымдан китеп, дон казактары ерҙәре аша ул буйынса [[Волга]] буйлап өҫкә күтәрелә, йәнәһе,[[Ҡазан|Ҡазанға]] етә. Артабанғы сәйәхәтен Әүлиә Челеби [[Фракия|Фракияға]], Македонияға, Крит утрауына ҡыла. [[Мәккә|Мәккәгә]] [[хаж]] ҡылғандан һуң  — Әүлиә Челеби Эвлия [[Мысыр|Мысырға]] юллана.

Үәлиәнең хеҙмәте ҙур ҡиммәттәргә булған кеүек Эвлия буйынса, ер ғосман ерҙәре буынса, шулай уҡ ғосман империяһының күршеләренең тарихы, географияһы, лингвистика, архитектура һәм бик күп башҡа мәсьәләләре буйынса сығанаҡ булып хеҙмәт итә. Уның әҫәрҙәренең тәүге тикшереүселәренең һәм баҫтырыусыларының береһе [[XIX быуат]] уртаһында австриялы Йозеф фон ҺаммерПургшталь була. Ғалимдар шунда уҡ Сәйәхәттәр китабының байлығын һәм репрезентативлыҡ кимәлен баһаланы. Был сығанаҡ әлегә тиклем даими өйрәнелә һәм фән өсөн бик ҙур потенциалға эйә.

''Istanbul Kanatlarımın Altında'' (Истанбул минең ҡанат аҫтында, 1996)  — Әүлиә Челеби тасуирлауҙарына нигеҙләнгән Хезарфен Әхмәт Челеби, уның ағаһы Лагари Хәсән Челеби һәм XVII быуат башында [[солтан]] Морат IV идара иткән саҡтағы ғосман йәмғиәте тормошо тураһындағы фильм.

* Эвлия Челеби   Восточная литература. Дата обращения 18 мая 2011. Архивировано 24  мая 2011  года.