Абай (Абай районы): өлгөләр араһындағы айырма

2017 '''Абай''' ({{Lang-kk|Абай}}; 1961 йылға тиклем  — '''Чурубай-Нур''' йәки '''Чурбай-Нура''' ҡасабаһы ({{Lang-kk|Шерубай-Нұра}}))  — [[Ҡаҙағстан]]дың КарагандаҠарағанды өлкәһендәге ҡала. [[1949 йылда йыл]]да КарагандаҠарағанды күмер бассейнының көнбайшкөнбайыш участкаларын эшкәртеү менән бәйле эшселәр ҡасабаһы булараҡ барлыҡҡа килгән. 2002 йылдан  — Абай районы үҙәге. Караганданан[[Ҡарағанды]]нан көньякөньяҡ-көнбайышҡа ҡарай 30  км алыҫлыҡта, Ҡарабас тимер юлы станцияһынан 8  км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ҡала аша Караганда Ҡарағанды — [[Еҙҡаҙған]]  — [[Ҡыҙылурҙа]] автомобиль трассаһы үтә, ҡала тибындағы Шахтинск, Сарань ҡасабалар менән төҙөк юлдар менән бәйле. Ҡарабас ҡасабаһы Абай янында Жартасс һыу үткәргесе үтә. [[Абай Ҡонанбаев]] хөрмәтенә аталған.

Хәҙерге Абай ҡалаһы тарихы юғары сифатлы күмер запастарына эйә булған КарагандаҠарағанды күмер бассейнының Чурубай-Нура районын үҙләштереү менән башлана, ул 1949 йылда башлана. Чурубай-Нура ҡасабаһы һәм беренсе шахта 6/7 Карлаг тотҡондарының хеҙмәтен ҡулланыу менән төҙөлә, тотҡондарҙы Карабас һәм Долинка лагерҙарынан алып киләләр. Һуңыраҡ Чурубай-Нурала Л. Я. Состерҙың Песчанлагынан лагерь бүлексәһе була, рәссамдың ҡатыны Чурубай-Нура бүлексәһенең ҡатын-ҡыҙҙар лагерын хәтерләй.{{Цитата башы}} Ике меңлек ҙур лагерь — бер ағас та юҡ, ҡыҙыу ҡояш һәм һыуҙың юҡлығы. Пеләш тау һымаҡ<ref name=Lida>[http://old.memo.ru/history/teatr/chapter12.htm ''Соостер Л.'' Художник Юло Соостер.]</ref>.{{конец цитаты}} Ҡатын-ҡыҙҙар лагпунктында театр эшләй, уның художество етәксеһе булып Таллинндың[[Таллин]]дың «Эстония» театры йырсыһы, примадонна Герда Мурре тора. Драманы Лебедева Марина  — Кесе театрҙан шул ваҡытта иң билдәле театры актеры актерының ҡыҙы алып бара. Ике рәссам: Керти Ноорт  — фин ҡатын-ҡыҙы, һәм [[Львов]]тан Оля Пшенорская була; Лида Музалевская  — костюмдар бүлмәһе мөдире; Жанна Анупанова виртуоз акробат  — программаларҙың эстрада йондоҙо<ref>''Л.Соостер.''Театр ГУЛАГа. ХУДОЖНИК ЮЛО СООСТЕР.<small>Дата обращения 8 ноября 2019.</small></ref>. 1951 йылдың яҙында һәм ҡыш башында ирҙәр лагпунктында киләсәктә билдәле тарихсы Л.  Н.  Гумилев була<ref>[http://www.e-reading.club/chapter.php/1024403/52/Belyakov_-_Gumilev_syn_Gumileva.html ''Беляков Сергей''. Гумилёв сын Гумилёва]</ref>.

1950 йылда инде ялланып эшләүселәр өсөн яңы Чурубай-Нура тораҡ пунктында барак тибында бер ҡатлы йорттар төҙөлә<ref>У истоков образования г. Абай (история). НОС города Абай.<small>Дата обращения 3 октября 2017</small></ref> .

Чурубай-Нура күмер ятҡылыҡтарын үҙләштереүҙең тәүге йылдарында Ҡараған, Ҡыҙыл, Вольный, Новодолинка тораҡ пункттары барлыҡҡа килә. Улар шахта янындағы ауылдар кеүек төҙөлә. Ҡасабалар ағастан һәм самандан бер ҡатлы йорт кеүек планһыҙ, башлыса шәхси төҙөлә. КараганҠараған ҡасабаһы Төньяҡ КараганҠараған, Көньяҡ КараганҠараған Яңы Караган Ҡараған тораҡтарын берләштерә, улар «Топар» шахтаһына йәнәш тороп, Абай ҡалаһынан көньяҡтараҡ һәм көньяҡ-көнбайыштараҡ урынлаша. Яңы Карагандала Ҡарағандыла «Топар» шахтаһын төҙөүсе тотҡондар өсөн шулай уҡ зона урынлаша.

1949 йылдан 1957 йылға тиклем Чурубай-Нура ҡасабаһының, буласаҡ Абай ҡалаһының төҙөлөшөндә [[Карлаг]] һәм [[Песчанлаг]] тотҡондары хеҙмәте ҡулланыла. 1957 йылға тиклем улар Абай ҡалаһының беренсе кварталдарының (31, 32, 26, 27, 28) ике ҡатлы йорттарын төҙөй. Унда бөгөн Карл Маркс урамы үтә, уның башынан алып аҙағына тиклем тимер юл тармағы һалынған, был тимер юл буйлап төҙөлөш материалдары килтерелә. Тотҡондар эшләгән кварталдар сәнскеле сымдар менән уратып алына, ҡарауыл вышкаһы тора<ref>У истоков образования г. Абай (история)</ref>.

1954 йылда Чурубай-Нура ҡала тибындағы ҡасаба статусын ала<ref>Ведомости Верховного Совета СССР. № 1 (819), 1955  г.</ref>.

1956 йылда Черубай-Нура ҡасабаһына төҙөүселәрҙең ҙур төркөмө килә. Ҡаланың беренсе төҙөүсеһе Украинанан килеүсе Наталья Степановна Музычук ул алыҫ йылдарҙы былай тип хәтерләй<ref>{{Cite web|url=http://abaj.kz/publ/istoricheskie_khroniki/u_istokov_obrazovanija_g_abaj/13-1-0-174|title=У истоков образования г. Абай (история)|publisher=НОС города Абай|accessdate=2017-10-03}}{{Недоступная ссылка|date=июня 2020|bot=InternetArchiveBot}}</ref>

{{Цитата|Ровно өлкә ҡалаһында төркөм булдырыла һәм беҙ, Украинанан йәш ҡыҙҙар һәм егеттәр Ҡаҙағстанға юлландыҡ. КарагандағаҠарағандыға тиклем ете тәүлек барҙыҡ, поезды лозунгтар һәм тарнспаранттартранспаранттар менән биҙәнеләр, йыр һәм музыка менән барҙыҡ.

Беренсе төҙөүселәр КарағандағаҠарағандыға 1956 йылдың 30 июнендә, шул уҡ көндө шахтерҙарҙың бәләкәй Чурубай ҡасабаһына килә. Ятаҡтың ремонтланған бүлмәләрендә (тотҡондар йәшәгән барак бүлмәләре) уларҙы ялан сәскәләре гөлләмәләре һәм урта мәктәп уҡыусыларының сәләмләү хаттары ҡаршы ала (хәҙер Абай ҡалаһының 12-се мәктәбе)<ref>{{Cite web|url=http://abaj.kz/publ/istoricheskie_khroniki/u_istokov_obrazovanija_g_abaj/13-1-0-174|title=У истоков образования г. Абай (история)|publisher=НОС города Абай|accessdate=2017-10-03}}{{Недоступная ссылка|date=июня 2020|bot=InternetArchiveBot}}</ref>}}.

{{Цитата| Производство уҡыу инструкторы булып Николай Андреевич Николайчук була. 1956 йылдың көҙөнә беҙҙе бригадаларға бүләләр, һәм мин Блиох Вальдемар Эдуардович бригадаһында эшләй башланым. Беренсе йорт Чурубай-Нура ҡасабаһында Стадион урамындағы (хәҙер Курчатов урамы) 10-сы йорт була, шулай уҡ Беренсе май (Абай), Стадион, Энгельс урамдарында йорттар һәм магазиндар, 3-сө мәктәп (спорт мәктәбе), Таусыларҙың мәҙәниәт йортон төҙөйҙәр. Беҙҙең бригада Сарань ҡалаһында ла, Новодолинка ҡасабаһында, Тентек ҡасабаһында ла эшләй}}.

1961 йыл Чурубай-Нура ҡасабаһы тарихында айырым урын биләй. Ҡаҙағстан ССР-ының Юғары Советы Президиумы Указы нигеҙендә Чурубай-Нура эшселәр ҡасабаһы базаһында 1961 йылдың 15 авгусында Абай ҡалаһы барлыҡҡа килә, ә Чурубай-Нура депуттатарының ҡасаба Советы юҡҡа бөтөрөлә.

Күмер сығарыу (ҡалала үҙгәртеп ҡороуҙарға тиклем 4 күмер һәм эзбизташ шахтаһы була: 4-се «Чурубай-Нура» (Шерубайнура), 1-се «Топар», Калинин исемендәге 9-сы һәм 6/7-се «Абай» шахталары була, ҡасандыр «Долинский» шахтаһы ла була, әммә һуңынан ул башҡа районға күсә). Шулай уҡ йорт төҙөү һәм ағас эшкәртеү комбинаты була. Үҙәк байыҡтырыу фабрикаһы «Көнсығыш», Абай тегеү фабрикаһы (АШФ), горпромкомбинаттау комбинаты, ремонт-механик заводы, икмәк заводы, №  8 шахта төҙөү идаралығы, «Карагандауглестрой» 3-сө тресы, пассажирҙар һәм 2 йөк автотранспорты.

Төп продукция төрҙәре: күмер, күмер концентраты, тегеү изделиелары, йыйылма [[тимер-бетон]], икмәк-ҡалас изделиелары, ауыл хужалығы ырғаҡтары —16СП—16, СГ—21, ГУАР автомашинаһы гидравлик күтәргестәре—15Нкүтәргестәре ГУАР—15Н. Топар ҡасабаһында ҙур КарагандаҠарағанды ГРЭС-ы-2. Тау техникумы һәм киске төҙөлөш техникумы.

''Абай ҡалаһының халыҡ иҫәбен алыу һәм статистик иҫәп мәғлүмәттәре буйынса халҡыхалыҡ һаны динамикаһы''<ref>{{Cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qazaqstan. Численность населения по городам Казахстана|author=|date=|publisher=}}</ref>'':''

{{Конец кол}}Ҡатмарлы социаль-иҡтисади хәлдәр арҡаһында ҡаланың тотороҡлолоғо нигеҙе булған шахталар һәм башҡа сәнәғәт предприятиелары ябыла. Һөҙөмтәлә Абай ҡалаһыҡалаһының халыҡ һаны 1989 йылда 46 533 кеше тәшкил итә, 2005 йылда 27 957 кешегә тиклем кәмей.

Властар ҡаланың проблемаларына иғтибар итә һәм 2008—2009 йылдарҙа ял итеү урындарын, ихата территорияларын төҙөкләүдереү буйынсатөҙөкләндереү, яҡтыртыу һәм юлдарҙы тергеҙеү, үҙәк һыу селтәрҙәрен алмаштырыу буйынса программа ҡабул итә.

2014 йылдың авгусынан 2017 йылға тиклем КарагандаҠарағанды өлкәһе Абай районының аҡымы булып Шайдаров Серик Жаманкул улы тәғәйенләнә.

АбайҙАбайҙа 40  км тәрәнлектә 5,8 балл магнитудалы ер тетрәү үҙәге була, ул 2014 йылдың 21 июнендә урындағы ваҡыт буйынса 12 сәғәт 32 минут 04 секундта үтә. Ер өҫтөндә тетрәү көсө 4 баллға етә. Дөйөм алғанда, был район сейсмик яҡтан тыныс булып тора<ref>[http://incident.zakon.kz/4633988-v-karagandinskojj-oblasti-proizoshlo.html В Карагандинской области произошло землетрясение]</ref>.