Көнсығыш Төркөстан милли-азатлыҡ хәрәкәте: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:Kokbayraq flag.svg|thumb|Бойондороҡһоҙлоҡ яҡлыларҙың Флаг, используемый сторонниками независимости с [[1933 годйыл]]адан ҡулланылған флагы]]

[[Файл:Cneast-turkestan.png|thumb|ГербБойондороҡһоҙлоҡ (эмблема), используемый сторонниками независимости сяҡлыларҙың [[1933 годйыл]]адан ҡулланылған Гербы (эмблемаһы)]]

=== Өсөнсө ойрат-маньчжур һуғышы ===

File:Сражение при Ешилькуле, 1759, уйгуры-кашкарцыvsманьчжуро-монголы-ханьцы.jpg|СражениеЙәшелкүл уянындағы озера Яшилькульһуғыш, 1759 годйыл

File:Macang Lays Low the Enemy Ranks.jpg|РаненыйЯралы уйгурскийуйғыр воиняугире, 1759 годйыл

File:Qurman, битва при Курмане, 1759г.jpg|БитваКурман приянында Курманеалыш, 1759 годйыл

* 1760 — ЦинЦинь империяһының бер билмәһенә әйләнеүе, Ҡашғарҙағы халыҡ ихтилалын баҫтырыу

* 1764—1765 — —РәхмәтуллаРәхмәтулла етәкселегендәге Уч-Турфан ихтилалы—Уч-Турфан халҡын тулыһынса юҡ итәләр, Или йылғаһы буйындағы уңдырышлы ерҙәргә башҡа ерҙәрҙән уйғырҙарҙы күсерәләр.

* 1814 —Тилла— Тилла ҡарый етәкселегендәге ихтилал

* 1816 —Зыяутдин— Зыяутдин етәкселегендәге ихтилал.

* 1818 —Жангирҙың— Жангирҙың (Самсак-ходжи улы) тәүге ихтилалы.

* 1826—1828 —Жангир— Жангир-ходжи етәкселегендәге икенсе ихтилал, [[Ҡашғар]], Яркенд, Хотан,Янгигиссарҙы Янғиғиссарҙы азат итеү. Аҡсу, Учтурфан, КарашарҠарашар, Куча ҡалаһына табан хәрәкәт. Ихтилалдың баҫтырылыуы. Һатлыҡ йәндәр эшмәкәрлеге. Жангир-ходжахожа [[Пекин]]да язалана.

"Жангир ихтилалынан һуң азиаттарға бығаса еңелмәҫ булып күренгән ҡытайҙарҙың йомшаҡ яҡтары күренде. КашғарҠашғар патриоттарының рухы нығыны, уларҙа үҙ Ватандарының бойондороҡһоҙлоғон ҡайтарыуға яңы, көслө өмөт барлыҡҡа килде ". Чокан Чингис улы Вәлиханов.

* 1830 —Жангир— Жангир-ХоджаныңХожаның туғаны Йософ-ходжаның етәкселегендәге ихтилал. Уйғырҙар [[Ҡашғар]], ЯнгиссарҙыЯнғиғиссарҙы ала.

* 1847 —ете— ходжаете хожа ихтилалы, Ҡашғар, ЯнгигиссарҙыЯнғиғиссарҙы баш күтәргәндәр ала.

* 1855—1856 —Вәлихан— Вәлихан-Түрә ихтилалы. Ҡашғарҙы боласылар ала.

* 1864 — ҠаратғлыҡтарҠаратағлыҡтар етәксеһе Рәшиддин-ходжахожа етәкселегендәге КучарихтилалыКучар ихтилалы. Ҡашғар, Яркенд, Хотан ихтилалдары. Төнъяҡ райондар күтәрелеше, Или буйында, ЧугучактағыЧугучаҡтағы ихтилалдар. Цинь империяһы Көнсығыш Төркөстанда (Уйғырстан) бөтөрөлә. Рәшиддин-ходжахожа Хан-ходжахожа титулын ала. Өс дәүләт булдырыла: Йеттишар, Или солтанаты, Дунган әмирлеге.

* 1881 — Или крайы тураһындабуйынса Рәсәй- Ҡытай килешеүе, крайҙы Рәсәй кире Ҡытайға бирә. Ҡытайҙа ҡалырға теләмәгән уйғырҙар, дунгандарға Жети-суға (Семиречье) күсергә рөхсәт ителә. Балхаш күле янындағы был ерҙәр Рәсәй империяһында ҡала (Или крайының 20 %, әлеге Ҡырғыҙстандың бер өлөшө) . Был ваҡиғаларға ҡайһы бер уйғыр етәкселәренең инглиздәр менән араларының яҡынайыуы, уларҙан ҡорал һәм башҡа ярҙам алыуы, Рәсәйгә ҡаршы алып барған сәйәсәте лә булышлыҡ итә.

* 1884 — [[СиньцзянШеңжан]] Ҡытай провинцияһы булдырыла, үҙәге- Урумчи.

File:Yarkand official.JPG|[[солдатЙеттишар]] государствадәүләте [[Йеттишар]]һалдаты

Файл:Kalmak archer.jpg|[[солдатЙеттишар]] государствадәүләте [[Йеттишар]]һалдаты

Файл:Хотанские уйгуры, Йеттишяр.jpg|[[ВойскаЙеттишар]] государствадәүләте [[Йеттишар]]ғәскәре

Файл:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|[[ЯкубЯкуп бәк -бек]] [[монарх|правительЙеттишар]] государствадәүләте [[Йеттишар]]монархы (хөкөмдары)

* 1931—1934 —Ходжа—Хожа Нияз-хаджим ходжа етәкселегендәге Кумул уйғырҙары ихтилалы .

* 1933 — БогрБоғр ғаиләһе етәкселегендәге Хотан ихтилалы. Яркент менән Ҡашарҙы азат итеү. Ҡашғарҙа Көнсығыш Төркөстан Төрки Ислам Республикаһын иғлан итеү, Ходжа Нияз - президент , Сабит АбдулбакиАбдулбаҡый Дамулла - премьер-министр була.

* 1937 —6— 6-сы уйғыр дивизияһының (элекке Мәхмүт Мухити дивизияһы) Абдуниязбек Камал етәкселегендәге ихтилалы. Ихтилал баҫтырыла. ХоджаХожа Нияз-хаджим хажим язалана.

* 1943 — Или буйы мосолмандары ихтилалы .

* 1944 — Көнсығыш Төркөстан Республикаһы иғлан ителә. АлиханАлаһан Тура СагунийСағуний - хөкүмәт етәксеһе.

* 1946 — КТР президенты АлиханАлаһан Тураны совет махсус хеҙмәттәре йәшерен алып китә, хөкүмәт етәксеһе итеп АхметжанӘхмәтжан КасымиҠасими тәғәйенләнә.

* 1949 — СиньцзянШеңжан КХРҠХР составына инә.

2007 йылда Акто өйәҙендә исламистарисламсылар менән КХРҠХР полицияһы араһында бәрелештәр була.

Ҡытай массакүләмкүп күләмле матбуғат саралары уйғырҙарҙың хөкүмәткә ҡаршы сығыштары тураһында һөйләмәй, ул сығыштарҙа ҡатнашыусыларҙы «террористар» һәм «экстремистар» тип атай. [[2008 йыл]]да тағы ла сыуалыштар булған тигән хәбәр ишетелеп ҡалды.

2009 йылдың 5-7 июлендә УрумчиҙаӨрөмсөлә (2009) уйғырҙарҙың болаһы ваҡытында, Ҡытай рәсми сығанаҡтарына ҡарағанда, 129 кеше үлгән һәм 1600 тән йәрәхәттәре алған (согласно официальным заявлениям китайских властей). Урындағы властар «тәртипһеҙлектәрҙе башлап ебәреүселәргә» ҡарата иң ҡаты яза талап иткән<ref>[https://web.archive.org/web/20090707025025/http://www.tagesschau.de/ausland/chinauiguren100.html 129 Tote bei Protesten muslimischer Uiguren]{{ref-de}}</ref><ref>[http://www.20min.ch/news/ausland/story/Massive-Gewalt-bei-Demo-in-China---140-Tote-15890025 Massive Gewalt bei Demo in China — 140 Tote]{{ref-de}}</ref><ref>[http://www.focus.de/politik/ausland/uiguren-protest-china-will-aufstaendische-hinrichten_aid_415254.html China will Aufständische hinrichten]{{ref-de}}</ref>. Сит илдәрҙә йәшәгән уйғырҙар биргән мәғлүмәт буйынса 600 яҡын кеше һәләк булған<ref>[http://www.elpais.com/articulo/internacional/Gobierno/chino/promete/mano/dura/quienes/protejan/responsables/revuelta/elpepuint/20090709elpepuint_12/Tes El Gobierno chino promete mano dura para quienes protejan a los responsables de la revuelta]{{ref-es}}</ref>.

2004 йылдың апрелендә булдырылған бөтә уйғыр ойошмаларын берләштергән ойошма. Хәҙерге ваҡытта уны [[Рабия КадырҠадир]] ханым етәкләй. Был ойошма уртасыл сәйәсәт алып бара, үҙ мәнфәғәттәрен яҡлауҙа көс ҡулланыуға ҡаршы сыға. Бөтә донъя уйғыр Конгресы Ҡытай Конститутцияһына нигеҙләнеп, Уйғырҙар йәшәгән районға ысын мғәнәһендә автономия талап итә. Шуға ҡарамаҫтан, Ҡытайҙа был ойошма терроритсик ойошма тип иҫәпләнә, уны УрумчиҙаӨрөмсөлә (2009) булған трагедияла ғәйепләйҙәр. Штаб квартираһы[[Мюнхен]]да урынлашҡан.

[[Файл:Sauerbrey, Kadeer and Seytoff 2006.jpg|300px|thumb|<small>президентБөтә ВУК,донъя уйғыр комитеты президенты [[Рабия КадырҠадир]] иһәм секретарь АлимӘлим Саитофф, 2006г2006 й.</small>]]

Был ойошма 1990 йылдар башында Хасан Махсум тарафынан булдырылған (2003 йылда Пакистан махсус хеҙмәттәре тарафынан юҡ ителгән тип иҫәпләнә)<ref>[http://www.waronline.org/forum/viewtopic.php?t=7044&sid=2d4bb8c7d4ed49985b21eebb5c05189e/2003/12/Главный китайский террорист застрелен в Пакистане] {{Wayback|url=http://www.waronline.org/forum/viewtopic.php?t=7044&sid=2d4bb8c7d4ed49985b21eebb5c05189e%2F2003%2F12%2F%D0%93%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B9 |date=20160305062112 }}. 23.12 05:31 | MIGnews.com</ref>. Идеологияһы буйынса радикал исламист сөнниселәр ойошмаларына яҡын тора, ХасанХәсән МахсумМәхсум [[Ҡашғар]]ҙа билдәле теолог, дин белгесе булған . Ҡытай мәғлүмәттәре буйынса, уның [[Афғанстан]]да хәрби лагерҙары булған имеш, тик был турала документтар юҡ<ref>В декабре 1996 года лидер талибов мулла Омар утверждал, что они отвергли просьбу Вашингтона разместить в Афганистане лагеря по подготовке уйгурских сепаратистов из соседнего Китая {{cite web |url=http://vesti7.ru/archive/news?id=273 |title=Архивированная копия |accessdate=2014-05-02 |deadlink=да |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140705164730/http://vesti7.ru/archive/news?id=273 |archivedate=2014-07-05 }}.</ref>.