Шеңжан (Көнсығыш Төркөстан) тарихы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) "История Синьцзяна" битен тәржемә итеп төҙөлгән |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Ук}}
== Иртә тарихы ==
Төбәк территорияһында [[энеолит]] керамикаһы (б. э. т. VI меңйыллыҡ) табылыуы был ерҙә йәшәгән халыҡтың [[Урта Азия]] һәм [[Яҡын Көнсығыш]] менән тығыҙ бәйләнешен күрһәтә.
[[Бронза быуаты
== Һун империяһы (б. э. т.
Б. э. т.
== Ҡытай составына беренсе инеүҙәре ==
[[Файл:Hanbanchaochushixiyukoko.gif|справа|мини|Бань Чаоның көнбайыш крайын яулау]]
I быуат аҙағында Бань Чао хәҙерге шеңжан биләмәләрен баҫып ала һәм үҙенең [[Хань (династия)|Хань]] ҡытай
== Сяньби империяһы (93-224) ==
93 йылда Их-Баян эргәһендәге алышта ханьлылар, сяньби, динлин һәм чешистар коалицияһы һуннуларҙы
== Жужань ҡағанаты (
234 йылда Сяньби империяһы бер нисә өлөшкә
== Төрки ҡағанаты (
Төрки ҡағанат Бөйөк Даланың Европанан алып Ҡытайға тиклем иҫ киткес киң территорияларына тиклем үҙенең власын таратҡан. Тап ошо осорҙа Шеңжандың төркиләшеү процесы башлана. 603 йылда Төрки ҡағанат
Әммә төрки ҡәбиләләренең һөжүме урындағы
== Тан империяһы составында ==
[[Файл:Emperor_Taizong's_campaign_against_Xiyu_states.svg|справа|мини|Көнбайыш крайҙы Тан империяһының яулап алыуы]]
VII быуат уртаһында Шеңжан биләмәһе ҡытай [[Тан династияһы|Тан империяһы]] составына ингән, һәм VIII быуат уртаһына, Ань Лушань фетнәһе
== Ҡытайҙарҙан монголдарға тиклем ==
745 йылда Уйғыр ҡағанаты барлыҡҡа килгән, уның
XII быуат башында төньяҡ Ҡытай территорияһында урынлашҡан Ляо кидань империяһы ҡолатылғандан һуң, кидандарҙың бер өлөшө, ҡараханиҙарҙы тар-мар итеп, көнбайышҡа китә, һәм уларҙың биләмәләрендә
== Монголдар осоро ==
[[Файл:Yarkand-tumbas-reyes-d06.jpg|справа|мини|250x250пкс|<small>Яркенд ханлығы хакимдары кәшәнәһе
[[Монгол империяһы]] составына ингән Уйғырстан (Идикуттар Уйғыр дәүләте —үҙ теләге менән, ә Ҡараханиҙар Уйғыр дәүләте
[[Файл:Могулистан.png|мини|350x350пкс|Могулистан]]
[[Файл:Mongolia_XVI.png|мини|XIV-XVII быуаттарҙа монгол дәүләттәре : Монгол ҡағанаты, Ойрат ханлығы һәм Могулистан]]
[[XIV быуат]] урталарында Сығатай улусынан Уйғырстан
[[XIV быуат]] ойраттар көньяҡҡа күсә һәм 1399 йылда Ойрат ханлығын булдыра. Ваҡытлыса Шенжандың төньяҡ өлөшөн юғалтһалар ҙа, уйғырҙар илдең
[[XVI быуат
[[XVI быуат|XVI]]—[[:ru:
== Цинь дәүере ==
[[Файл:Battle_of_Tonguzluq.jpg|мини|300x300пкс|Цин хәрби етәксеһе Жао Хуэй Яркендҡа ([[1758 йыл|1758]]) уңышһыҙ һөжүм яһарға тырыша]]
[[Файл:The_Lifting_of_the_Siege_of_the_Black_River_(Khara-Usu).jpg|мини|300x300пкс|Хара-Усеҙа уйғырҙар ҡамауға алған Жао Хуэй командалығындағы цин ғәскәре
[[Файл:Battle_of_Qos-Qulaq.jpg|мини|300x300пкс|Минь Жуй Йыһан хожаны тар-мар итә
XVII быуатта Мин ҡытай империяһын [[Цин империяһы
Шеңжандың көньяҡ өлөшөнөң яҙмышы үҙ-ара низағтарҙы баҫҡынсылар оҫта файҙаланыуы
Ағалы-энеле Борханеддин һәм Хожа Йыһан үҙҙәренең сәйәси дошмандарын юҡ итә, ләкин Уйғырстан халҡын тышҡы ҡурҡыныстан һаҡлап ҡалыр өсөн берләштерә алмай. Борханеддин һәм Хожа Йыһан Шенжанды маньчжур ғәскәре баҫып алғанда уҡ, тыуған ерҙәре ойраттарға буйһонғанын белһәләр ҙә, ойраттарға хәлдәренән килгәнсе ярҙам иткән. Улар маньчжур оккупацияһы — ойрат йоғонтоһона ҡарағанда күп тапҡыр ҡурҡынысыраҡ һәм хәүефлерәк икәнен аңлағандар. [[1758 йыл
Шулай итеп, Борханеддин һәм Хожа Йыһандың Уйғырстан бойондороҡһоҙлоғон яҡлап ҡалыу ынтылыштары уңышһыҙ тамамлана. Тарҡалыштың төп сәбәбе уйғыр лидерҙары араһында берҙәмлек булмауҙа.
Маньчжур феодалдары Жунғарҙы һәм Көнсығыш Төркөстанды яулап алыуы һөҙөмтәһендә ике өлкә лә
Наместниклыҡ барлыҡҡа килгән 1760 йылда уҡ Ҡашғарҙа ҙур ихтилал тоҡана. Биш йылдан көньяҡта, Уч-Турфан халҡы, бер нисә ай дауамында ҡораллы көрәш алып барған. Ихтилал етәксеһе Рәхмәтулла була. Уйғыр халҡының сығыштарын баҫтырып, маньчжур-ҡытай оккупацион властары уйғыр халҡының бер өлөшөн көньяҡтан төньяҡҡа көсләп күсерә. Был акция ике маҡсатты эҙәрлекләй. Беренсенән, был әүҙем көрәшселәрҙе һөргөнгә оҙатыу булған. Икенсенән,
Уйғырҙарҙың бойондороҡһоҙлоҡ өсөн сығыштары даими булып тора. XVIII—XX быуаттарҙа 400 самаһы була. Шуныһы ҡыҙыҡ: азатлыҡ көрәшен «аҡтауҙар» ҙа, «ҡаратауҙар» сектаһы вәкилдәре лә етәкләй. Ҙур,
[[1851 йыл|1851 йылдың]] июлендә Рәсәй һәм Цинь империялары
[[1864 йыл|1864 йылдың]] йәйендә Уйғырстандың үҙәгендә урынлашҡан Кучар халҡы күтәрелә. Илдең көньяғында,
Биш дәүләт булдырыла: Кучар ханлығы, Ҡашғар ханлығы, Хотан ислам дәүләте, Өрөмсө солтанаты, Илий солтанаты. Уйғыр сәйәси эшмәкәрҙәре илде
Илий (Таранчи) солтанатын [[1871 йыл
Шул уҡ ваҡытта Йеттишар дәүләте
== Шеңжан XX быуатта ==
[[Беренсе донъя һуғышы]] Шеңжанға ҡағылмаған кеүек булһа ла, иньцзян яҡтан урап, уның эҙемтәләре төбәккә ҙур йөк булып ята. 1916 йылда Шеңжанға Урта азия ихтилалы баҫтырылғандан һуң рәсәй Төркөстанынан
Ике һуғыш аралығы осоронда Шеңжанға [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] ҙур йоғонто яһай.
{{Sfn|''Шматов В.Г.'' Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул|2016|c=28—30|name="shm2016diss"}}
Был килешеүҙә сауҙа итеү өсөн Хоргос аша үткән берҙән-бер файҙаланыласаҡ һәм Илий округы территорияһында рус подданыйҙарының экстерриториаллек хоҡуғын юҡҡа сығарған. 1920 йылдар башында совет властары Шеңжандағы аҡ гвардиясылар үҙәген бөтөрә, һәм был эштә ҡытай властары байтаҡ ярҙам күрһәтә. Төбәктә төйәк тапҡан аҡтар лидерҙары ([[Дутов Александр Ильич|А.
1930-сы йылдарҙа Шеңжан ғәмәлдә СССР-ҙан дотация алыу юлына күскән. 1933 йылдың авгусында үҙәк
Төбәктә СССР-ҙың йоғонтоһо 1930-сы йылдар башындағы уйғыр ихтилалын баҫтырырға ярҙам иткәндән һуң көсәйә. Уйғырҙарҙың ҙур ихтилалы 1931 йылда Уйғырстандың
1933 йылдың апрелендә хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә Шенжан власына полковник Шэн Шицай килә, үҙен генерал (һуңғараҡ генерал-полковник) һәм губернатор итеп иғлан итә. Уйғырстан халыҡтарының
1933 йылдың йәйендә уйғырҙар лидеры Хожа Нияз Хажи
1933 йылдың йәйендә Сабит Дамулла һәм Мөхәммәт Әмин Буғра бойондороҡһоҙ Көнсығыш Төркөстан Ислам республикаһы (башта дәүләтте Уйғырстан Ислам Республикаһы тип атау фаразлана, әммә Уйғырстада йәшәгән ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ, үзбәктәр һәм татарҙар милли төркөмдәрен иҫәпкә алып, дәүләт исемен үҙгәртергә булалар) тураһында иғлан итә. 1933 йылдың 12 ноябрендә Ҡашғарҙа халыҡҡа рәсми рәүештә Программа, Декларация, республика [[Конституция|Конституцияһы]] еткерелә. Ситтән тороп ил Президенты
1933 йылдың октябрендә Шэн Шицай хәрби һәм иҡтисади мәсьәләләрҙе көйләү өсөн [[Мәскәү|Мәскәүгә]] рәсми визит менән килә. 1934 йылдың декабрь айында ла килә. 1934 йылдың ғинуарында Шэн Шицай Апрес Г. А.
Шул уҡ ваҡытта Ма Чжуин етәкселегендәге дунгандар Ҡашғарҙы баҫып ала һәм бер көн эсендә 2 меңгә яҡын кешене ҡырып һала, һуңғараҡ мең ярым әсир ҡытай һалдаты атып үлтерелә. Өрөмсөнө баҫып алырға тырышҡанда, совет авиацияһы бомбаға тотҡанлыҡтан, Ма Чжуин ғәскәре тарала. 1935 йылда фетнә баҫтырыла.
Юл 98 ⟶ 100:
Көнсығыш Төркөстан республикаһы бөтөрөлә. Премьер-министр Сабит Дамулла һәм ҡайһы бер министрҙары ҡулға алынып, [[Өрөмсө|Өрөмсөгә]] оҙатыла һәм шунда үлтерелә. Мөхәммәт Имин Буғра һәм Мәхмүт Мөхити кеүек ҡайһы бер лидерҙар Һиндостанға күскән. Һуңыраҡ Хожа Нияз отрядтары Ҡашғарҙы баҫып ала, әммә ислам республикаһын тергеҙеү тураһында һүҙ бармай. Ирекле Алтай армияһы Союзға әйләнеп ҡайта, ҡалған бер өлөшө инструктор сифатында тороп ҡала. Хожа Нияз губернаторы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. Һуңғараҡ ул да репрессиялана.
1937 йылда яңы уйғыр ихтилалы башлана. Ҡашғарҙы аазат итеп, баш күтәреүселәр Өрөмсө яғына юллана. Корла, Ҡарашар. ҡалалары районында хәл иткес алыш була. Берләшкән ҡытай-совет ғәскәрҙәре баш күтәреүселәрҙе ҡыйрата. Артабан бөтә Уйғырстанда киң масштаблы репрессиялар уҙғарыла. Әммә урындағы халыҡ көрәште туҡтатмай. Илий крайында уйғырҙар,
Шенжан [[Чан Кайши]] ҡытай хөкүмәтенә номиналь ғына буйһонған, үҙ валютаһы булған, һәм иғтибарға шул лайыҡ, СССР Дәүләт банкы тотороҡлолоғон тәьмин иткән. Аҡ гвардиясыларға килгәндә, бер өлөшө яуҙа һәләк булған, ҡайһылары
Шэн Шицайҙың тоғролоғрн Мәскәү юғары баһалай. Уның ҡорал, боеприпастар, аҙыҡ-түлек килтереү үтенестәре тулыһынса ҡәнәғәтләндерелә. Шэн Шицайға совет ярҙамының ысын сәбәбенең береһе
1937 йылда башлаған япон-ҡытай һуғышы башлаған Шеңжан территорияһы хәрби йөктәренең күп өлөшө
[[Икенсе донъя һуғышы]] башланыуға губернаторҙың, ҡытай
1941 йылда ҡаҙаҡтар ихтилалға күтәрелә. Шэн Шицай хөкүмәте көтөүлектәрҙе һәм һыулау урындарын
Шэн Шицай хатаһын төҙәтергә тырышып, Сталинға үкенес хаты ла яҙа, унда Шенжанды СССР составына
[[Файл:SinkiangROC32.png|справа|мини|Ҡытай Республикаһы Шенжан провинцияһының 1932 йылдағы административ бүленеше (1943 йыл)]]
1942 йыл совет-женжан хеҙмәттәшлегенең тамамланыу сворачивание осоро. Был йылда Шенжан етәкселеге тышҡы сауҙаға дәүләт монополияһын индерә, һәм был совет «Совсиньторг» контораһы ябылыуға килтерә
Шул уҡ ваҡытта Оспан Ислам улы ихтилалын Алтайҙа, Табағатайҙа һәм Илий окруыгында йәшәүсе ҡаҙаҡтар
1943 йылдың йәйендә Шенжанда советтарға ҡаршы тороу көсәйә. Гоминьданға тоғро хәрби частарҙы күсереү башлана. Бөйөк Ватан һуғышы тамамланыуға
1943 йылда совет разведкаһы булышлығында
Бер нисә көн эсендә Илий крайының бөтә мөһим стратегик пункттары гоминьдансыларҙан бушатылған. Ҡытай гарнизондары юҡ ителгән. Өрөмсөнән сыҡҡан ҡытай ғәскәрҙәре таралыша. Бөтә ҡытай булмаған милләт вәкилдәре тығыҙ берләшмәгә тупланып эшләй. [[1944 йыл|1944 йылдың 12 ноябрендә]] Кулжа ҡалаһында тантаналы рәүештә Көнсығыш Төркөстан Республикаһы (ВТР) иғлан ителә. Уның эсенә Шенжандың ун округының өсәүһе
1945 йылдың апрель айында Көнсығыш Төркөстан Милли армияһы ойошторола, уның командующийы итеп совет генерал-майоры Иван Полинов. Уның өсөн яуаплы курировал «Иван Иванович»
=== Шеңжандың Ҡытай составына инеүе ===
Республика бик етди хәрби еңеү яулай һәм Уйғырстандың ҡалған округтарын да азат итергә әҙер булһа ла, уның яҙмышы алдан хәл ителгән була. Эш шунда, был дуҫлыҡ булһа, тотҡондар 1945 йылдың авгусында Ҡытай һәм Советтар Союзы араһындағы дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһында килешеүгә ҡушымтаның 3 пункты (В. М. [[Молотов Вячеслав Михайлович|Молотов]] һәм Ҡытай республикаһы сит ил эштәре министры Ван Шицзе ҡул ҡуйған) Уйғырстанға ҡағылған була. Унда «Шенжандың үҫешенә ҡарата шуны әйтер кәрәк: Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһындағы килешеүҙең V статьяһына ярашлы, Совет хөкүмәте
Бындай йәшерен ҡушымта тураһында уйғыр лидерҙары бер нәмә лә белмәгән. Шуның арҡаһында СССР баҫымы аҫтында улар Гоминьдан вәкилдәре менән һөйләшеүҙәр
Гоминьдан менән Ҡытай Коммунистар партияһы араһында һөйләшеүҙәр менән бер үк ваҡытта Шенжанда ут атыуҙы туҡтатыу тураһында һөйләшеүҙәр ҙә башлана. Бында Чан Кайши хөкүмәте исеменән генерал Чжан Чжичжун, Көнсығыш Төркөстан ВТР хөкүмәте исеменән
Ҡытай Коммунистар партияһы Гоминьданды тулыһынса еңгәндән һуң, екинда етәкселегендәге делегация 1949 йылдың август уртаһында Көнсығыш Төркөстан Республикаһы ВТР делегацияһы башында Ҡасими Кульджанан, Алма-Ата һәм Иркутск аша сығып, Ҡытай Халыҡ сәйәси консультатив советы ултырышына юллана. Моғайын, бындай маршрут совет етәкселеге вәкилдәре менән осрашыу, Мәскәүҙе Көнсығыш Төркөстан Республикаһы бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалыу кәрәклегенән ышандырыу ниәте менән эшләнә. Бер нисә көндән бортында Көнсығыш Төркөстан Республикаһы хөкүмәте булған Ил-12 самолётының һәләкәте тураһында иғлан ителә. Әлегә тиклем самолёт ҡолаған урынды аныҡ ҡына әйтә алмайҙар, бер сығанаҡтарҙа Иркутск эргәһендә һәләк булған, икенсеһендә
Мөхәммәт Имин Буғра һәм Иса Йософ Алптекин
=== Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы СУАР ===
Ҡытай Халыҡ Республикаһының ҡалған биләмәләрендәге кеүек, 1950 йылда Жеңжан-Уйғыр автономиялы районында СУАР ла «махсус райондар»ға бүлеү индерелгән була, һәм улар
Пекин властары милли аҙсылыҡтарға ярҙам саралары тип күп һөйләүҙәренә ҡарамаҫтан, хань булмаған халыҡтың ҠХР власына мөнәсәбәте төрлө булып ҡала. Ҙур һикереү һәм [[Ҡытайҙағы мәҙәни инҡилап|Мәҙәни инҡилап]] йылдарында Шеңжан-Уйғыр автономиялы районында ҡытайға ҡаршы ҡараштар көсәйгәндән көсәйә барҙы. Мәҫәлән, 1962 йылда сик буйынан СССР-ға
[[Файл:Uyghur-elders-sunday-market-Kashgar.jpg|мини|[[Ҡашғар|Кашғар]]<nowiki/>ҙа уйғырҙар, 2005 г.]]
[[СССР тарҡалыуы|1991 йылда СССР тарҡалыуы]] һөҙөмтәһендә
2007 йылда өйәҙе Акто өйәҙендә исламистар һәм ҠХР полицияһы араһында алыш була.
2009 йылдың 5-7 июлендә, уйғырҙарҙың күпләп сығыш яһауын полиция баҫтырыуы һөҙөмтәһендә 129 кеше һәләк булды һәм яраланғандар әҙерәк буйынса сараларҙа яҡынса 1600-гә яҡыны (ҡытай властарының рәсми белдереүҙәренә ярашлы) яраланды. Урындағы властар «сыуалыштарға ҡотортоусылар»ға ҡарата юғары яза сараларын ҡулланыуҙы талап итә
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 150 ⟶ 152:
== Әҙәбиәт ==
* http://the_uighurs.tripod.com/Rus/RusHist.htm / История уйгуров
* Бугра Мухаммад Имин. История Восточного Туркестана-Анкара, 1998
* Тургун Алмас. Уйгуры. Урумчи, 1988
* ''Петров В. И.'' Мятежное «сердце» Азии. Синьцзян: краткая история народных движений и воспоминания.
* ''Обухов В. Г.'' Потерянное Беловодье. История Русского Синьцзяна.
* ''Джамиль Гасанлы.'' Синьцзян в орбите советской политики: Сталин и мусульманское движение в Восточном Туркестане (
* Воспоминания сотника В. Н.
* ''Абдуллаев К. Н.'' От Синьцзяня до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции ХХ века. Душанбе : Ирфон, 2009. 572 с. ISBN 978-99947-55-55-4
* スターリンと新疆:1931‐1949年 (яп.) [Сталин и Синьцзян:
== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Восточный Туркестан}}
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/7489-sintszyan-protiv-kitaya «Синьцзян против Китая.] [http://warspot.ru/7489-sintszyan-protiv-kitaya Мусульманское восстание забирает у империи Цин весь Восточный Туркестан»]
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/7498-kitay-bez-sintszyana-zuby-ne-prikrytye-gubami «Китай без Синьцзяна:
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/7885-rossiya-pomogaet-kitayu-vernut-sintszyan
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/8132-anglichane-podderzhivayut-yakub-beka-protiv-rossii »«
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/8311-ot-sintszyana-do-kryma «От Синьцзяна до Крыма.] [http://warspot.ru/8311-ot-sintszyana-do-kryma Китай возвращает Восточный Туркестан и оказывается на грани войны с Россией»]
[[Категория:Көнсығыш Төркөстан тарихы]]
|