Ҡазан кремле: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
12 юл:
 
=== XII—XIV быуаттар. Болғар ҡәлғәһе ===
Иң иртә археологик ҡомартҡылар кремлдең төньяҡ өлөшөндә, Казанкаға яҡыныраҡ урында, боронғо болғар нығытылған ултырағы, һәм, һуңғараҡ быуат дауамында, Ҡазан ханлығы ҡәлғәһе торған ерҙә табылған. Тикшеренеүселәр иң боронғо осорҙоң ағас ҡәлғә ҡоролмаларының йәшен төрлөсә иҫәпләй: ҡайһы берҙәре фекеренсә, булғар сауҙа ултырағы X быуатта уҡ, икенселәре — XII быуатта ғына нығытылған ти. Ғалимдар шулай уҡ нығытмаларҙың характеры буйынса ла бер төрлө фекерләмәй, берәүҙәре таш стеналар өлөшләтә XII быуатта уҡ һалынған ти, башҡалары, бары XV йәки XVI быуаттарҙа, Иван Грозный указы буйынса псков {{comment|архитектор|зодчие}}ҙары кремлде реконструкциялағандан һуң ғына, төҙөлгән ти.
 
XIII быуаттың 2-се яртыһынан XV быуаттың 1-се тиклем яртыһында кремль Алтын Урҙа составындағы Ҡазан кенәзлеге (виләйәте) үҙәгенә әйләнә: 1236 йылда [[Батый]] етәкселегендәге монгол ғәскәрҙәре [[Волга буйы Болғары|Волга буйы Болғарының]] сиктәренә баҫып инәләр һәм баш ҡалаһы [[Болғар (ҡала, Спас районы)|Болғарҙы]] бөлгөнлөккә төшөрәләр. Ә 1240 йылда Болғар, рус кенәзлектәре кеүек, тулыһынса [[Алтын Урҙа]] тарафынан буйһондорола. Болғарҙарҙың бер өлөшө Казанка райондарына ҡаса һәм Ҡазан ҡалаһынан 45 саҡрым алыҫлыҡта Иҫке Ҡазанға нигеҙ һала. 1370 йылда болғар кенәзе Хәсән хәҙерге Ҡазан кремле урынында, 1445 йылға тиклем болғар кенәздәренең резиденцияһы булып хеҙмәт иткән ҡәлғәгә нигеҙ һала.
 
=== XV—XVI быуаттың беренсе яртыһы. Хан ҡәлғәһе ===
[[Алтын Урҙа]] тарҡалғандан һуң — кремль 1445 йылдан 1552 йылға тиклем йәшәгән [[Ҡазан ханлығы|Ҡазан ханлығы]] үҙәге булған. 1445 йылдың көҙөндә урҙа ханы Оло Мөхәммәт 3 000 яугирҙан торған отряды менән<ref>История Татарской АССР. Под ред. З. Гильманов, М. Мухарямов, Ю. Смыков, А. Халиков, Х. Хасанов. — Казань: Институт языка, литературы и истории им. Г. Ибрагимова АН СССР, 1968</ref> Ҡазанды баҫып ала, болғар кенәзе Әлимбәкте язалап үлтерә, шулай итеп, Иҙел Болғары ханлығы емереклектәре урынына Ҡазан ханлығына нигеҙ һала, һәм тиҙ арала Мәскәү кенәзлегенән яһаҡ йыйыуҙың урҙа системаһын яңырта.
[[Файл:Могилы_казанских_ханов_в_Кремле;_2009.jpg|слева|мини|Сөйөмбикә манараһы янында Хан мавзолейы нигеҙе эргәһендәге иҫтәлекле билдә]]
Хан цитаделе (''Арк'') ҡалынлығы 9 метрға тиклем имән (бәлки урыны менән таш) диуарҙар менән уратып алынған була, 4 инеү манараһы: Нур-Али (Муралеевы), Алабуға, Төмән һәм Ҙур ҡапҡа булған. {{comment|Мәтеле Болаҡ|Илистый Булак}} ([[Татар теле|татар.]] ''«балаҡ»'' һүҙенән, Казанка йылғаһын һәм Ҡабан күлен тоташтырыусы {{comment|ҡылымыҡ|протока}}) ҡәлғәне көнбайыштан һаҡлаған; ә насар һаҡланған көньяҡ-көнсығыш яғынан ҡәлғә тәрән соҡор менән уратып алынған булған. Хан һарайы комплексына һарай үҙе (бәлки, Писцовый китапҡа ярашлы, ''Ҙур палата''), мавзолейҙары менән хан мәсете (Мәхмүт хан, Мөхәммәтәмин хан һ. б.), административ һәм хужалыҡ ҡаралтылары ингән.
30 юл:
[[Иван Грозный]] 1552 йылда ҡамауҙа тотҡандан һуң, Ҡазан ҡәлғәһе урынында емереклек кенә ҡалған. Йылъяҙма бәйән иткәнсә, аҡ таштан яңы кремль төҙөү өсөн батша псков {{comment|төҙөүсе|зодчие}}ләре Постник Яковлевты һәм Иван Ширяйҙы (Василий Блаженный Соборын төҙөүселәр) саҡырта: ''«Стены градные разбитые и горелые государь назидати повеле», для чего псковским старостам «да с ними церковному и городовому мастеру Постнику Яковлеву да каменщикам псковским Ивашку Ширяю со товарищи к весне в Казани новый город Казань делати, прибрати двести человек псковских каменщиков, стенщиков да ломцев, сколько будет человек пригоже»''. Ҡәлғә байтаҡҡа киңәйтелә, (13-тән) 6 башняны таштан эшләгәндәр (бишәүһе сығып-инеп йөрөр өсөн тәғәйенләнгән), әммә XVI быуатта ағас стеналарҙың өстән бер өлөшөн генә (дөйөм оҙонлоғо 1800 метр) таш менән алмаштырыу форсаты тейгән һәм кремль стеналарының һәм башняларының ҙур өлөшөн имәндән төҙөгәндәр. Фәҡәт XVII быуат башында ғына Ҡазан кремленең ағас оборона ҡоролмалары тулыһынса ташҡа алмаштырылған.
[[Файл:1Preobrazhensky.jpg|справа|мини|<center> Изге Киприан һәм Иустиния сиркәүе, XVI быуат (1917 йылдан һуң емерелгән), артҡы планда Спас монастыры манараһы</center>]]
Диуарҙарын күтәреү менән бергә псков оҫталары Ҡазан кремленең тәүге православие ҡорамдарын: Благовещен соборы, изге Киприан һәм Иустина сиркәүе, Дмитриев башняһы эргәһендәге Дмитрий Солунский сиркәүе, Спасская (Нерукотворный Образ иконаһы хөрмәтенә) урындағы сиркәү башняһы СпасскаяСпас башня эргәһендәге сиркәү, шулай уҡ ике монастырь — Троицк һәм Сергиев ағас сиркәүле Троице-Сергиевский һәм Никола Ратный таш сиркәүе булған Спас-Преображенский, шулай уҡ таш, {{comment|юнылған|тёсаный}} эзбизташтан, {{comment|аҫҡы өйлө|подклеть}} ағас (XVI быуатта) Преображенский соборын төҙөгән.
 
Оҙаҡ ваҡыт (быуат ярымдан ашыу) Ҡазан кремлендә, ҡорал һәм боеприпастар һаҡлау өсөн келәт итеп файҙаланылған хан заманының биш таш бинаһы (хан мәсете, хан һарайы һәм мавзолейы) һаҡланған, әммә ваҡыт үтеү менән таушалғанлыҡтан, һүтеп алынған. Инглиз Д. Флетчер XVI быуаттағы рәсәй кремлдәре тураһында иғтибарға лайыҡ хәтирәләр ҡалдырған: «дүрт ҡәлғә — Смоленск, Псков, Ҡазан һәм Әстерхан — бик яҡшы төҙөлгән һәм теләһә ниндәй ҡамауға ла сыҙарлыҡ … уларға яҡын барғыһыҙ тип иҫәпләнә».
41 юл:
=== XVIII быуат ===
[[Файл:Kazankreml_map1739.jpg|слева|мини|<center>1730 йылғы Ҡазан кремле планы</center>]]
Рәсәй дәүләтен киңәйтеү арҡаһында, Ҡазан кремле хәрби функцияһын юғалта, әммә [[Волга буйы|Иҙел буйының]] административ һәм мәҙәни үҙәге булараҡ нығына. 1708 йылда [[Ҡазан губернаһы]], ойошторола, һәм был кремлдең тышҡы архитектура күренешендә лә сағыла; артабанғы быуаттар дауамында ундағы Губернатор һарайы, {{comment|идаралыҡ|присутственный}} урындары биналары, юнкер училищеһы, яңы архиерей йорто, дини консистория бинаһы, Благовещен соборы ла яңыртып ҡоролған.
 
1773—1775 йылдарҙағы [[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы|Пугачёв ихтилалы]] ҡазан кремлен яңынан емерек ҡәлғәгә әйләндерә, баш күтәреүселәр уны ике көн дауамында пушкаларҙан утҡа тота. 1774 йылдың 14 июлендә [[Пугачёв Емельян Иванович|Емельян Пугачёв]] ғәскәрҙәре Ҡазандан сигенергә мәжбүр була. Шуға ҡарамаҫтан, Емельян Пугачёв ҡазан кремлендә була алған — язалау маҡсатында Мәскәүгә оҙатыр алдынан уны кремль казематтарының береһендә тоталар.
49 юл:
=== XIX быуат ===
[[Файл:Э._Турнерелли._Казанская_крепость.jpg|справа|мини|Эдвард Турнерелли гравюраһында Кремль, 1839 йыл]]
1800 йылда нәшриәтсе һәм мәғрифәтсе Максим Невзоров [[Ҡазан губернаһы]] төп ҡәлғәһенең киң һүрәтләмәһен ҡалдырған: «унда Благовещен йәмиғ сиркәүе, Спас-ПреображенскПреображенский 2-се класлы ирҙәр монастыры, Киприан һәм Иустиния сиркәүе, Сиркәүҙәр идараһы йәғни дини консистория менән архиерей йорто,{{comment| присутственныйҡабулханалар|присутственные урындарместа}} һәм уларға тоташтырылған бөтә хеҙмәттәре менән генерал-губернатор йорто, артиллерия цейхгаузы, гауптвахта, иҫке оберкомендант йорто, {{comment|ҡалып һалынған тоҡондар|колодничий}} казематтары, ағас иҫке провиант һәм тоҙ магазиндары». [[1812 йылғы Ватан һуғышы|Наполеон яуы]] осоронда Ҡазан кремле биләмәһендә пушка эшләү һәм ремонтлау заводы урынлашҡан.
XIX быуат аҙағына кремлдең эске архитектура комплексы ла, уны уратып алған хәҙерге заман ҡала ансамбле лә барлыҡҡа килгән.
 
=== XX быуат ===
[[Урыҫ революцияһы|1917 йылғы революциянан]] һуң, 1920—1930 йылдарҙа, дингә ҡаршы көрәш осоронда, Ҡазан кремлендә Спас монастырының ҡыңғыраулығы һәм собор ғибәҙәтханаһы емертелгәндә, Благовещен соборы ҡыңғырауы, изге Киприан һәм Иустиния сиркәүе, Спас башняһы янындағы Спасская,Спас сиркәүе, иконостас, хөрмәт ителгән иконалар һәм кремль сиркәүҙәренең ҡомартҡылары юғалмай.
Совет осоронда кремлде археологик өйрәнеү дауам итә (1917 йылдан: Н. Бороздин, Н. Калинин, 1976 йылдан — А. X. Халиков), был тема ҡазан университеты профессоҙары Н. П. Загоскин, П. А. Пономарёв һәм башҡа ҡазан крайҙы өйрәнеүселәре тарафынан XIX быуатта уҡ өйрәнелә башланған була. 1960-сы йылдарҙа Татар реставрация оҫтаханаһы ойошторола.
1992 йылда [[Татарстан Республикаһы]] барлыҡҡа килеү менән ҡазан кремле Татарстан Республикаһы Президентының резиденцияһынә әйләнә.
 
1993—1994 йылдарҙа «Ҡазан Кремле комплексын реконструкциялау һәм үҫтереүҙең төп йүнәлештәре» тигән документ эшләнә. 1994 йылдың 22 ғинуарында Татарстан Республикаһы президенты указы менән, «Ҡазан Кремле» Дәүләт тарихи-архитектура һәм һынлы сәнғәт музей-ҡурсаулығы барлыҡҡа килгән, һәм Кремль комплексын планлы ғилми өйрәнеүҙең һәм реставрациялауҙың башланғысы була.
Оборона диуарҙарының ҙур өлөшө, шулай уҡ өс башня  — Преображенский, Тайницкий, Воскресенский яңыртып ҡорола. Быға тиклем емерелгән һәм һүтелгән башняларҙың нигеҙҙәре археологтар тарафынан өйрәнелә, һәм артабан уларҙы консервациялау һәм музейлаштырыу башҡарыла. Шулай уҡ Кремлдең XV—XVI быуатҡа ҡараған боронғо өлөшөндәге бер нисә объект консервациялана һәм музейлаштырыла: хан һарайы комплексының вәкиллектәр биналары, хан мәсете, ҡазан хандары төрбәләре ҡалдыҡтары. Ҡаҙыныуҙар барышында табылған хан мәйеттәре ҡалдыҡтарын ҡабаттан ерләү маҡсатында мавзолей төҙөү башланған.
Шулай уҡ ҡаҙыныу эштәре барышында табылған Троицк монастыры, зыяраты, Спас-ПреображенскПреображенский монастырының некрополе һәм «мәмерйәсеге» табыла; унда асфальт һәм ваҡ таш ҡатламы аҫтында (ПреображенскПреображенский соборын 1930 й. шартлатҡандан һуң) урындағы халыҡ бик хөрмәт иткән ҡазан изгеләренең ҡәберлектәре һаҡланып ҡалғанлығы асыҡлана.
Фундаменттарын нығытыу ярҙамында [[Сөйөмбикә манараһы]]н (үҙәктән 2 метр оҙонлоҡҡа тиерлек тайпылыш менән) ҡолауҙан һаҡлап алып ҡалалар.
Был осорҙа Губернатор һарайы (фасад анфилады планлаштырылыуы һәм төп фасад алдындағы түр майҙанды тергеҙеү менән) һәм Һарай сиркәүе тулыһынса яңынан тергеҙелә.
72 юл:
{{Начало скрытого блока|Башни и строения казанского кремля:}}
1. Ҡазан кремленең Спас башняһы (сығыу-инеү юлы булған манара)<br>
2. Көньяҡ-көнбайыш түәрәктүңәрәк манара<br>
3. Преображенский сығыу-инеү юлы булған манара<br>
4. Күп ҡырлы манара (һаҡланмаған)<br>
5. Исемһеҙ түңәрәк манара<br>
6. Төньяҡ-көнбайыш түңәрәк манара (һаҡланмаған)<br>
7. Йәшерен (Тайницкий) сығыу-инеү юлы булған манара<br>
8. Төньяҡ түңәрәк манара (һаҡланмаған)<br>
9. Воскресенский сығыу-инеү юлы булған манара <br>
10. Төньяҡ-көнсығыш түңәрәк манара (һаҡланмаған)<br>
11. ДмитриевскаяДмитриевский сығыу-инеү юлы булған манара (һаҡланмаған)<br>
12. Консистор түңәрәк манараһы <br>
13. Көньяҡ-көнсығыш түңәрәк манара <br>
89 юл:
17. Гауптвахта<br>
18. Сөйөмбикә манараһы <br>
19. Дворцовый (Һарай) сиркәүе <br>
20. Губернатор һарайы<br>
21. Артиллерия ихатаһының Төньяҡ корпусы <br>
97 юл:
25. Юнкер училищеһы<br>
26. Манеж<br>
27. Губерна канцелярияһы ({{comment|Идаралыҡ органдары|присутственных мест}} бинаһы )<br>
28. [[Ҡолшәриф мәсете]] <br>
29. Артиллерия ихатаһының Көнбайыш корпусы<br>
106 юл:
Псков төҙөүселәр стеналар һәм башняларҙы тамамланғандан һуң, кремлдә 13 башня, шуларҙан планда 5 — {{comment|сығыу-инеү урынлы|проездная}} манара, 7 түңәрәк һәм 1 биш ҡырлы манара була. Бик ныҡ туҙғанлыҡтан, XIX быуатта Төньяҡ, Көнсығыш, Биш ҡырлы һәм бер исемһеҙ көнбайыш манара һүтеп алынған.
 
XVIII быуаттың 1-се яртыһында яңыртып төҙөлгәндә, Спас һәм Йәшерен (Тайницкий) манараларында өҫтәмә кирбес ҡаттар төҙөлгән, шулай уҡ Преображенский, КонсисторскийКонсистор һәм икенсе исемһеҙ Көнбайыш манара кирбес өҫтәмә менән тамамланған. XIX быуатта Дмитровский башняһы һүтелә һәм уның урынында {{comment|сығып-инеп йөрөй торған|проездная}} арҡа барлыҡҡа килгән, ә Восресенский манараһы ҡапҡа башы сиркәүен юғалта.
 
Манаралар араһындағы {{comment|ҡолғалар|прясла}} тәүҙә, юнылған ҡыйыҡ ябылып, тура тештәр менән тамамланған булған, ә XVII—XVIII быуаттарға арҡа менән биҙәлгән хәрби диуар эшләнгәс — фасады «ҡарлуғас ҡойроҡло» күренешенкүренеш алған. Диуарҙар һәм манаралар эзбизташ иретмәһе ярҙамында ҡорола.
 
<center>{{CSS image crop|Image=Kazan Kremlin exterior view 08-2016 img3.jpg|bSize=1200|cWidth=|cHeight=280|oTop=200|oLeft= }}</center>
119 юл:
|-
| [[Файл:Kazan Kremlin Spasskaya Tower 08-2016 img2.jpg|thumb|100px|Ҡазан кремленең Спас манараһы]]
|'''[[СпасскаяСпас башня (Казанский кремль)|Спасская башняманараһы]]'''. XVI быуаттың 2-се яртыһында псков төҙөүселәре Иван Ширяй һәм Постник Яковлев төҙөй. Ҡәлғәнең эске яғынан, төньяғынан Спас манараһына ҡапҡа башында торған Спасская сиркәүе йәнәш торған, хәҙерге көндә ул манара менән бер бөтөнгә әүерелгән. Уның архитектура элементтары буйынса типик псков фасады кремлдең төп урамына ҡаратылған. XVII быуат аҙағында 3 ҡат урынына манара кирбес сатыр менән ябылған ике кирбес 8 ҡырлы ҡат өҫтәп төҙөлә, һәм хәҙерге ҡазанлылар уның шулай күрә. 1917 йылға тиклем манара үрендә Рәсәй дәүләтенең ике башлы ҡарағоштан ғибәрәт гербы, XVIII быуатта өҫкө ҡатта «сыңлы» сәғәт ҡуйылған була һәм алдараҡ кескәй ҡыңғыраулыҡтан күсерелгән (манараның һул яғында диуар ҡолғаһында торған, хәҙер юғалған) ҙур {{comment|саң ҡағыу|набатный}} ҡыңғырауы торған. XIX быуат уртаһына тиклем манара алдында таш күперле соҡор булған.
|-
 
|[[Файл:South-Western Tower of Kazan Kremlin.JPG|thumb|100px|Көньяҡ-көнбайыш түңәрәк манара]]
|'''ЮгоКөньяҡ-ЗападнаяКөнбайыш башняманараһы''' Ҡазан кремленең Спас манараһы менән бер осорҙа псков оҫталары төҙөй һәм ул оборона ҡоролмалары псков стиленең классик өлгөһө булып тора.
|-
 
|[[Файл:Transfiguration tower.jpg|thumb|100px|Преображенский манараһы]]
|'''ПреображенскаяПреображенский башняманараһы'''. Манара төньяҡ-көнбайыштан уратҡанлыҡтан, атамаһын Ҡазан кремле Спас-Преображенский монастырынан алған. Несмотря на то, что Преображенский манараһын псков оҫталары Постник һәм Барма төҙөгән булыуға ҡарамаҫтан, моғайын ул һуңыраҡ яңыртылып төҙөлгәндер, шуға күрә мәскәү оборона төҙөлөшөнөң эҙен һаҡлай. Преображенский манараһынан алып Спас сығыу-инеү юлына тиклемге территорияны иҫке хан ҡәлғәһенә псков оҫталары ҡушҡан.
|-
 
|
|'''КүпБиш ҡырлы (биш ҡырлы) манара'''ны ла шулай уҡ псков оҫталары төҙөгән булған. Хәҙер уның {{comment|Һөлдәһе|остов}} генә һаҡланған.
|-
 
|[[Файл:Kazan Kremlin walls.jpg|thumb|100px|Исемһеҙ түңәрәк манара]]
|'''БезымяннаяИсемһеҙ круглаятүңәрәк башняманара''' — кирбестән һалынған, фаразланғанса, XVII быуатта мәскәү төҙөүселәре ҡорған.
|-
 
|
|'''Төньяҡ-Көнбайыш манара'''. Хәҙер уның {{comment|Һөлдәһе|остов}} генә һаҡланған.
|-
 
|[[Файл:Kazan Kremlin Taynitskaya Tower 08-2016.jpg|thumb|100px|Йәшерен (Тайницкий) манараһы]]
|'''ТайницкаяЙәшерен башня(Тайницкий) манараһы''' — хәҙерге күренешендә 1550-се йылдарҙа Постник Яковлев төҙөгән, ҡамау ваҡытында һыу алыу мөмкинлеге булған йәшерен сығанаҡ барлығына бәйләп, шундай исем бирелгән (шуға оҡшаш «йәшерен» шишмәләр [[Мәскәү Кремле]]нең Водовзводный, угловой Арсенальный мөйөшө һәм Замоскворецкий (Беклемишев) башнялары эргәһендә лә булған). Манараға килеп инеү урыны «тубыҡ» формаһында эшләнгән, һәм был кремлдең оборона һәләтен нығытҡан. На месте Тайницкий манараһы урынында ханлыҡ осоронда Нур Әли манараһы, рус транскрипцияһында Муралеева манараһы булған. Тап шул Нур Әли манараһы аша 22 йәшлек Иван Яуыз батша буйһондоролған ҡалаға ингән.
|-
 
155 юл:
 
|[[Файл:The eastern wall of the Kazan Kremlin.jpg|thumb|100px|Төньяҡ-көнсығыш түңәрәк манара]]
|'''СевероТөньяҡ-восточнаякөнсығыш круглаятүңәрәк башняманара''' Пугачёв һөжүменән һуң һүтелгән.
|-
 
162 юл:
|-
 
|[[Файл:Консисторская башня Казанского кремля.jpg|thumb|100px|КонсисторскийКонсистор манараһы]]
| '''КонсисторскаяКонсистор башняманараһы''' XVII быуатта мәскәү оҫталары кирбестән төҙөгән, атамаһын VIII быуатта эргәһендә урынлашҡан кремль Дини консисторияһынан алған. Манараға күтәрелергә ярай, диаур ҡолғаһы буйлап — Көньяҡ-Көнсығыш манара яғына үтергә мөмкин. Археологик ҡаҙыныуҙар манара янында Консисторский башняһынан Преображенскийға килтереүсе тезицкий (тезик ғәрәпсә — сауҙагәр) соҡорон асыҡлаған, билдәле археолог Н. Калинин һәм башҡа ғалимдар тезик соҡорон хан ҡәлғәһенең көньяҡ сиге тип күрһәтә.
|-
 
|[[Файл:Soth-Eastern Tower of Kazan Kremlin.JPG|thumb|100px|Көньяҡ-Көнсығыш түңәрәк манараһыманара]]
|'''ЮгоКөньяҡ-ВосточнаяКөнсығыш круглаятүңәрәк башняманара''' — XVI быуат псков архитектураһының сағыу өлгөһө.
|-
|}
178 юл:
Манара донъяның ҡолап барған ҡырҡ башняһы исемлегенә индерелгән. Тайпылыш вертикаль буйынса 2 метр тәшкил итә. Тайпылыш бинаның бер өлөшөндә нигеҙҙең ултырыуы арҡаһында барлыҡҡа килгән. Бөгөнгө көндә манараның ҡолауы туҡтатылған.
 
=== ДворцовыйҺарай (Введенский) сиркәүе ===
[[Файл:Kazan_Kremlin_House_church.jpg|мини|Дворцовый (Введенский, 1859 йылда Изге Рух төшөү хөрмәтенә изгеләштерелә) сиркәүе]]
«Ҡазан тарих һәм мәҙәниәт ҡомартҡыларында. С. С. Айҙаров, А. Х. Халиҡов, М. Х. Хәсәнов, И. Н. Әлиев мөхәррирләүендә»<ref name="autogenerated2">Казань в памятниках истории и культуры. Под ред. С. С. Айдарова, А. Х. Халикова, М. Х. Хасанова, И. Н. Алеева. — Казань, 1982</ref> тигән абруйлы хеҙмәтендә авторҙар, Һарай сиркәүе «Ҡазан ханлығы осоронда Нур-Әли мәсете торған урынға һалыған» тип әйтергә тырышалар, әммә был фараз һуңғы сығанаҡтарға таяна (ҡаланың 1768 йылғы планы экспликацияһында ғибәҙәтхана «элекке мәсет сиркәүгә әйләндерелгән» тип күрһәтелгән) һәм Введенский сиркәүенең тарихы фараздарының береһе булып тора (XIX быуатта Изге Рух төшөүе Сошествия хөрмәтенә изгеләндерелгән).
189 юл:
 
=== Президент һарайы ===
[[Файл:Kazan_Kremlin_Presidential_Palace_08-2016.jpg|мини|250x250пкс|Президент һарайы (элек Губернатор һарайы булған) ]]
Ҡазан губернаторы һарайы боронғо ҡазан хан һарайы, XVIII быуатта — обер-комендант йорто булған кремлдең төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан.
Бина XIX быуаттың 40-сы йылдарында псевдовизантий стилендә төҙөлгән<ref>Казань в памятниках истории и культуры. Под ред. С. С. Айдарова, А. Х. Халикова, М. Х. Хасанова, И. Н. Алеева. — Казань, 1982. — стр. 163</ref>. «Император фатирҙары өсөн бүлмәләре булған хәрби губернатор йорто» проектын Мәскәү ҡалаһындағы Ҙур Кремль һарайы һәм Ҡотҡарыусы Христос ҡорамы проект авторы, билдәле мәскәү архитекторы К. А. Тон төҙөгән
Һарай төп корпустан һәм ихата яғынан килеп тоташҡан хеҙмәттәр циркумференцияһынан тора. Һарай төҙөү менән 1842 йылғы ҡала янғынынан һуң Ҡазанды яңыртып төҙөгән Петербургтан ебәрелгән архитектор А. И. Песке етәкселек иткән. Интерьерҙарын биҙәү архитектор М. П Коринфский, «Ҡазан император университеты» комплексы архитекторҙарының береһе етәкселеге аҫтында үтәлә.
Төп фасад үҙәге — өс дүрт ҡырлы арҡалы фронтон менән тамамланыусы ризалит, хан һарайы архитектураһы менән оҡшаштыр, моғайын. Бина арҡа ишек уйымдарына эйә һәм ике ордерлы колонналы ике күтәрмәнән тора. Беренсе һәм икенсе ҡаттар ордерлы пилястралар һәм арҡалы тәҙрә уйымдары менән бүленә. Планда фасад ярымтүңәрәктән һәм һарайҙың эске ихатаһына үтеп инеү урынынан ғибәрәт. Бинаның эклектик декорында урыҫ классицизмы элементтары (коринф ордеры менән бүлеү, 1-се ҡатта рустовка йәки таштан һалынғанды хәтерләүеүсе алым, дөйөм симметрия) менән бергә барокко (төп ризалит колонналары шәлкемдәре өҫтөндә антаблемент раскреповка, ҡыйыҡ портиктары характеры) һәм боронғо рус архитектураһы (2 ҡатта тәҙрә ҡуш арҡалаҙың аҫылмалы кескәй герҙәре, үҙәк ризалиттың дүрт ҡырлы
{{comment|тыш көмбәҙҙәре|закомар}}, Һарай сиркәүенә арҡалы, аҫылма һымаҡ үткәүелдең фигуралы таяныстары) элементтары аралашҡан.
 
Совет осоронда биналаТатарбинала Татар АССР-ының Юғары Советы Президиумы һәм Министрҙар Советы эшләгән. Хәҙерге заманда Татарстан Республикиаһы Президенты резиденцияһы.
 
=== Ҡолшәриф мәсете ===
231 юл:
=== Архиерей йорто ===
1555 йылда Ҡазан епархияһы раҫланғандан алып 1917 йылғы революцияға тиклем, Ҡазан епархияһында идара итеүсе православие епископтары резиденцияһы ([[Ҡазан губернаһы]] һәм элгәрге «Ҡазан батшалығы» биләмәһе менән тап килеүсе) Ҡазан кремлендә урынлашҡан. Архиерей йорто XIX быуатҡа хас типовой административ бинанан ғибәрәт. Үҙәк һәм ҡабырға ризалиттары көнсығыш диуарға ҡарай.
Кремлде Пугачёв ҡамағандан һәм янғындарҙан һуң, архиерей йорто оҙаҡ йылдар дауамында йәшәргә яраҡһыҙ, һәм уға етди реставрация кәрәк була. 1836 йылда Ҡазан ҡалаһына килгән император Николай I указы буйынса, Архиерей йортон тергеҙеү өсөн аҡса бүленгән, һәм 1841 йылда инде Ҡазан һәм Свияжск архиепискобы Владимир (Ужинский) ҡазан архиерейҙарының ҡала сите резиденцияһынан — Воскресенский Новоиерусалимский монастырынан — кремлгәКремлгә күсеп килгән.
 
=== Юнкер училищеһы ===
249 юл:
* Благовещен соборындағы XVII быуатта төҙөлгән ҡыңғыраулығы (1928 йылда юҡ ителгән, 5 ҡатлы, революцияға тиклемге Ҡазандың иң ҙур ҡыңғырауын һаҡлау урыны булған),
* Преображенск соборы (1930-сы йылдарҙа шартлатылған);
* Түбәнге ҡатында изге Варвара сиркәүе булған Ҡыңғыраулыҡ манараһы (юҡ 1917 йылдан һуң юҡ ителгән),
* Изге Киприан һәм Иустиния сиркәүе.
 
262 юл:
* Татарстан Республикаһы һәм татар халҡының дәүләтселеге тарихы музейы
* «Эрмитаж-Ҡазан» үҙәге — Эрмитаж Дәүләт Музейы (Санкт-Петербург ҡалаһы) филиалы
* «Хазина» Милли картиналар галереяһы
* Бөйөк Ватан һуғышы Музей-мемориалы